بەشێكی دایك و باوكان، وادەزانن بەخێوكردنی منداڵ، تەنیا دابینكردنی خۆراك و جلوبەرگیانە، بەڵام منداڵان پێویستیان بە خۆراكی ڕۆح و پەروەردەیەكی زانستییش هەیە، هەتا بتوانن خاوەن كەسایەتی و توانای داهێنان بن. بۆیە پێگەیاندنیان و پاراستنیان لە هەموو پێشێلكاری و توندوتیژییەك ئەركی سەرشانی خێزان و كۆمەڵگە و حكومەتە و، لەو بوارەدا دەبێت پلان و بەرنامەی تایبەتیان بۆ دابنرێت، هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان ڕاوسەرنجی خۆیان بۆ خوێنەران دەخەنەڕوو.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

تانیا جەمال سەرپەرشتیاری پەروەردەییە و سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «سەبارەت بە پاراستنی منداڵ و دەستبەركردنی مافەكانیان بە شێوەیەكی گشتی، لە چەندین پەیماننامە و یاسای نێودەوڵەتی و یاسای ناوخۆی دەوڵەتان و.. هتد داوا كراوە، مافەكانی مندڵان پارێزراو بێت و، زۆر بە وردی تیشك خراوەتە سەر پاراستنیان (چ لەناو خێزان و كۆمەڵگە و چ لە كاتی جەنگ و هەموو لایەنەكانی دی)، كە كەس بۆی نییە كاری قورسیان پێ بكات، یا توندوتیژی جەستەیی و دەروونییان بەرانبەر بكات، بە توندووتیژی و دەستدرێژیی سێكسیشەوە بۆ هەر دوو ڕەگەز». هاوكات دەڵێت: «ئەگەر چاوێك بخشێنین بە ڕەوشی منداڵاندا دەبینین، لە دوو ڕووەوە منداڵان لە مافەكانیان دابڕاون، یان مافەكانیان پێشێل كراوە، لە لایەكەوە ڕۆژانە منداڵگەلێكی زۆر دەبینین كە كاری دەستگێڕی دەكەن و كاری قورسیان پێ دەكرێت، كە بەپێی یاسای كار بە هیچ جۆرێك نابێت منداڵان لە تەمەنی پانزە ساڵ كەمتر هیچ كارێك بكەن، بەتایبەتی كاری قورس و گران كە كار بكاتە سەر نەشونمای جەستەیی و خوێندنی، لە هەمان كاتیشدا ڕەنگە هەلە نەبین كە بڵێین پرۆسە و شێوازی خوێندن و كەمیی باڵەخانەی قوتابخانەكان و مامۆستای كەم ئەزموون و پشتگوێخستنی لایەنی پەروەردەیی بە شێوە دروستەكەی هۆكارن بۆ پێشێلكردنی مافەكان و پاراستنی منداڵ.

لە لایەكی دیكەوەش بەربڵاویی تەكنەلۆژیا بەتایبەتی سۆشیاڵ میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كاریگەریی زۆر خراپ و نەرێنی لەسەر دواكەوتنی گەشەی هزری منداڵان كردووە، كە دەبینین زۆربەی زۆری منداڵان بەردەوام بەرانبەر مۆبایل و ئایپادی دانیشتووە و لە ژیانی منداڵیی خۆی دەرچووە و بە هیچ شیوەیەك مومارەسەی ژیانی منداڵیی خۆی ناكات، كە ئەمەش جۆرە دابڕانێكی منداڵە لە مافە سەرەتاییەكانی خۆی و لە دوای مایەوەیەكی كەم بەردەوام هەستێكی نامۆ هزر و بیر و دەروونیان دادەگرێت و بەشێكی زۆریان تووشی خەمۆكی و دڵەڕاوكێ دەبن و، زۆربەی كات تووڕەن و ڕۆحی تێگەیشتن و لێبوردنیان نابێت، ئەمانە و زۆر هۆكاری دیكە هەن، كە دەبنە هۆی ئەوەی منداڵان لە منداڵی دابڕێن و مافەكانیان پێشێل بكرێت، یان نەتوانن بەپێی پێویست مومارەسەی مافەكانیان بكەن».

عوبێد خدر گۆمەشینی توێژەر و ڕۆژنامەنووسە و سەربارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە دوای دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە وەزارەتە جۆربەجۆرەكانی حكومەتی هەرێم، وەك وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی، وەزارەتی تەندروستی، وەزارەتی پەروەردە و وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی داد، هەر یەك لەو وەزارەتانە لە بوارێك لە بوارەكان پەیڕەو و ڕەچاوی مافەكانی منداڵیان كردووە، بەڵام دەتوانرێ بگوترێت هەندێ جار یاساكان بە شێوەی سەداسەد جێبەجێ نەكراون، ئەمەش پەیوەستە بە ئاستی هوشیاریی كۆمەڵگە و پابەندبوونی تاكەكان لە دامەزراوە هەمەچەشنەكان، بەتایبەتی خێزان، یاساكان هەموو جوان و گرنگن و لەپێناو خۆشبەختی و ژیانێكی ئارامتر بۆ مرۆڤەكان دانراون، بەڵام چۆنیەتی جێبەجێكردن و پابەندبوون پێیەوە گرنگترن، هیچ دەقێكی نووسراو ئەگەر نەچێتە بواری كرداری، هیچ بەها و نرخێكی نییە، بۆ نموونە یاسای كارنەكردن بە منداڵ یاسایەكی گرنگە، بەڵام زۆرجار بە بیانووی جۆراوجۆرەوە پێشێل دەكرێت، جا هەژاری و كەمدەرامەتی خێزان بێت، یان نەبوونی كەسی ئیشكەر و نەبوونی سەرچاوەیەكی داهات بۆ بژێوی ژیان، منداڵ واز لە خوێندن دەهێنێت، یان باوك منداڵەكەی لەگەڵ خۆی بۆ دووكان و كارگە و كۆمپانیاكەی دەبات، هەروەها دیاردەی سواڵكردن نایاساییە و دژ بە بنەماكانی مافی مرۆڤە، بەڵام زۆر منداڵ لەژێر پەردەی فرۆشتنی كلێنس، یان پاككردنەوەی جامی ئۆتۆمبێل كاری سواڵكاری دەكەن. هەروەها بەشوودانی منداڵ نایاساییە، بەڵام دابونەریتەكانی عەشیرەت، یان كۆمەڵگە، تاكەكان دوور لە یاسا پەیڕەوی دەكەن، هەرچەند لەم چەند ساڵەی ڕابردوو بە یاسا و بەڕێكاری سزادان ڕێگری لە زۆر لە پێشێلكردنی مافەكان دەكرێت، بەڵام گرنگترین خاڵ ئەوەیە تاك هوشیاریی یاسایی هەبێت و ڕێگە بە كەسانی دیكە نەدات، مافەكانی پێشێل بكات. هەندێجار پێشێلكردنەكە لە نزیكترین دامەزراوەی كۆمەڵگە دەكرێت، بۆ نموونە خێزان و ئەندامەكانی».

 ئەوەشی خستەڕوو كە «بەپێی ڕێككەوتننامەی مافی منداڵانی نەتەوە یەكگرتووەكان، مافەكانی منداڵ دیاری كراون، وڵات و حكومەتەكانیان ناچار كردووە، كار بە ناوەرۆكی ئەم بەندانە بكەن، وەك مافی ژیان و خوێندن و یاریكردن و پاراستنی لە توندو تیژی و كارپێكردن و، پێویستە دایك و باوك و بەخێوكارانی منداڵ ڕێز لە مافەكانیان بگرن و پێشێلی نەكەن»، گوتیشی: «هەرچەندە لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە كتێبێك دانراوە بە ناوی (كارامەیی و بەها كۆمەڵایەتییەكان) و (من ئەندامێكی لێژنەی ئامادەكاری بووم)، تەوەرێكی تایبەت كردووە بۆ بەندەكانی مافی منداڵ و مافەكانی مرۆڤ، بەرچاوڕوونی دەداتە مافەكانی منداڵ، ئەم كتێبە لە پۆلی یەكەم تا نۆیەمی بنەڕەتی دەخوێندرێ، پێویستە كارگێڕی قوتابخانە و مامۆستایانی بابەت گرنگی پێ بدەن و بە كرداری جێبەجێی بكەن..

فەزیلە شۆڕش بەرپرسی ئەنجومەنی ئەوروپای یەكێتی ئافرەتانی كوردستانە و ڕای وایە «ڕێزگرتنی مافی هەموو بوونەوەرێك گرنگ و پێویستە و منداڵیش یەك لە بوونەوەرە گرنگەكانە كە دواڕۆژی كۆمەڵگەی پێ بەستراوەتەوە، بۆیە دەبێت پەیڕەوی ڕێزگرتنی مافی منداڵ بكرێت، بەڵام بەداخەوە لە زۆربەی وڵاتان تا ئێستاش ڕێز لە مافی منداڵ بە شێوە دروستەكەی ناگیرێت، ئەگەرچی لە زۆر وڵات داڕشتنی یاساكان بە شێوەیەكی باشە، بەڵام جێبەجێكردنی پێشێڵكردنەوەیەكی زەقی تێدا دەبینرێت، ئەمەش وای كردووە كە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكان و وڵاتە پێشكەوتووەكان بە بەردوامی گفتوگۆ و ورووژانەوەی پرسی مافی منداڵ بكرێت، بۆ ئەوەی بزانن چۆن گوشار بخەنە سەر وڵاتان، تا بە یاساكان و ڕێككەوتنەكانی مافی منداڵان پابەند بن، بۆ ئەوەی منداڵ بە باشترین شێوە پارێزراو بێت».

بەرپرسی ئەنجومەنی ئەوروپای یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەگەر لە ناو خێزان ڕێزگرتن لە منداڵ و مافەكانی هەبێت، ئەوە بێگومان لە كۆمەڵگەش مافی پارێزراو دەبێت، منداڵیش هەست بە ئارامی لە ناو خێزان و قوتابخانە و كۆمەڵگە دەكات». هاوكات دەڵێت: «بەداخەوە ئەوەی دەبینرێت، ئەوەیە كە زۆربەی منداڵەكانی خێزانی هەژار بە هەر هۆكارێك بێت، بۆ پەیداكردنی بژێویی ژیان كار دەكەن، لە زۆر حاڵەتیش كارەكە قورسە و بە گوێرەی تەمەنی منداڵەكە نییە.

لە وڵاتانی ئەوروپا مافی منداڵ زۆر پارێزراوە، هەر دایك و باوكێك هەڵسوكەوتی بەرانبەر منداڵ خەراپ بوو، یان ژینگەی ماڵەكە ئارام نەبێت،، یان كاری پێ بكەن، بەتایبەتی كاری قورس، ڕووبەڕوویان دەبنەوە و دراوسێ و خزم و قوتابخانە و پۆلیس مافیان هەیە ڕێكخراوەی تایبەت بە مافی منداڵ ئاگادار بكەنەوە، ئەم ڕێكخراوەیە لەگەڵ خێزان قسە دەكات و، ئەگەر زانی ژینگەكە بۆ منداڵ نەگونجاوە، منداڵەكە لە خێزانەكە وەردەگرن، بێگومان دایك و باوكەكەش سەر لە نوێ پەروەردە دەكرێن، بە مانا فێر دەكرێن، چۆن مافی منداڵ بپارێزن، لە حاڵەتێك توندوتیژییەكەیان(كاركردنی منداڵیش توندوتیژییە) و نائارامیی خێزان دووبارە ببێتەوە، ئەوە منداڵەكە بۆ هەتا هەتایی لە دایك و باوكەكە وردەگیرێ. بۆیە پێویستە لە كوردستانیش یاساكان توندتر بن بۆ پاراستنی مافی منداڵ و جێبەجێكردنی یاساكانی پاراستنی منداڵ بە دادپەروەرانە بێت و، بایەخ بە هۆشیاریی مافی منداڵ بدرێت، تا لە دواڕۆژ منداڵ ڕووبەڕووی یاسا و كاری ناڕێك و نەشیاو لە كۆمەڵگە نەبێت».

پشتیوان ساڵح بەرپرسی چالاكیی قوتابخانەكانی پەروەردەی خەبات، بەمجۆرە پرسی منداڵ و مافەكانی شرۆڤە دەكات:» لەهەر نەتەوە و وڵاتێكی ئەم دونیایە منداڵان داهاتوون و ڕەنگدانەوەیان لەسەر كۆمەڵگایەكەیان دەبێت، بۆیە جگە لە خێزان و رێكخراوەكان حكومەت بەرپرسیاری یەكەمە لە پەروەردەیەكی تەندروست بۆ منداڵان، بەپێی جاڕنامەی مافەكانی منداڵانیش بەو كەسانە دەگوترێت منداڵ كە لەخوار تەمەنی هەژدە ساڵن، بەپێی یاسا كاركردن پێیان تاوانە، چونكە لە خوێندن دادەبڕێن و تووشی مەترسی جۆراو جۆر دەبنەوە . كاركردن بە منداڵان دیاردەیەكی مەترسیدارە، منداڵانی هەرێمی كوردستانیش وەك هەر كۆمەڵگەیەكی تر لەلایەن خێزان و حكومەت و قوتابخانە و كۆمەڵگا مافیان پێشێل دەكرێت تەنانەت هەندێكجار كاریشیان پێ دەكرێت، ئەمەش چەندین مەترسی بۆ سەر خودی منداڵ و كۆمەڵگا دروست دەكات، چونكە ئەو منداڵانەی لە خوێندن دابڕاون و لەسەر شەقامەكان كاردەكەن زۆر ئاسانتر بەكار دەهێندرێن یان مەترسی زۆرتر لەسەر ژیانیانە بەجۆرێك لە جۆرەكان ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێكسی دەبنەوە، یان گیانیان دەكەوێتە مەترسی و بەرەو مەرگ دەچن . لەكوردستان دیاردەی منداڵی كاركەر ڕوو لەزیاد بوونە بەتایبەت دوای ڕێژەی زۆری ئاوارەكان و هانتیان بۆ هەرێمی كوردستان . هۆكارێكی تر دروست بوونی قەیرانی دارایی وایكرد خێزان نەتوانێ چەند منداڵێك بنێرێتە بەر خوێندن ناچار دابڕان و كاریان پێدەكرێت.

كەمتەرخەمی حكومەت و دیار نەبوونی رێكخراوی منداڵانیش هۆكاری زیاترن بۆ زیادبوونی دیاردەی كارپێكردنی منداڵان . منداڵانیش هەست بەمافی خۆیان و جەژن ناكەن ئەو ڕۆژە لای منداڵان جەژنە كە لەكاركردن بڕە پارەیەك پەیدا بكەن، بێ گوێدانە مەترسییەكانی سەر ژیانیان، كاریگەری خراپی ئەم دیاردەیەش لە ئاییندەدا بەشێوەیەكی گشتی لەسەر كۆمەڵگا دەردەكەوێت» .