پڕۆفیسۆر جەیمی لێبۆڤیج بۆ گوڵان: جیهان لە ڕۆژگارێكدایە كە بارگرژی باڵی بەسەردا كێشاوە
جەیمس هێنری لێبۆڤیج، پرۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ئاسایشی نەتەوەیی و نێودەوڵەتییە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن، تایبەتمەند و پسپۆڕی چەند بوارێكی گرنگە وەك تیۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی، داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی و ناكۆكییە نێودەوڵەتییەكانە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و دەرهاویشتە و ئاكامەكانی ئەم شەڕە و ڕكابەری و ململانێی نێوان چین و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* هەروەك ئاشكرایە لە ئێستادا بارگرژییەكی بەرچاو هەیە لە نێوان چین و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئایا پێت وایە ئەمە ئاماژە بە چڕبوونەوەی سیاسەت، یان ڕكابەریی نێوان هێزە مەزنەكان و ئایا پێشبینی ئەوە دەكەن كە ئاراستەی پەیوەندییەكانی چین و ئەمریكا بەرەو لێكترازانی زیاتری ئابووری دەبێت، ئەگەر ئەمەش ڕوو بدات، تا چەند ڕكابەریی جیۆپۆلەتیكی نێوانیان قووڵتر دەبێتەوە؟
- پێم وایە لە ئێستادا ئێمە ئەم ئاراستەیە بەرەو لێكترازان و لێكدابڕانی ئابووری بەدی دەكەین كە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا دەگوزەرێت، بەڵام سەرباری ئەوەش من نامەوێت لەم ڕووەوە موبالەغە بكەم، چونكە بەشێكی زۆری ئەم پرسە پەیوەستە بە تەكنەلۆژیای تایبەتمەندەوە. دواتر نابێت ئەوەش لە یاد بكەین، كە هەمیشە ئەوە ئەگەرێك بووە و لە ئارادا بووە كە ئەگەری بێت و هێزی ئابووریی چین گەشە بكات، ئەوا دەبێت ئامادەكاری بكرێت بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی شێواز و ڕێسای نوێی ئەنجامدانی بازرگانی و ڕێكخستنەوەی پەیوەندییە بازرگانییەكان و ئەوەی كە چۆن جیاوازییەكانی پەیوەست بە بواری ئابووری و تەكنەلۆژیا چارەسەر دەكرێن. واتە لەم ڕووەوە هاوكاری بەدی بێت لە نێوان وڵاتاندا لە بوارەكانی پەیوەست بە بەرەوپێشچوونی بواری كۆمپیۆتەر و زیرەكی دەستكرد و ئەو بوارانەی دیكە كە سوودیان بۆ مرۆڤایەتی هەیە، ئەگەرچی لە هەمان كاتدا ئەگەری ئەوە هەیە كە لەم ڕووەوە دۆخەكە بە ئاراستەی ڕكابەری و ململانێ و ڕووبەڕووبوونەوەشدا بڕوات. هەر چۆنێك بێت، دەكرێت بڵێین ئەمە ڕۆژگارێكە كە بارژگری باڵی بەسەردا كێشاوە.
* ئەگەر پرسیار لە ڕۆڵ، یان هەڵوێستی چین بكەین لە بارەی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، ئێوە چۆن لەم هەڵوێستە دەڕوانن و ئایا تا چەند چین سوودمەندی سەرەكییە لەم شەڕە بە حوكمی ئەوەی بووەتە هۆی سەرقاڵكردنی ڕووسیا و ڕۆژئاوا، ئەمەش بوار و پانتایی بۆ چین ڕەخساندووە بۆ برەودان بە كارنامە و بە دەستڕۆیشتوویی خۆی؟
- ئێمە نابێت ئەو ڕاستییە لە یاد بكەین، كە چین هاوسنوورە لەگەڵ ڕووسیادا و لەم ڕووەوە هەوڵ دەدات چەند بتوانێت دۆست و هاوپەیمان بۆ خۆی بەدەست بهێنێت، چین ئەم ململانێ ستراتیژی و ئابوورییە بە بوار و دەرفەتێك دەزانێت بۆ برەودان بە دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی ئەفریقا و تەنانەت لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین. كەواتە شتێكی سرووشتییە كە چین دەیەوێت لە میانەی هەوڵداندا بێت بۆ ئەوەی ڕووسیا بكاتە هاوپەیمانی وڵاتەكەی و لە پێگەیەكدا بێت سوود لەم هاوپەیمانێتییە وەربگرێت بۆ بەرژەوەندیی خۆی، هەر چەندە دەبێت لە هەمان كاتدا ئاماژە بەوە بكەین كە بوارێكی سنووردار هەیە بۆ ئەوەی چین و ڕووسیا هاوكاری لەگەڵ یەكتردا بكەن. لەبەر ئەوە لە ئێستادا پێم وایە ئەمە زیاتر ڕەنگدانەوەی هەلپەرستیی چینە زیاتر لەوەی ئاماژە بێت بۆ هاتنەئارای هاوپەیمانێتییەكی ڕاستەقینە لە نێوان چین و ڕووسیادا.
* یەكێك لە پەرەسەندنەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بریتییە لە هاوكاریی سەربازیی نێوان ڕووسیا و ئێران، ئێوە چۆن لەم پێشهاتە دەڕوانن و ئایا تا چەند ئەمە لێكنزیكبوونەوە و یەكگرتنێكی كاتیی بەرژەوەندییەكانە، یان بە پێچەوانەوە دەتوانین بڵێین ئەمە ئاماژە بە پەیوەندییەكی ستراتیژی و پتەوی درێژخایەن لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا دەكات؟
- ئەوە ئاشكرایە كە نە ئایەتوڵا خامنەئی چووەتە سەر بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیای سەرۆك ڤلادمیر پوتین و نە سەرۆك پوتینیش ئایینی خۆی گۆڕیوە و بووەتە موسڵمان، واتە گومانم هەیە لەوەی هیچ خاڵێكی هاوبەشی بیروباوەڕی سیاسی و ئایدیۆلۆژی لە نێوانیاندا هەبێت. لەبەر ئەوە پێم وایە دەستەواژەی لێكنزیكبوونەوە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی كاتی، یان ئەوەی پێی دەوترێت (marriage of convenience ) دەستەواژەیەكە باشە بۆ وەسفكردنی پەیوەندیی نێوان ڕووسیا و ئێران.
* ئەگەر باس لە ڕۆڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، ئەوا ناتوانین نكۆڵی لەو ڕاستییە بكەین كە ڕۆڵی ئەمریكا یەكلاكەرەوە بووە لەم شەڕەدا، بەتایبەتی لە ڕێی دەستەبەركردنی هاوكارییەكی بەرچاو و كاریگەری سەربازییەوە بۆ ئۆكرانیا و لە هەمان كاتدا سەپاندنی چەندین سزای جۆراوجۆری دارایی و ئابووری لە دژی ڕووسیا، پرسیارەكە ئەوەیە ئێوە چۆن ئەدای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لەم ڕووەوە هەڵدەسەنگێنن؟
- بە تێڕوانینی من تا ئێستا ئەدایەكی تا ڕاددەیەك باشی هەبووە. واتە دەبێت لە یەك كاتدا كار لەسەر ئەوە بكرێت كە ئۆكرانییەكان بتوانن بەرگری و بەرهەڵستی بكەن، لە هەمان كاتدا كار بكرێت لەسەر ئەوەی شەڕەكە زۆر بەرفراوان نەبێت، هەروەها دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین، كە ڕووسیا بەردەوامە لەسەر شەڕكردن و هەوڵە سەربازییەكانی بەرفراوانتر دەكات، لە هەلومەرجێكی لەم چەشنەدا دەبێت بڕیاری قورس بدەین، هەر بڕیارێكی قورسیش مەترسی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە. چونكە ئەگەر پێمان وابێت ئەمریكا سەرۆكێك دەبێت كە بتوانێت پێشبینیی ئایندەی جیهان بكات، ئەوا هیچ سەرۆكێك بەدی ناكەیت كە لەم تاقیكردنەوەیە دەربچێت، بەڵام ئەگەر پێشبینی ئەوە بكەین كە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەموو هەوڵەكانی دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای زانیارییەكانی بەردەستی پێشبینی واقیعەكە بكات و كاردانەوەی هەبێت لەبارەیەوە، ئەوا پێم وایە سەرۆك جۆ بایدن لەم ڕووەوە تا ڕاددەیەك كاری باشی كردووە.
* ئایا هیچ ئەگەرێك بەدی دەكەیت بۆ تەشەنەكردن و هەڵكشانی بارودۆخی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، بە چەشنێك كە خودی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناچار بێت بكەوێتە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ ڕووسیادا؟
- لە ڕاستیدا ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕاوێژكاری و چەك و زانیاریی هەواڵگری بۆ ئۆكرانیا دابین بكات و مەشق بە ئۆكرانییەكان بكات لەسەر خاكی خۆی، ئەوا هەموو ئەمانە پێمان دەڵێن كە ئەمریكا لەم شەڕەوە تێوەگلاوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئەمریكا بە چ شێوەیەك و تا چ ڕاددەیەك لەم شەڕەوە تێوەدەگلێت؟ خۆ ئەگەر پرسیارەكە ئەوە بێت: ئایا ئەمریكا ژمارەیەكی زۆری سەربازەكانی ڕەوانەی بەرەكانی شەڕەكە دەكات؟ ئەوا ئەگەری زۆرە وەڵامەكە نەخێر بێت، ئەگەریش پرسیارەكە ئەوەیە كە ئەگەر ڕووسیا شەڕەكە بەرەو هەڵكشانی زیاتر ببات، ئایا ئەمریكا چەكی نوێ بۆ ئۆكرانیا دەستەبەر دەكات؟ ئەوا ڕەنگە وەڵامەكە بەڵێ بێت، ئەمە بۆ وڵاتانی ئەوروپاش ڕاستە. دواتر ئێمە دەزانین ئەمە شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەیەكی ڕاستەوخۆ نییە لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕووسیادا، بەڵكو ئەوەی هەیە ئەوەیە كە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و كەنەدا چالاكانە هاوكاریی ئۆكرانیا دەكەن.
* ئەگەر باس لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و پەیوەندی بە سیستمی جیهانییەوە بكەین، ئەوا لەم ڕووەوە دوو تێڕوانین، یان دوو بۆچوون هەن، یەكێكیان ئەوەیە كە ئەم شەڕە بزمارێكی دیكە لە تابووتی ئەم سیستمە جیهانییە دەدات، ئەوەی پێی دەوترێت «سیستمی جیهانیی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان» و پێیان وایە ئەم شەڕە خۆی لە خۆیدا ڕەنگدانەوەی ئەم سیستمەیە، بۆچوونی دووەم پێی وایە نەخێر، ئیدانەكردنی بەربڵاوی ئەم شەڕە لەلایەن وڵاتانی جیهانەوە ئاماژەیە بە پتەویی ئەم سیستمە، تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەمە مشتومڕێكە كە پێشتریش لە ئارادا بووە و تاوتوێ كراوە، كە باس لەوە كراوە ئێمە بەرەو جیهانێك دەڕوین كە ئاشتییەكی زیاتر تێیدا باڵادەست بێت و هاوكارییەكی زیاتر لە نێوان وڵاتاندا بێتەئاراوە، بەڵام ئەوە بوو دواتر پرسی تیرۆر و شەڕە ناوخۆییەكان و چەندین بارگرژی و قەیران و تەنگژەی دیكە هاتنەئاراوە، كەواتە پوختەی قسەكە ئەوەیە كە سیستمێكی جیهانی لە ئارادا نەبووە كە تووشی كێشە و تەحەددی نەبووبێتەوە، پێم وانییە لە داهاتووشدا سیستمێكی لەم چەشنە بێتەئاراوە.
