پڕۆفسۆر گریگۆری ئەفتاندیلیان، پسپۆڕی كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكایە، وانەبێژە لە سكووڵی پاردی بۆ دیراساتی جیهانی لە زانكۆی بۆستۆن، بۆ ماوەی پتر لە بیست ساڵ وەك شرۆڤەكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هەردوو وەزارەتی دەرەوە و بەرگریی ئیدارەی ئەمریكا كاری كردووە، هەروەها ڕاوێژكاری سیاسەتی دەرەوەی ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئەنجومەنی پیران بووە. بۆ تاوتوێكردنی هۆكار و پاڵنەرەكانی ڕێككەوتن و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی عەرەبستانی سعودیە و كۆماری ئیسلامی ئێران و دەرهاویشتە و ئاكامەكانی ئەم ڕێككەوتنە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.

 

 

* ئاشكرایە كە ڕێككەوتنی ئێران و عەرەبستانی سعودیە پێشهات و پەرەسەندنێكی دیار و بەرچاوە لە نێوان دوو وڵاتی خاوەن سەنگ و قورسایی لە ناوچەیەكی پڕ لە تەنگژە و قەیران و ئاڵۆزیدا، كە هەندێ بە چەشنێك وەسفی دەكەن، كە ئاراستە و ئاقاری دۆخی ناوچەكە بەرەو ئاڵوگۆڕ و وەرچەرخان دەبات، ئێوە چۆن لەم ڕێككەوتنە و هۆكار و پاڵنەرەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی نێوان ئەم دوو وڵاتە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا كۆمەڵێك هۆكاری ئاڵۆز هەبوون لەم ڕووەوە، یەكێكان ئەوە بوو كە ئێران ئەم رێككەوتنەی لەگەڵ عەرەبستان بە ڕێچكە و ڕێگەچارەیەك زانی، بۆ شكاندنی ئەو گۆشەگیرییە نێودەوڵەتییەی بە دەستییەوە گرفتار بووە، واتە ویستی بەم ڕێككەوتنە بوارێك بكاتەوە بۆ دەربازبوون لەو كەنارگیرییەی تووشی بووە، هەروەها بە ئومێدی ئەوەی كە عەرەبستانی سعودیە و وڵاتانی دیكەی كەنداو بتوانن هەندێ فشار لەسەر وڵاتانی ئەوروپا دروست بكەن، بۆ ئەوەی بەلای كەمەوە هەندێك لە سزاكانی سەر ئێران كەم بكەنەوە و هەڵیبگرن. ئەوەی پەیوەست بێت بە عەرەبستانی سعودیەوە، ئەوا تێڕوانینەكە ئەوە بوو (كە ئەمەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی بەم ڕێككەوتنە ڕازی بێت)، كە چیتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دۆست و هاوپەیمانەكەی ڕابردوو نییە، كە لەم ڕووەوە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە لە سەروەخت و سەردەمی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ، كاتێك هێرش كرایە سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودیە، ئەوا ئەمریكا تۆڵەی نەكردەوە و پەرچەكرداری نەبوو، دواتر سەرۆك بایدن ئاماژەی بە تۆماری عەرەبستانی سعودیە كرد لەبارەی مافەكانی مرۆڤەوە، هەموو ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی كە سعودیە بگاتە ئەو قەناعەتەی كە ڕێگەیەكی باشتر بۆ خۆپاراستن ئەوەیە بگاتە ڕێككەوتن لەگەڵ ئێراندا، نەك پشتبەستوو بێت بە ئەمریكا وەك هاوپەیمانێكی ستراتیژی بە چەشنی ئەوەی لە ڕابردوودا لە ئارادا بوو.

* شتێكی شاردراوە نییە كە پەیوەندییەكانی ئێران و سعودیە هەوراز و نشێویان بەخۆوە بینیوە و چەندین جار لێك نزیك بوونەتەوە و دواتر گرژییەكان لە نێوانیاندا هەڵكشاوەتەوە، ئێستاش ئێوە ئاماژە بەوە دەكەن كە هۆكار و پاڵنەری ئەم ڕێككەوتنە فشاری دەرەكییە لەسەر ئێران و بەدگومانبوونی سعودیەیە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە تێڕانینی ئێوە تاچەند ئەگەری ئەوە هەیە ئەم ڕێككەوتنە بەردەوام بێت و دەرئەنجامی خوازراوی لێ بكەوێتەوە؟

- من لەم ڕووەوە گومان هەیە لەوەی كە دۆستایەتییەكی ڕاستەقینە لە نێوان عەرەبستانی سعودیە و كۆماری ئیسلامیی ئێران دروست ببێت، چونكە هێشتا لە بارەی چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ شیعە لە بەشە جیاوازەكانی جیهانی عەرەبیدا ناكۆكییان لە نێواندا هەیە، بە دڵنیاییەوە نابێت لەم ڕووەوە كێشە، یان شەڕی یەمەنیش فەرامۆش بكەین، كە كێشە و ناكۆكییەكی گەورەیە لە نێوان هەردوو وڵاتدا، كە لەوانەیە عەرەبستانی سعودیە ئومێدی ئەوە بكات كە ئێران بتوانێت كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی خۆی بەكار بهێنێت، بۆ ئەوەی بزووتنەوەی حوسییەكان لە یەمەن بە پرۆسەی ئاشتی ڕازی بن و پێوەی پابەند بن، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە لە یاد نەكەین، كە ڕاستە حوسییەكانی هاوكاری لە ئێرانەوە وەردەگرن، بەڵام بە تەواوەتی لەژێر فەرمان و بڕیاری ئێراندا نین. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین ئایا ئەم ڕێككەوتنە سەردەكێشێت بۆ هاتنەئارای پەیوەندییەكی گەرموگوڕ لە نێوانیاندا، یان نا، چونكە ئەگەر ئێمە ئاوڕ لە ڕابردوو بدەینەوە، ئەوا هەر لە دوای شۆڕشی ساڵی 1979 لە ئێران، پەیوەندییەكانی نێوان سعودیە و ئێران لە هەڵكشان و داكشاندا بووە، چونكە سەروەخت و سەردەمانێك هەبوو كە پەیوەندییەكانی نێوانیان تا ڕاددەیەك ئاشتییانە بووە، ڕۆژگارێكیش هەبووە كە تەواو دوژمنكارانە بووە.

* لە ڕواڵەتەدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دژ بەم ڕێككەوتنە نییە، بەڵام هەندێ كەس لە نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نیگەرانن لەم ڕێككەوتنە، ئەویش لە ڕوانگەی ئەوەی كە ئەم ڕێككەوتنە بە كار و كۆشش و سەرپەرشتیی چین ئەنجام دراوە، ئایا ئەم ڕێككەوتنە تا چەند ئاماژەیە بە هەڵكشانی دەستڕۆیشتوویی و پێگەی چین لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ ئایا ئایا ئەمە سەركەوتنێك نییە بۆ چین لەسەر حیسابی پێگە و دەستڕۆیشتوویی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا؟

- ئەگەر ئێمە لەسەر ئاستی فەرمی لە هەڵوێستی ئەمریكا بڕوانین، ئەوا ئەمریكا پێشوازی لە گەیشتن بەم ڕێككەوتنە دەكات، ئەگەرچی ئەم ڕێككەوتنە بە هەوڵ و هاوكاریی چین هاتە ئاراوە، بەڵام ئەمە هەڵوێستە فەرمییەكە بوو، بەڵام لە پشت پەردەوە زۆرێك لە بەرپرسەكانی ئەمریكا نیگەرانن لەوەی چین لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پەرە بە دەستڕۆیشتوویی دیپلۆماتی (نەك تەنیا ئابووری)ی خۆی دەدات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێزێكی مەزنە لە ناوچەكەدا، واتە ئەگەرچی چین پەرەی بە دەستڕۆیشتوویی خۆی داوە، بەڵام هێشتا كاریگەرییەكەی ناگاتە ئاستی كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئەمریكا.

* هەندێك كەس پێیان وایە ئەم سەركەوتنە بۆ هێزی نەرم و هێزی بازرگانی و ئابووریی چین دەگەڕێتەوە، لێكدانەوە و خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- بەڵێ، ڕەنگە بتوانین بڵێین سەركەوتنە بۆ هێزی نەرمی چین، چونكە دەبێت ئەوەمان لە یاد نەچێت كە چین 40%ی نەوتی هاوردەكراوی لە ناوچەی كەنداوەوە بەدەست دەهێنێت، ئەمەش هۆكار و پاڵنەرێكی گەورەیە بۆ ئەوەی چین هەوڵ بدات پارێزگاری لە پەیوەندییەكانی بكات لەگەڵ وڵاتانی ناوچەی كەنداو و لەگەڵ هەردوو وڵاتی عەرەبستانی سعودیە و كۆماری ئیسلامیی ئێراندا. لە هەمان كاتدا دەبێت ئەوەش ڕەچاو بكەین كە چین هاوبەشێكی ئابووری و بازرگانییە لەگەڵ وڵاتانی كەنداودا و تەنانەت قەبارەی پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەكانی لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا زیاترە لە قەبارەی پەیوەندییە بازرگانییەكانی یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ وڵاتانی كەنداودا، ئەمە بە گوێرەی دوایین ئامار كە من خوێندوومەتەوە، كەواتە دووپاتی دەكەمەوە كە گرنگە بۆ چین كە پارێزگاری لەم پەیوەندی و ڕایەڵە ئابوورییە بكات.

* ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما، ئەوا لەو كاتەدا سەرۆك ئۆباما لە لێدوانێكدا كە باسی لەوە كرد پێویستە ئێران و دۆستەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا ڕێگەچارەیەك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی هاوبەشی بكەن لە ناوچەكەدا، لەو كاتە ئەم لێدوانە مشتومڕی زۆری دروست كرد و، ڕەخنەی زۆری لێ گیرا، ئایا دەكرێت بڵێین ئەمە تێڕوانینێكی واقیعبینانە بووە و ئەگەر لەو كاتەدا ئەم ڕێككەوتنە بكرایە، ئەوا ئێران و سعودیە و بگرە تێكڕای ناوچەكەش لە دۆخێكی باشتردا دەبوون؟ ئایا ئەم ڕێككەوتنە كاریگەریی ئەرێنی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت؟

- هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، هێشتا ئێمە دڵنیا نین كە ئەم ڕێككەوتنە و ئەم لێكنزیكبوونەوەی پەیوەندییانە لە نێوان سعودیە و ئێراندا سەردەكێشن بۆ هاتنەئارای پەیوەندییەكی بەتین لە نێوانیاندا، یان نا، كە بڕیارە لە چەند مانگێكدا باڵیۆزخانەكانیان لە پایتەختی یەكتریدا بكەنەوە، كە دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین ئایا ئەمە ڕوو دەدات، خۆ ئەگەر باڵیۆزخانەكانیشیان كردەوە، دەبێت لەوە بڕوانین ئایا ئەمە دەبێتە هۆی خاوكردنەوە و كەمبوونەوەی گرژییەكانی نێوانیان، هەروەك باسم كرد، عەرەبستانی سعودیە ئومێدی ئەوەی هەیە، ئێران دەستڕۆیشتوویی خۆی لە بەرانبەر بزووتنەوی حوسییەكان بەكار بێنێت، بۆ ئەوەی ڕێككەوتنێكی ئاشتی بێتە ئاراوە، بەڵام ئەگەر ئەمە ڕوو نەدات، ئەوا پەیوەندییەكی بەتین لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا نایەتە ئاراوە.

* ئەگەر ئەم ڕێككەوتنە سەربگرێت، ئایا چ كاریگەرییەكی لەسەر پاڵنەر و هۆكاری وڵاتانی عەرەبی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا دەبێت؟

- دەبێت ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ئێران دەیزانی سعودیە مەیلی ئەوەی هەیە كە دوای ئیمارات و بەحرەین پەیوەندیی دیپلۆماتی لەگەڵ ئیسرائیل دابمەزرێنێت، ئەگەرچی تا ئێستا سعودیە ئەم هەنگاوەی هەڵنەگرتووە، بەڵام پێم وایە ئەوەی لە ئێستادا لە ئیسرائیل ڕوو دەدات، بووەتە هۆی ئەوەی سعودیە زۆر نیگەران بێت، چونكە باڵی ڕاستڕەو هەن لە نێو كابینەكەی نەتنیاهۆدا، كە دەیانەوێت دۆخی فەلەستین ئاڵۆز بكەن، واتە ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی سعودییەكان نیگەران بن بە چاوپۆشین لە ڕێككەوتنەكەیان لەگەڵ ئێراندا.