جیهان لە گۆڕانكاریی خێرا و بەردەوامدایە و عێراقیش تا دێت زیاتر گیرۆدەی گرفتە دارایی و ململانێ سیاسییەكان دەبێت، چارەسەری كێشە دارایی و ئابوورییەكانی عێراق بە گۆڕانكاری لەو عەقڵییەتەوە دێت كە ئێستا دەسەڵاتدارە و بە ئەجیندە و مەرامی شەخسی و دوور لە بەرژەوەندیی گشتی بەڕێوە دەبرێت، نەك بە ئاڵۆزكردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندیدار، گۆڤاری گوڵان چەند پرسیاری ئاراستەی دكتۆر محەمەد شەعبان شارەزا و پسپۆڕی ئابووری كرد، لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* وەكو پسپۆڕێكی ئابووری و شارەزا لە بواری دارایی و ئابووریی عێراق و جیهان، چۆن دەڕوانیتە دۆخی دارایی و ئابووریی عێراق؟ ئایا لە ئەمساڵدا حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی هیچ ئومێدێكی هەیە كە بەسەر ئەو هەموو قەیران و كێشە داراییانەدا زاڵ بێت؟

- جیهان لە دوای كۆرۆنا و شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و دروستبوونی چەند جەمسەرێكی بەهێزەوە زۆر جیاوازە، ئەوەتا شوێنەوارەكانی پەتای كۆڤید19 و شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و بەرزیی بەهای نەوت و هەڵاوسانی نرخەكان بوونەتە دیاردەیەكی جیهانی و هەمووانی گیرۆدە كردووە، ئابووریی عێراقیش بە دوور نییە لە كاریگەرییەكانی ئەم گۆڕانكاری و شوێنەوارانە، بەڵام گرفتە سەرەكییەكە لەوەدایە ئەم وڵاتە وابەستەی عەقڵییەتێكی مەركەزیی بەجێماوی ئاخنراو بە ململانێی مەزهەبی و دەستێوەردانی دەرەكییە، عێراق ئەگەرچی دەوڵەمەندە و خاوەنی یەدەگێكی دراوی بیانیی گەورەیە و نرخی نەوتیش زۆر بەرزە و بودجەكەی بە ڕێژەیەكی زۆر پشتی پێ بەستووە، بەڵام شوێنەوارەكانی ئەو ڕووداو و قەیرانانە لەسەر ئابووری و بژێوی ژیانی خەڵكی عێراق و هەرێمی كوردستانیش زۆر توند بووە. بۆ وەڵامی پرسیارە گرنگەكەی ئێوە بەوەی عێراق چۆن بەسەر ئەو هەموو گرفت و ئاستەنگانەدا زاڵ دەبێت، كە زۆرجار بە شێوەیەك ئاڵۆزكاوە كە لە هەموو ڕێگەكاندا ئاستەنگێكی قورسی دێتە بەردەم، بەتایبەتی كە هەر خۆی لە خۆیدا لە عێراقدا هیچ هونەرێكی بەڕێوەبردنی قەیران و چارەسەركردنی زانستییانەی كێشەكان نییە، دەوڵەتی عێراق هەر لە دامەزراندنییەوە سەرقاڵی شەڕ و ئاشووب و ململانێی توند بووە، كاتێكیش ئابووری ئاهێكی پێدا هاتووە و گەلانی عێراق پشوویەكیان وەرگرتووە و ترووسكاییەك بۆ دەربازبوون لە ئابووریی جەنگ دەركەوتبێت، ڕاستەوخۆ وەكو زنجیرەیەكی یەك لە دوای یەك كەوتووەتە ناو شەڕ و قەیرانێكی دیكەوە و سەرقاڵی بەرنامەكانی پەرەپێدانی بەردەوام و سەرتاپاگیر نەبووە، بۆیە لای من سەیر نییە، كە لەم وڵاتە دەوڵەمەندە و بوونی بودجەیەكی زەبەلاح و ئەو هەموو سامانە سەر زەوی و ژێر زەوییە، كەچی ڕێژەكانی هەژاری و بێكاری و خراپیی كەرتەكانی تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوزارییەكان نەك هەر نییە، بەڵكو كێرڤەكانیان ڕوو لە هەڵكشانیشە، لە دەوڵەتێكی ئاخندراو بە میلیشیاتی چەكداری بە دەر لە یاسا و گەندەڵی و ئاودیوكردنی دۆلار و گوێڕایەڵ بە ئەجیندەی دەرەكی، هەر ئەمەی لێ چاوەڕوان دەكرێت، لەم عێراقەدا سیاسەت لە خزمەتی ئابووریدا نییە و دادگا و دامەزراوە تەشریعییەكان بە سیاسی كراون و لە بری ئەوەی بەشێك بن لە چارەسەر، بەشێكن لە ئاڵۆزبوونی دۆخەكە و بەردەوامیدان بە ململانێكان، هەروەكو چۆن لە دادگای فیدراڵیی عێراقمان بینی كە هەر كاتێك ترووسكاییەك بۆ لێكتێگەیشتن و نزیكبوونەوە ڕوو بدات، دەستێكی دەرەكی دێت و دۆخەكە تێك دەدات و چارەسەرەكان دەیان ئاستەنگی لەبەردەم دادەنرێت.

* ئەگەر لەسەر ئەم خاڵە بوەستین، هەرێمی كوردستان وەكو هەرێمێكی فیدڕاڵی توانای دەركردن و چاپكردنی دراوی نییە و بە دیناری عێراقی مامەڵە دەكات، لە زۆر بواری دیكەشدا خاوەنی دەسەڵاتەكانی حەسری و سیادی نییە، باشە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و ناوەند دەبێت لەسەر چ بنەمایەك بێت، بۆ ئەوەی ماف و ئەركەكانی هەردوو لا بەپێی دەستوور جێبەجێ بكرێت؟

- كەی عێراق گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە چیتر توانای ململانێ و دژایەتیكردنی هەرێمی نییە، ئەو كات هەر دوو لا لەسەر مێزی گفتوگۆ دەگەنە ڕێككەوتنێك بۆ ئەوەی دەستوور بۆ بەرژەوەندیی هەر دوو لا خوێندنەوەی بۆ بكرێت، لەمەی ئێستادا هەر كەسێك بە ئیجتیهاداتی شەخسی و بۆ بەرژەوەندیی خۆی و ئەجیندەی دەرەكی خوێندنەوە بۆ ماددە و بڕگەكانی ناو دەستوور دەكات، لە ماددەیەكدا خوازیارن دەستوور دەقاودەق جێبەجێ بكرێت و لە ماددەیەكی دیكەی وەكو ماددەی 140ی دەستووریدا فەرامۆشی دەكەن، بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دژی یاسای نەوت و گازی هەرێم و كەمكردنەوە و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم و نەناردنی 200 ملیار دینارەكە و دانانی مەرجە قورسەكان، دەرئەنجامی ئەو عەقڵییەتە مەركەزییەی بەغدایە، لە عێراق هەمووان ناكۆكن تا ئەو كاتەی مەسەلەكە دێتە سەر هەرێمی كوردستان، ئەو كات هەمووان بە یەك ئاواز باس لە مافەكانی مەركەز دەكەن و بڕوایان بە فیدڕاڵییەت نییە، هەر ڕۆژەو بیانوویەك بە هەرێمی كوردستان دەگرن، ئەوان خوازیار نین هەرێم نەوت و گازی خۆی بفرۆشێت و، ناشیانەوێت تەواوی ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم بنێرن، ئەوەی مافی هەرێمە نایدەن و ئەوەی مافی خۆیانە بەردەوام داوای دەكەن، لەولاشەوە نەبوونی یەكڕیزی و ناتەبایی هێزە سیاسییەكانی كوردستانیش هاندەرێكی باشی ئەوانە بۆ دژایەتیكردنی قەوارەی هەرێم، هەرێم لە بەغدا لاواز دەردەكەوێت و ئۆباڵەكەشی لەسەر شانی حزبەكانی كوردستانە بە حزبەكانی فەرمانڕەوا و ئۆپۆزیسیۆنیشەوە، هەر یەكەو بەپێی پشك و دەسەڵاتی خۆی بەشێك لە ئۆباڵی گرفت و لاوازییەكەی بەردەكەوێت، بەم شێوەیە لە بەغدا جێبەجێكردنی هەموو بڕیار و ڕاسپاردەكان بە دووفاقی جێبەجێ دەكرێت. هەر خۆی لە خۆیدا دەستپێكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە پەتای كۆرۆنا و كەرەنتینە و داخستنی بازاڕەكان و دابەزینی بەهای نەوت و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم و قەرزارییەكی گەورە هات، ئێستا داشكانی بەهای دینار و هەڵكشانی هەڵاوسان و شەڕی یاسای نەوت و گاز و دادگای فیدڕاڵی و بەڵای حزبایەتی و ململانێ شاراوەكانی بەرژەوەندییەكانیشی هاتووەتە سەر.

بەهێزیی قەوارەی هەرێم لە بەهێزیی حكومەتی هەرێمدا دروست دەبێت، چیتر ناكرێت ئەوەندە پشت بە بەغدا ببەستین، ئەوان بە سەرجەم لایەنە سیاسییەكانەوە سیاسەتی كاتی لەگەڵ هەرێم جێبەجێ دەكەن و كێشە و گرفتی خۆیان بە هەرێم چارەسەر دەكەن و ئامادە نین كێشەكان چارەسەر بكرێن، من ناڵێم گفتوگۆ و دانوستانەكان لەگەڵ بەغدا پێویست نییە، بەڵام لەمە گرنگتر گوێگرتنە لە خەڵكی خۆت، چونكە هەر خەڵك دڵسۆز و پارێزەری قەوارەی هەرێمە، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێگە ڕاست و دروستەكە لە بەهێزبوونی ئابووریی كوردستانەوە دەست پێ بكات.

* مەبەستت هەنگاوەكانی فرەچەشنكردنی ئابووری و دۆزینەوەی سەرچاوەی داهاتی نوێیە، تاوەكو چیتر ئەوەندە پشت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت نەبەسترێت، كە داهاتێكی ناجێگیرە؟

- ناڕەزایەتی و گلەیی خەڵكی لە بەرانمبەر لاوازیی خزمەتگوزارییەكان و هەڵاوسان و نەبوونی هەلی كار و خراپیی كەرتی گشتیی تەندروستی و پەروەردە بابەتێك نییە بتوانرێت بشاردرێتەوە، زاڵبوون بەسەر هەموو ئەم گرفت و كێشانەدا تەنیا بە بووژانەوەی كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری و خزمەتگوزاری دەبێت، بۆیە كاتێك سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بانگەشەی فرەچەشنكردنی ئابووری دەكات، هەروا لەخۆڕا نەهاتووە، پەرەپێدانی ئەم كەرتانە وا دەكات ژینگەیەكی لەبار بڕەخسێت بۆ پەرەپێدانی ئابووری و دۆزینەوەی زۆرترین هەلی كار و بەهێزبوونی پێگەی ئابووریی هەرێم لە ناوچەكەدا، كاتی ئەوەش هاتووە حكومەتی هەرێمی كوردستان و سیاسەتمەدارانی هەرێم بۆ گەرەنتی و زەمانەتی گەیشتن بە چارەسەر لە دانوستان و گفتوگۆكانیاندا لەگەڵ بەغدا، لایەنی سێیەمی هاوپەیمانەكان یان نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری دانوستان و گفتوگۆكان بكەن.

لە ئێستادا كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا هەیە، نرخەكان لە جیهاندا ڕووی لە زیادبوون كردووە، تەنیا ڕێگا لە بەردەمماندا گرنگیدانە بە سێكتەرە نانەوتییەكان، لەبەر بەرزیی بەهای نەوتی خاو، جیهانی ڕۆژئاوا لە ئەوروپا و ئەمریكا پاڵپشتی ڕانەوەستانی هەناردەی نەوتی خاو دەكەن، ئەم بەرژەوەندییە كارێكی خراپ نییە و خراپەكە لەوەدایە سوود لەم هەلە وەرنەگرین بۆ پێگەیاندنی نەوەی نوێ و پێشخستنی كەرت و سێكتەرە گرنگەكانی ئابووری. خاڵێكی دیكەی گرنگ ڕێگەگرتنە لە گەندەڵی پێش ڕوودانی، واتا دژە گەندەڵی. بە شێوەیەكی گشتی جێبەجێكردنی بەرنامە ئابوورییەكان بە بوێری و دەستبردن بۆ چارەسەركردنی كەموكورتییە گەورەكان دەست پێ دەكات، ئینجا ژینگەیەكی لەبار دێت بۆ چاكسازییەكان لەسەرەوە، نەوەكو دەستبردن بۆ كۆمەڵێك كێشە لە خوارەوە، وەكو ئەو چاكسازییەی لە بواری مووچەخۆران و خانەنشیناندا بینیمان، لە كاتێكدا لەولاوە لایەنی وا هەیە سەرقاڵی قاچاخچێتی و ئاودیوكردنی كاڵایە و داهاتەكان بۆ گەنجینەی حكومەت ناگەڕێنێتەوە.

* پەرەپێدانی مرۆیی و گرنگیدان بە گەنجەكان بۆ دۆزینەوەی هەلی كار بە یەكێك لەو تەحەددییانە دادەنرێت كە زاڵبوون بە سەریدا واتە بەهێزبوونی ئابووریی هەرێمی كوردستان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە وەكو شارەزایەكی ئابووری بۆ بەدیهێنانی ئەم ستراتیژییە دەبێ لە كوێوە دەست پێ بكەین؟

- پەروەردە و پێشخستنی سیستمی خوێندن سەرەتای ڕێگەیە بۆ پێگەیاندنی نەوەیەكی نوێی بەتوانا و لێهاتوو، دواتر ئەركی حكومەتە ئومێدێك بۆ گەنجەكان بخوڵقێنێت لە ڕێگەی دۆزینەوەی كار و وەزیفەوە، ناكرێت هەرێمی كوردستان بە سیستمی سۆشیالیستی و كەرتی حكومەت كار بكات و، داواش لە گەنجەكان بكەین لە كەرتی تایبەت كار بكەن و لە بازاڕی كاریشدا هیچ زەمانەتێكیان نەبێت، دەبێت ئەو ژمارە زۆرەی كۆمپانیا و كارگە و ماركێت و مۆڵ و هۆتێل و میوانخانە و شوێنی گەشتیاری و كشتوكاڵی و پیشەسازییە بە دامەزراویی بكرێن و، چیتر ئەو ژمارە زۆرەی دەستی هێزی بیانی كاری تێدا نەكەن، بەڵكو دەبێ وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی و بازرگانی و دارایی و دەستەی وەبەرهێنان بە ئەركی خۆیان هەڵسن كە تا ئێستا بەو ئەركە هەڵنەساون و زیاتر لەسەر شاشەی تیڤییەكان بەڵێن و قسەی دوور لە واقیع دەكەن، دەرچووی زانكۆكانمان تا كارێكی بە بەها و گونجاویان نەبێت و ڕێزیان لێ نەگیرێت و، ئەو هەستەیان هەبێت كە مەزڵوومن و مافیان خوڕاوە و وەكو هاووڵاتییەكی ئەم هەرێمە سەیر ناكرێن، چۆن سیستمی پەروەردە و فێربوون پێش دەكەوێت؟ بابەتەكە سیاسی نییە هێندەی ئەوەی ئابوورییە، هەرچی وڵاتانی ژاپۆن و كۆریای باشوور و پڵنگەكانی ئاسیا هەیە، لە بەرنامەی پەروەردە و فێربوونەوە دەستیان پێ كرد و لە بازاڕی كاردا بەرهەمەكەیان چنییەوە، هەمووان ددان بەو ڕاستییەدا دەنێن كە تا دێت گەنجە دەرچووەكانی زانكۆ زیاتر بێكار دەبن و ڕێژەی بێكاری لە ناو گەنجەكاندا ڕووی لە زیادبوون كردووە، ئەمەش جگە لەوەی لە ڕووی ئابوورییەوە شوێنەوارێكی خراپی هەیە، هاوكات كاریگەریشی لەسەر لایەنی كۆمەڵایەتی كردووە.