دەیڤید فیلیپس، بەڕێوەبەری پڕۆگرامی بنیادنانی ئاشتی و مافەكانە لە ئینستیتوتی دیراساتی مافەكانی مرۆڤ لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ڕاوێژكاری باڵای سكرتاریەتی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە و، شارەزای كاروبارە دەرەكییەكان و ڕاوێژكاری باڵای وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بووە، هەروەها توێژەر بووە لە سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی هارڤارد و، بەڕێوەبەری جێبەجێكاری پڕۆگرامی چارەسەركردنی ناكۆكییە نێودەوڵەتییەكانی زانكۆی كۆڵۆمبیا بووە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە ڕووداوەكانی نێو سووریا و ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد و كاریگەریی لەسەر دۆزی كورد لەو وڵاتە، هەروەها دووبارە هاتنەوەئارای پرسی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا.

 

* لەم ڕۆژانەدا دووبارە پرسی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا و قسەكردن لەگەڵ عەبدوڵڵا ئۆجەلان بۆ ئەم مەبەستە بووەتە باس و خواسێكی گەرم، وەك كەسێكی تایبەتمەندی بواری كۆتاییهێنان بە ناكۆكی و بنیادنانی ئاشتی، چۆن لەم بەرەوپێشچوونە دەڕوانن؟

- من دەمەوێت بە شێوەیەكی بەرفراوانتر لەم پرسە بدوێم. ئێمە دەزانین كە توركیا وەبەرهێنانێكی بە بڕ و بەهای 14.2 ملیار دۆلار ڕاگەیاندووە لە پڕۆژەی پەرەپێدانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ، كە لە ئێستاوە تا ساڵی 2028 جێبەجێ بكرێت. پێشبینیی ئەوە دەكرێت كە ئەو پڕۆژەیە نەك تەنیا دەبێتە هۆی زیادبوونی داهات و پەرەپێدانی باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا، كە زۆرینەی دانیشتووانەكەی كوردن، بەڵكو ئومێدی ئەوە دەكرێت، ئەم وەبەرهێنانە پاڵنەرێك بێت بۆ ئاشتی لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستاندا، بەڵام من پێم وایە ئەم ئومێدە لە جێی خۆیدا نابێت، ئەگەر وەبەرهێنانی توركیا لە ژێرخاندا هاوشان نەبێت بە چاكسازیی سیاسی و كەلتووری. دواتر ئاشتی كاڵایەك نییە بتوانی بیكڕیت. هەلومەرجی ئاشتی لە ڕێی پرۆسەی چەكداماڵین و هەڵوەشاندنەوەی ڕێكخستنە چەكدارییەكان و دووبارە ئاوێتەكردنەوەیان دێتە ئاراوە، لە نێویاندا دەركردنی بڕیاری لێخۆشبوون بۆ ئەو كوردانەی توندوتیژیی سیاسی ڕەت دەكەنەوە، كەواتە ئەم پڕۆژەیە دەستپێشخەرییەكی نوێ نییە، لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی ڕابڕدوودا حكومەتی توركیا گوژمەیەكی گەورەی لە ژێرخان و پیشەسازییە گوندنشینەكان لە باشووری ڕۆژهەڵاتدا خەرج كرد، بەڵام ئەم پڕۆژەیە وەك ئامرازێكی بنیادنانی ئاشتی شكستی هێنا، نە كاتەكەی گونجاو بوو، نە جێبەجێكردنەكەشی وەك پێویست بوو.

* ئەمە بیرۆكەیەكی گرنگە كە ئاماژە بەوە دەكەن بنیادنانی ئاشتی تەنیا بە پڕۆژەكانی وەبەرەهێنان لە بواری ژێرخاندا بەدی نایەت، بەڵكو پێویستە ڕەهەند و بواری دیكە لەخۆ بگرێت، بۆ ئەوەی دەرئەنجامی خوازیاری لێ بكەوێتەوە، دەكرێت لەم ڕووەوە ڕوونكردنەوەی زیاتر بدەن؟

- بەڵێ، من پێم وایە دەسەڵاتدارانی توركیا بە هەڵەداچوون كاتێك پێیان وا بوو، كە دەتوانن لە ڕێی پاڵنەرە داراییەكانەوە كاریگەری لەسەر كورد دروست بكەن، ئەوەیان لەبەرچاو نەگرت كە پشتیوانیی كورد لە پەكەكە بۆ بەرگریكردن بوو لە كەرامەتیان لە بەرانبەر پێشێلكارییەكانی دەوڵەتی توركیا، ئەو ستراتیژیەتەی ئاماژەم پێ كرد، «چەكداماڵین و هەڵوەشاندنەوەی شانە چەكدارییەكان و دووبارە ئاوێتەكردنەوەیان» بۆی هەیە كۆتایی بە شەڕ لەگەڵ كورددا بهێنێت، كە ئەم شەڕەش لە ساڵی 1985ـەوە بووەتە هۆی كوژرانی زیاتر لە 40 هەزار كەس، كەواتە ئەم ستراتیژیەتە دەبێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشیی لە ڕێی وەرگرتنەوەی چەك لە دەستی شەڕكارەكان و هەڵوەشاندنەوەی بونیادە سەربازییە نافەرمییەكان و هاوكاریكردنی شەڕكارەكان بۆ ئەوەی لە ڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە ئاوێتەی كۆمەڵگە ببنەوە. دەستهەڵگرتن لە چەك و دەستدانە ژیان و گوزەران، پێویستی بە پابەندبوونی حكومەتی توركیا و پەكەكەیە هەیە بۆ دەستهەڵگرتن لە ناكۆكی و توندوتیژی و هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانیان لە ڕێی گفتوگۆوە، كەواتە چەكداماڵین هەنگاوە بنەڕەتییەكەی ئەم ستراتیژیەتەیە كە بریتییە لە كۆكردنەوە و بەدۆكیۆمێنتكردن و كۆنتڕۆڵكردن و ڕزگاربوون لە چەكە سووك و قورسەكان، لە كاتێكدا هەڵوەشاندنەوەی شانە چەكدارەكان بریتییە لە دوورخستنەوەی شەڕكارەكان لە گرووپە چەكدارەكان، ئاوێتەكردنەوەش بریتییە لەو پرۆسەیەی تێیدا شەڕكارەكانی پێشوو دەبنە كەسانی مەدەنی و كار و وەزیفەیەكی بەردەوام و ژیان و گوزەران بەدەست دەهێنن لە قۆناغی بووژاندنەوەی دوای شەڕدا. ئاوێتەكردنەوە چارەسەركردنی پرسە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان لەخۆ دەگرێت و دەیانكاتە كەسانی پەیوەندیدار لە ئاشتیدا، دروستكردنی ڕێگە و نەخۆشخانە و قوتابخانەی زیاتر بار و گوزەرانی خەڵك باشتر دەكەن، كەواتە گرێدانەوەی پڕۆژەی بنیادنانەوەی ژێرخان بە بنیادنانی ئاشتییەوە لایەنێكی گرینگی ئەم پڕۆژەیەن.

* كەواتە بە تێڕوانینی ئێوە تا چ ڕاددەیەك زەمینە بۆ چارەسەرێكی لەم شێوەیە لەبارە، یان كاری بۆ كراوە؟

- دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەو ستراتیژیەتەی ئاماژەمان پێ كرد لە بۆشاییەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵكو لە میانەی ئاگربەست، یان ڕێككەوتنی ئاشتیدا پێناسە دەكرێت و چوارچێوەیەكی سیاسی و یاسایی دەستەبەر دەكات بۆ بنیادنانی ئاشتی، ئەم ستراتیژیەتە بە شێوەیەكی تاكلایەنە ڕاناگەیەندرێت، یان لەلایەن سەركەوتووەوە بەسەر شكستخواردوودا ناسەپێندرێت، بەڵام ئەگەر تەنیا وەك دەستپشخەرییەكی حكوومی بمێنێتەوە و ئەگەر بە هەماهەنگی نەبێت لەگەڵ بەرپرسە لۆكاڵییەكان و ئەو كۆمەڵگەیانەی ڕاستەوخۆ دەكەونە ژێر كاریگەرییانەوە، ئەوا بۆی هەیە سەركەوتوو نەبێت. چەمكەكانی وەك ئاوێتەكردنەوەی كۆمەڵایەتی، مۆدێلێكی بەدیل دەستەبەر دەكات و پێداویستییەكانی شەڕكارانی پێشوو و قوربانییەكان بە پێداویستیی تێكڕای كۆمەڵگەوە گرێ دەداتەوە.

* كەواتە ئایا دەكرێت بڵێین ئەم ستراتیژیەتە بە تەنیا نابێتە هۆی بەدیهێنانی ئاشتی، یان تەنیا بەشێكی پرۆسەی بنیادنانی ئاشتی پێك دەهێنێت؟

- بەڵێ، ئەوە ڕاستە كە ئەم ستراتیژیەتە بە تەنیا سەر ناكێشێت بۆ هێنانەئارای ئاشتی، هەروەها بە تەنیا ناتوانێت ڕێگری لە دووبارە گەڕاندنەوەی گرووپە چەكدارەكان بۆ پەنابردنەبەر توندوتیژی بكات. واتە پێویستە ببێتە بەشێك لە ستراتیژیەتێكی گشتگیر بۆ بنیادنانی ئاشتی و دووبارە ئاوەدانكردنەوە، لە نێویاندا پرسەكانی پەیوەست بە چاكسازیكردن لە سێكتەری ئەمنی، هەروەها چاكسازی لە بواری سیاسی و لە سیستمی دادوەری، دادپەروەریی ڕاگوزەر، ڕێكارەكانی لێخۆشبوون، لە هەمان كاتدا دەكرێت گرێ بدرێتەوە بە پرۆسەكانی ددانپێدانانەوە كە تێیدا بەرپرسە ئەمنییەكان و شەڕكارەكان باس لە هەڵەكانی خۆیان دەكەن و تێیدا ئاگربەست لە ڕۆژێكی دیاریكراودا بەدی دێت. كەواتە بنیادنانی ئاشتی پرۆسەیە، نەك ڕووداوێك و چەندین كەرت و كایەش لەخۆ دەگرێت.

* زۆر باشە، ئەگەر هەموو ئەوانە گرێ بدەینەوە بە پێشهات و پەرەسەندنەكانی ئێستاوە، ئەوا ئاشكرایە كە ناوچەكە بە هەژان و گۆڕانكارییەكی گەورەدا تێدەپەڕێت. ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد چەندین پرسی دیكەی بە دوای خۆیدا هێنا، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە پێگەی كورد لەو وڵاتە و بە چەكدادانان و پرۆسەی ئاشتی لە توركیا لە نێوان حكومەتی توركیا و كوردی ئەو وڵاتەدا، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی لە سووریا ڕوو دەدات، كاریگەریی لەسەر ڕووداوەكانی توركیا هەیە و بە پێچەوانەشەوە، زۆرێك لە كورد بەشێك لە خێزان و بنەماڵەی گەورەیان لە هەردوو دیوی سنوورەكاندا هەیە و كوردیی كرمانجی زمانێكی هاوبەشە لە نێوانیاندا. سەرۆك ڕەجەب تەییب ئەردۆغان پێی وایە هێزەكانی سووریای دیموكراتی»كە گرووپێكی پرۆ ڕۆژئاواییە و لە كوردی سووریا و عەرەبە سوننە میانڕەوەكان پێك هاتووە»، گرووپێكی تیرۆریستییە و هەڕەشەی لەناوبردنیان دەكات. ئەوە ڕاستە كە بیروباوەڕەكانی عەبدوڵڵا ئۆجەلان «دامەزرێنەری پەكەكە» وەك دیموكراسییەتی جەماوەری و ئازادیی ئافرەتان و دادپەروەریی ژینگەیی، سەرچاوەی ئیلهامی هێزەكانی سووریای دیموكراتین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەمانە ڕێكخراوێكی جیان و بونیادێكی جیاوازی سەركردایەتییان هەیە، تێكەڵكردنیان گوزارشتە لە فۆبیای توركیا بەرانبەر بە كورد، كە ئەردۆغان بەكاری دەهێنێت بۆ سازدانی بنكە ناسیۆنالیستییەكەی، كەواتە ئاشتیی بەردەوام و درێژخایەن پێویستی بە گرتنەبەری چارەسەری هاوشێوە هەیە هەم لە سووریا و هەم لە توركیا، پەرەپێدانی دیموكراتی و بەنامەركەزیكردنیش دەبنە هۆی برەودان بەم چارەسەرە.

*  پێتان وایە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەتایبەتی یەكێتیی ئەوروپا دەتوانن لەم ڕووەوە چ ڕۆڵێك ببینن و چ هاوكارییەك دەستەبەر بكەن؟

- كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێت ڕۆڵێكی هاوكار ببینێت. لە ساڵی 2019 پەرلەمانی ئەوروپا پرسی ئەندامێتیی توركیای لە یەكێتیی ئەوروپا هەڵپەسارد، بەهۆی پاشەكشەی دیموكراتی لە توركیادا، دەكرێت دووبارە گفتوگۆكانی ئەندامێتی دەست پێبكەنەوە، ئەگەر توركیا دەست هەڵبگرێت لە سەركوتكردنی مافە كەلتووری و سیاسییەكانی كورد. ڕێككەوتنێك كە لێخۆشبوون بۆ پەكەكە دەستەبەر بكات، بۆی هەیە ببێتە دەستپێكی گفتوگۆكانی پەیوەست بە بوون بە ئەندامی توركیا لە یەكێتیی ئەوروپا. پێویستە توركیا كار بكات بۆ باشكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ناتۆ، كە گرتنەبەری ستانداردی دیموكراسی لەخۆ دەگرێت، لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی پرسی كڕینی سیستمی ئێس 400 لە ڕووسیا، كە ئەگەر ئەمانە بكات، ئەوا ئەم هەنگاوانە پێشوازییەكی باشیان لێ دەكرێت لەلایەن واشنتۆنەوە. ئایندەی توركیا لە ڕۆژئاوادایە لە بەرانبەر چاكسازییەكی ڕاستەقینە و خوازراودا نەك لە ئیرۆسیا، پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا سزاكان هەڵگرن و پەیوەندییە سەربازییەكان ئاسایی بكەنەوە و بڕیاری توركیا بۆ ئاشتەوایی لەگەڵ كورددا بەرەوپێشچوون بەدوای خۆیدا بهێنێت. ڕووخانی ڕژێمەكەی ئەسەد ساتەوەختێكی گرینگ و هەستیارە، ئەردۆغان دەتوانێت دادپەروەریی سەركەوتوو پیادە بكات، كە پتر دووری دەخاتەوە لە دامەزراوە ئیرۆ-ئەتلانتییەكان، یان دەتوانێت وەك دەوڵەتمەدارێك هەڵسوكەوت بكات و ڕێگەی ئاشتەوایی بگرێتەبەر. هەرچۆنێك بێت، خستنەگەڕی هەوڵە دیپلۆماتییەكان شایستەی ئەوەیە تاقی بكرێتەوە. سەركردایەتیكردن، بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان و چاكەی گشتی پێكەوە گرێ دەدات، ئەگەر بەرەوپێشچوون لە دۆزی كورد لە نێو توركیا و ناوچەكەدا بەدی بێت، ئەوا ئەمە خزمەت بە میراتی ئەردۆغان و بەرژەوەندییەكانی توركیا دەكات.