حكومەتی عێراق وێڕای زیانی 20 ملیار دۆلار كە لە ئاكامی ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بوودجەی گشتیی عێراق و هەرێمی كوردستانی گەیاندووە، هێزگەلێكی زۆریش هەن كە دژی هەرێمی كوردستان مكووڕن لەسەر ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم، بڕیاریشە دوای پشووەكانی پەرلەمان یەكێك لە كارەكانی پەرلەمانی عێراق پەسەندكردنی هەمواركردنەوەی یاسای بوودجەی گشتیی عێراق و ئەو ماددەیە بێت كە تایبەتە بەتێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەگەرەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت و كۆتاییهاتن بەو دۆسێیە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ شەهریار شێخلەر توێژەر و پسپۆڕی بواری وزە سازدا.

 

* دوای ڕەوانەكردنی پڕۆژە یاسای هەمواركردنەوەی یاسای بودجە و بەتایبەت ئەو ماددەیەی كە تایبەتە بە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت، كە ماوەی دوو ساڵە لە نێوان هەردوو وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵی و وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان گفتوگۆ و مشتومڕێكی زۆری لەسەر دەكرێت، ئایا ئومێد هەیە بۆ ئەمساڵ (2025) هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان دەست پێبكاتەوە؟

- سەرەتا پێم باشە باس لەوە بكەین، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندییەكی تەلەفۆنیی لەگەڵ جێفری پایت، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ كاروباری وزە، هاوڕابوون لەسەر گرنگیی چارەسەركردنی كێشەكان و نەهێشتنی ئاستەنگەكانی بەردەم هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە زووترین كاتدا، چونكە وەستانی، زیانێكی زۆری لە بوودجەی گشتیی عێراق داوە. هەروەها بە هۆی دانوستانەكانی حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی و هەروەها لۆبیی كۆمپانیا نەوتییەكان لە دەرەوە و، بەتایبەت ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و تەنانەت گوشاری سیناتۆرەكانی ئەمریكا و بەشێكی ئیدارەی بایدن، ئێستا گوشارێكی زۆر هەیە بۆ ئەوەی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان هەرچی خێراترە چارەسەر بكرێت. بەگشتی دۆخەكە ئێستا لە هەموو كات گونجاوتر و لەبارترە بۆ ئەو بابەتە، بۆیە من زۆر هیوادارم لە داهاتوویەكی نزیكدا ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێت، بەڵام هەروەك هەموو دەزانین عێراق دەوڵەتێكی دامەزراوەیی نییە و لایەنی مزاجی شەخسی و ئەجندەی دەرەكی و حزبی لە دانان و جێبەجێكردنی پلان و ڕێككەوتنەكاندا ڕۆڵی سەرەكییان هەیە، یەكێكیش لەو ئەجندایانە كە هەمیشە لە كاتە هەستیارەكاندا ڕۆڵی گرینگی پێ دەدرێت، دژایەتیكردنی كوردە لە بەغدا، تا ئەو جێگەیەی تەنانەت بەسەر لایەنی ئابووری و بەرژەوەندیی هاوبەش و سیاسەتەكەیدا زاڵە، بۆیە نابێت كاریگەریی نەرێنیی ئەو لایەنانەش لەبیر بكەین كە تا ئێستاش تەنیا ڕێگری سەرەكی بوون لە هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان بۆ بازاڕەكانی دەرەوە.

لە كاتێكدا لە ماوەی ڕاگیرانی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان لە ٢٥ی مانگی ٣ی ٢٠٢٣، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام هەوڵی داوە بە هاوكاری و لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكوومەتی فیدڕاڵی ڕێگە بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان بكاتەوە و، جارێكی دیكە نەوتی كوردستان ڕەوانەی بازاڕەكانی جیهان بكرێتەوە، بەڵام دەبینین لایەنە عێراقییەكان و بەشێكی زۆر لە وەزارەتی نەوتی عێراقیش، هەرجارەو بە بیانوویەك ئاستەنگ و بەربەست لەبەردەم ڕێككەوتنەكانی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و كۆمپانیاكانی سەركار لە نەوتی هەرێمی كوردستان دادەنێن. لە كۆتا ڕووداودا ئەوەتا دادگای كەرخ داوایەكی وەزارەتی نەوتی عێراقی ڕەت كردەوە، بەوەی گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ گەورە كۆمپانیاكانی نەوت گرێبەستی یاساییە، ئەوەش هەرچەندە سەلمێنەری قسەكانی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیان نەوتییەكانە لە چەند ساڵی ڕابردوو لەسەر دروستی و یاساییبوونی گرێبەستەكان، بەڵام گرینگە لە لایەن وەزارەتی نەوت و لایەنەكانی عێراقیش ددانی پێدا بنرێت و جێبەجێ بكرێت.

بۆیە سەرەڕای هەموو ئەو خاڵ و دەستكەوت و بەرەوپێشچوونانە لە دۆسیەی نەوتی كوردستان، هەرچەند بەهیواین بۆ هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان بۆ دەرەوە، بەڵام نابێت لە پلان و هەنگاوە نەرێنییەكانی بەشێك لە لایەنە عێراقییەكان بێخەم بین و، پێمانوابێت ئەوان لێدەگەڕێن ئەو بابەتە خێرا و ئاسان چارەسەر بكرێت و نەوتی كوردستان بگەڕێتەوە ناو بازاڕەكانی جیهان.

* لە دوای پشووەكانی پەرلەمان ئەگەر یاسای بودجە هەموار كرایەوە و ئەو بڕگەیەی ناكۆكیی لەسەرە كە تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتە لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان، چارەسەر بێت، ئایا تا چەند ئەم دۆسێیە دەچێتە پێشەوە؟

- دوو ساڵە گفتوگۆ و دانوستاندن دەكرێت لە نێوان هەرێم و حكومەتی عێراقدا، شاند دێت و دەچێت و لە ڕێككەوتن نزیك دەبینەوە، بەڵام ئەوان گرفت و ئاستەنگێكی دیكە دەدۆزنەوە، وا زستان ڕۆیشت و خەڵكی كوردستان پشكی خۆی لەو نەوت و بەنزین و غاز و سووتەمەنییەكانی دیكە كە بەپێی بودجە لە هەموو عێراق بە كوردستانیشەوە لەوێ پاڵپشتی دەكرێت و دابەش دەكرێت، لە هەرێمی كوردستان وەرنەگیراوە. هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتییەكان ڕێككەوتنیان لەسەر تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوت كردووە و هاتووەتە سەر 16 دۆلار، لەگەڵ شتێكی كەم بۆ گواستنەوەی تا ئەو كاتەی كۆمپانیایەكی پسپۆڕی نەوتی بیانیی بێلایەن هەڵسەنگاندن بۆ سەرجەم كێڵگە نەوتییەكان دەكات، كەچی لەمەشدا خاوێتی دەبینین. بەپێی قەرارەكە دەبوایە لە ماوەی ٦٠ ڕۆژدا ڕاپۆرتی كۆمپانیاكە پێشكەشی حكومەت و پەرلەمانی عێراق بكرایە، بەڵام تاكو ئێستا هیچ دیار نییە و پێناچێت بەم زووانەش جێبەجێ بكرێت. هەروەها دەزانین ئێستا پەرلەمانی عێراق چووەتە پشووی زستانەوە و كاتێك كۆدەبنەوە، كۆمەڵێك یاسای وەكو هەڵبژاردن و كۆمیسیۆنی نوێی هەڵبژاردنەكان و بابەتی دیكە هەیە كە بۆ ئەوان گرنگترن، بۆیە لەناو پەرلەماندا كێشە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای بودجە دروست دەكەن، یان بۆ دواتر دوای دەخەن.

دەتوانین بڵێین خواستی چارەسەر لە بەغدا نابینرێت و بەداخەوە زۆربەی لایەنە كوردستانییەكانیش زیاتر خەریكی شەڕی میدیایی و هەڵمەت دژی یەكترین و، لەسەر چارەسەری ئەو كێشەیە لەگەڵ بەغدا پێداگر و هاوكار و پاڵپشتی حكومەت نین لە پرسە هەستیار و نیشتمانییەكانی وەكو ئەو بابەتە گرنگەدا. بۆیە بە بڕوای من ئەگەر بمانەوێت نەوتی كوردستان جارێكی دیكە بگەڕێتەوە ناو بازاڕەكانی جیهان، پێویستە گوشار و هێزی هەموو لایەنە كوردییەكان كۆبكرێتەوە و هەوڵ بدرێت لە یەكەم كۆبوونەوەكانی پەرلەماندا هەمواركردنەوەی یاسای بوودجە وەك ئەوەی ڕێككەوتنی لەسەر كراوە پەسەند بكرێت.

* پێت وانییە لەژێر پەردەوە هۆكاری دیكە هەیە بۆ چارەسەرنەكردنی ئەم دۆسێ هەستیارانە، چونكە وا پێدەچێت لە چوارچێوەیەكی داخراودا بەردەوام بیانوو و پاساوی دیكە بهێنرێتەوە؟

- ئەمە ئەو پرسیارەیە كە بە بڕوای من دەبێت دەسەڵاتی سیاسی و پەرلەمانتار و شاندەكانی دانوستاندن لەسەری بوەستن، بەغدا بۆ وا دەكات؟ من پێم وایە لەبەر چەند هۆكارێكە كە لێرەدا بە كورتی و پوختی ئاماژەیان پێ دەدەم :

1- زۆربەی لایەنە سیاسییە شیعەكان پێیان خۆش نییە سوودانی و حكومەتەكەی چارەسەری زۆربەی كێشەكان بكات و سەركەوتوو بێت، بەتایبەت لە ڕێككەوتنی لەگەڵ كورد و سوننەدا، بۆیە هەوڵ دەدەن بەربەست و كێشە لەبەردەم ڕێككەوتنەكان، بەتایبەت ڕێككەوتنە ستراتیژییەكانی وەك بوودجە و هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان و هتد ساز بكەن.

2- هەر ئەم لایەنە سیاسییە شیعییانە و وەزارەتی نەوتی عێراقیش حەز ناكەن جارێكی دیكە نەوتی هەرێمی كوردستان هەناردە بكرێتەوە، تەنانەت ئەگەر لەسەر حیسابی زیان و شكستی وڵاتیش بێت، چونكە خوازیاری گەشەكردنی زیاتری ئابووری و بەتایبەت پیشەسازیی نەوت و غاز و وزەی هەرێمی كوردستانیان نین، بۆیە هەوڵ دەدەن ئەو بابەتە زیاتر دوا بخرێت و جێبەجێ نەكرێت.

3- لە ئێستادا عێراق توانای بەرهەمهێنانی زیاترە لە پشكی دیاریكراوی لە ڕێكخراوی ئۆپێك، بۆیە نەوتی هەرێمی كوردستان بە چاوی نەخوازراو و نەوتی زڕ دەبینێت. وەك ئاماژەیەك عێراق كاتێك نەوتی كوردستانی ڕاگرتووە كە ئامادەیە و چەند ساڵیشە هەناردە دەكرێت، بەڵام بۆ بەرزكردنەوەی زیاتری توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت بە ئارەزووی خۆی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان دەكات و بوودجەی بۆ تەرخان دەكات. بەغدا تەنانەت لەگەڵ كۆمپانیا كوردییەكان بۆ گەشانەوەی كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بۆ نەوت و غازیش گرێبەستی كردووە، بەڵام ئامادە نییە سوود لە نەوتی كوردستان وەربگرێت و هەناردەی بكاتەوە، ئەوەش واتا نەویستنی نەوتی كوردستان.

4- گەڕانەوەی گەورە كۆمپانیای «بی پی» بۆ كێڵگەكانی كەركووك كە دەتوانێت پەیامێكی سیاسیی بەهێزی بێت و هۆكارێكی دیكە بێت بۆ دژایەتیی نەوتی كوردستان. خۆ ئەگەر ئەم كۆمپانیایە نەوتی كەركووك بۆ زیاتر لە یەك ملیۆن بەرمیل بگەشێنێتەوە، ئەوا لە بۆرییەكەی كەركووك - جەیهانەوە توانایەكی وا بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان نامێنێتەوە، ئەوكات بەغداش هیچ خواستێكی بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان نامێنێت.

5- چارەسەرنەكردنی دۆسێی نەوت و غاز و بوودجە و مووچە وەكو ستراتیژیەتێك سەیر دەكرێت، بۆ گەمارۆدان و لاوازكردنی حكومەتی هەرێم و نەپەرژانی بۆ دۆسێی یەكلاكردنەوەی ناوچە دابڕاوەكان و قەرەبووكردنەوەی ئەنفال و داواكردنی دەیان ماف و شایستەی دارایی.

6- لەلایەكی دیكەوە، ئەگەر نەوتی هەرێمی كوردستان بچێتە دەرەوە ئەوا بەغدا ناچارە نەك تەنیا مووچە بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، بەڵكو دەبێت پشكی هەرێمیش لە بوودجە بنێرێت، بەوەش حكومەتی هەرێم بەهێزتر دەبێت و كەرتەكانی ئابووریی كوردستان زیاتر گەشە دەكەن، بۆیە ئەوان هەوڵ دەدەن تەنیا مووچە بنێرن نەك بوودجە، بۆیە هەناردەكردنەوەی نەوت لایان پەسەند نییە.

8- دەبێ ئەوەش لەیاد نەكەین كە ساڵی ٢٠٢٥ ساڵی هەڵبژاردنە لە عێراق و بەگشتی لە ساڵی هەڵبژاردنەكاندا گوشار و فشارەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان زیاد دەكرێن، بۆ بەدەستهێنانی دەنگی شەقامی عەرەبی، چ لە دژایەتییەكە، یان بۆ پەردەپۆشكردنی شكستەكانیان لە باقیی پارێزگاكانی دیكەی عێراق .

*  بەم تێڕوانین و بۆچوونەی بەغدا بێت، گفتوگۆكانی تایبەت بە یاسای نەوت و گاز كە زۆر كەسایەتی و لایەنی سیاسی وای بۆ دەچن، چارەسەری كردنەوەی گرێ كوێرەكانە، لەم بارودۆخەدا یان هەر هیچ نەبێت لەم خولەی پەرلەماندا دەرناچێت، لەو بارەیەوە ڕاتان چییە؟

- سەد ساڵە پیشەسازیی نەوت لەم وڵاتەدا هەیە و یەكێكە لە ئەندامە سەرەكییەكانی ئۆپێك، كەچی هێشتا یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی نییە، ئەمە هەروا نەهاتووە، ئەوان خوازیاری ئەم یاسایە نین، چونكە دەتوانێت تیشك بخاتە سەر شێوازی گرێبەست و بەڕێوەبردن و هەناردەكردنی نەوت و زۆربەی لایەنەكان. ئەوان ئەوەیان ناوێت و دەیانەوێت بە دڵخوازی خۆیان و بەپێی بەرژەوەندیی كەسی و حزبی بەڕێوەی بەرن. هەروەها لە ئێستادا ئەوان ئامادە نین پڕۆژە یاسایەك پەسەند بكەن بۆ بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت بە هاوبەشی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان و دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند لەو بوارە گرینگەدا دابەش بكەن.

هەروەك هەموومان دەزانین عێراق وڵاتێكە كە لەگەندەڵیدا نغرۆ بووە و گەندەڵی لە دۆسێی نەوت لە عێراق لە هەموو وڵاتێكی دنیا زیاترە و بە سەدان بەڵگە و دیكۆمێنت لە بەردەستدایە كە چ گەندەڵی و بەفیڕۆچوونێكی داهاتی نەوت لەم وڵاتەدا ئەنجام دەدرێت، هەر وەك پێشتریش ئاماژەمان پێدا، پاش ساڵانێك دژایەتیی شێوازی گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتییەكان لەسەر شێوازی هاوبەشی لە بەرهەم، كە لایەنە عێراقییەكان بە نایاسایی ناویان دەبرد و بڕیاری دادگای عێراق لە مانگی ڕابردوو داواكەی ئەوانی ڕەت كردەوە و، خۆیان لەسەر شێوازی كڕینی خزمەتگوزاریی تەكنیكی (تی پی ئێس) پێداگرییان دەكرد وەك شێوازی یاسایی، بەڵام لە كۆتا گرێبەستەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان لە شێوازی هاوبەشی لە خێر، سوودیان وەرگرتووە، كە جیاوازییەكی وای لەگەڵ گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستاندا نییە، واتا لە نەبوونی یاسادا ئەوان بەپێی كۆبوونەوە و ڕێككەوتنەكانیان تەنانەت شێوازی گرێبەستەكان دەگۆڕن، بەڵام ئەگەر یاسا هەبێت ئەو هەموو بە میزاج ئیدارەدانە ڕادەگیرێت، واتا خواست لە نێو لایەنە سیاسییەكانی وا، شانس و توانای ئیدارەدانی كەرتی عێراقیان هەیە بۆ پەسەندكردنی یاسایەكی شەفافی نەوت و گاز نابینرێت.

لە لایەكی دیكەوە بە بڕوای من هەرچی لە كاتی هەڵبژاردنەكان نزیكتر ببینەوە، پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بەرەو دۆخێكی نادیارتر و پێشبینی نەكراوتر دەچێت، بۆیە پڕۆژە یاسایەكی لەم شێوەیە ببرێتە پەرلەمانێكی ئاخندراو بە نەفەسی دژایەتیكردنی كورد و بەتایبەتی بە هۆی لاوازی و پەرشوبڵاویی پەرلەمانتارانی كورد، ئەوا حەتمەن بە زیانی كورد و هەرێمەكە تەواو دەبێت. بۆیە من ئاواتەخوازم ئەو یاسایە هەر دەرنەچێت، چونكە كاتێك دەچێتە پەرلەمان هەر بەڵای بوودجەی فیدڕاڵیی بەسەر دەهێنن و دەیكەنە یاسایەكی دەست و قاچ شكاو و، یاسایەك كە شەرعییەت بە مەركەزی دەدرێت، بۆیە دەبینین كە تائێستا بەلانی كەم چوار ڕەشنووسی ئەو پڕۆژە یاسایە داڕێژراوە، بەڵام تەنانەت ئەو ڕەشنووسەی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵیی ساڵی 2007 كە لەگەڵ كورد ساز كرابوو، زۆر ڕۆشنفكرانە و فیدڕاڵی بووە، ئەوانیتر بە بیرۆكەی مەركەزییەت و لادانی كورد بووە لە پشكی خۆی لەو كەرتە، بۆیە كاتێك سەیری زهنییەت و مامەڵەكردنیان لەگەڵ ڕەشنووسی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی دەكەین، بە زەحمەتی دەزانم عێراق نییەتی ئەوەی هەبێت، یان بیەوێت یاسایەكی نەوت و گازی فیدڕاڵیی هاوشێوەی یاسای نەوت و گازی حكومەتی هەرێمی كوردستان دابڕێژێت، یان ڕێگە بدات لە یاسایەكی نەوت و گازی فیدڕاڵیدا ئەو دەسەڵاتە دەستوورییانە بۆ هەرێمی كوردستان و پارێزگا نەوتییەكان بگەڕێنێتەوە.