لە ڕۆژگارێكی دژواری سیاسی و نەتەوەیی گەلەكەماندا لە 18ی شوباتی ساڵی 1953، بە پێشنیار و دەستپێشخەریی ڕابەری كاریزمای نەتەوەیی گەلەكەمان(مستەفا بارزانی)، هەر دوو ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان و یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان دامەزران و، بوونە ئامرازێك بۆ جۆشدانی لاوان و قوتابیانی كوردستان بە هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی، ئەو دوو ڕێكخراوە لە ڕەوتی شۆڕش و خەبات و پاراستنی وڵات و لە سەنگەری زانستیشدا ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان ڕۆڵ و پێگەی هەر دوو ڕێكخراوەكە لە پێگەیاندنی گەنج و لاوی كورد هەڵدەسەنگێنن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

د. گۆران عەبدوڵڵا دەلۆ دكتۆرا لە ئەدەبی سیاسی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «(70) ساڵ بەر لە ئەمڕۆ و وەك پێویستییەكی مێژوویی، لەسەر بڕیاری ژەنەڕاڵ مستەفا بارزانی ڕێكخراوەكانی قوتابیان و لاوان دامەزران، بۆ ئەو سەردەمە بڕیاری دامەزراندنی وەها ڕێكخراوێك تەنیا داكۆكیكردن نەبوو لە توێژێكی دیاریكراو، بەڵكو ئەو ڕێكخراوانە بوونە پاڵپشتێكی گەورەی شۆڕشی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان.

لە قۆناغێكدا لە پێناو بەدەستهێنانی مافی ئازادیی میللەتێكی چەوساوە، بڕیاری دامەزراندنی ڕێكخراوێك درا، كە بتوانێت ببێتە چەتری كۆكەرەوەی هەموو بیر و ئایدیایەكی شۆڕشگێرانە، بەتایبەت لەناو دوو توێژی گرنگ (قوتابیان و لاوان) كە داینەمۆی هەموو بزووتنەوە و پارتێكی سیاسین.

یەكێتیی قوتابیانی كوردستان و یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان جیا لە خەباتی كاری ڕێكخراوەیی لە ڕێگەی ڕێكخستنی نهێنی، بوونە هەوێنی سەركەوتنی شۆڕش و بزووتنەوە چەكدارییەكان، بە جۆرێك لینكی پەیوەندیی نێوان ڕێكخستنی نهێنی و خەباتی چەكداری شاخ بەشێكی گرنگی كەوتبوەو ئەستۆیی ئەم ڕێكخراوانە، بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجەش قوربانیی زۆریان بەخشی بە نموونەی (لەیلا قاسم) كە ژیانیان بەخشی لەپێناو سەرخستنی ئامانج و بەها باڵاكانی شۆڕش. بیرۆكەی دامەزراندنی ئەم ڕێكخراوانەش تەنیا بۆ ئەوە نەبوو كە داكۆكیكاری ئەو توێژانە بن، بەڵكو سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لەو سەردەمیش هەوڵی بە دامەزراوەییكردنی دەزگاكانی سەر بە شۆرش و دروستكردنی توانا و هێزی گەنجانە بوو، لە ڕێگەی دروستكردنی سەركردەی داهاتوو بە پشتیوانی كەسانی بەئەزموونی ناو پارتی دیموكراتی كوردستان، ئەگەر بشپرسین: ئایا پارتی توانی ئەو ئامانجە بپێكێت؟ بێگومان بەڵێ، بە نموونەی پێگەیاندنی سەدان سەركردەی سیاسی لە ڕابردوو ئێستا، تا گەیشتە ئەوەی ئێستا بەو پەڕی شانازییەوە كادیرانی ئەم ڕێكخراوانە گەیشتنە لوتكەی هەرەمی دەسەڵات».

د. گۆران عەبدوڵڵا دەلۆ، ڕای وایە: «لە ئێستادا كە هەرێمی كوردستان خاوەنی قەوارەیەكی سەربەخۆیە، بێگومان كاری خەباتی ئەم دوو ڕێكخراوەش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، كە دەبێت بگونجێت لەگەڵ هەموو ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە دونیای پێشكەوتن و بەجیهانیبوونی كێشە و داخوازییەكانی لاوان و قوتابیاندا هەن، دەبێت سەرمەشق بن لە هەوڵدان بۆ پێشكەوتنی ئاستی مەعریفیی تاك بە تاكی كادرانی ئەم ڕێكخراوە، بە جۆرێك ببنە جێگای شانازی بۆ خۆیان و ئەو پارتەی كە وەك شانازییەك ناسناوی ڕێكخراوەكەیان هەڵگرتووە، جیا لەمانەش هەوڵدان بۆ پتەوكردنی هەستی خۆشەویستیی نیشتمان و فیداكاری لەپێناو پاراستنی بەها باڵاكانی، بێگومان هەموو ئەمانەش بە برەودان بە ئاستی زانستی و گەڕان و توێژینەوە لە بوارە جیاوازەكان دێتەدی، بۆ ئەوەی لە داهاتوودا كوردستان لەسەر بیرۆكەی نوێ و داهێنانی نوێ بخەینە سەر نەخشەی پێشكەوتنی جیهان».

وەك دواوتەشی گوتی: «دووبارە پیرۆز بێت یادی دامەزراندنی ئەو دوو ڕێكخراەوەی كە تەمەنیان باڵاترە لە زۆربەی ئەو پارتانەی كە ئێستا لە گۆڕەپانی سیاسیی كوردستاندا كار دەكەن».

دوریا شێروانی مامۆستای بنەڕەتی لە پەروەردەی سۆران، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە 18ی شوباتی 1953 لە هەنگاوێكی دیموكراتی و مەدەنییانەدا پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاری دروستكردنی ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیانی كوردستانی دا بە سەرۆكایەتیی بارزانیی نەمر، كە جەلال تاڵەبانی وەك یەكەم سكرتێری ئەو ڕێكخراوە دەستنیشان كرا، لە هەمان ساڵیشدا ڕێكخراوی یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان دامەزرا، كە ئەم دوو ڕێكخراوە لە مێژووی تێكۆشانیاندا وەك جەمسەرێكی كارای نێو بزاڤی ڕزگاریخوازی گەلی كورد ئەژمار دەكرێن و ڕۆڵێكی كارایان لە خەباتی هەمەلایەنەی شۆڕشی كوردستان گێڕاوە، كە توانیویانە لە مێژووی خەباتی خۆیاندا جێگەیەكی پڕشنگدار و پڕ لە بەرهەم و سەروەری لە مێژووی گەلی كورددا بنەخشێنن، بەتایبەت لە شۆڕشی ئەیلوولی مەزندا، لە دوای ڕێككەوتننامەی جەزائیریش ئەركی ئەم دوو ڕێكخراوە قورستر بوو، چونكە لە ژیانی ئاوارەیی و دەربەدەریدا كاریان دەكرد و، دوای زانینی مژدەی درێژەپێدانی شۆڕشی گوڵان، كارەكانی خۆیان فراوان كرد، تا وای لێهات ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان لقی لە ناوخۆ و دەرەوەی وڵاتیش بەهێزتر بوو. ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان لە شاری كەرەجی ئێران دامەزرا و یەكەمین كۆنگرەی خۆیشی لە 23ی ئازاری ساڵی 1976 لەو شارە بەست».

دوریا شێروانی جەخت لەوە دەكاتەوە كە «یەكێتیی قوتابیانی كوردستان و یەكێتیی لاوانی كوردستان قوتابخانە و سەرچاوەی هەوێنی پێگەیاندنی چەندین كەسایەتیی سیاسی و ناوداری كورد بوون، ئەو دوو ڕێكخراوە تا ئەمڕۆش بەردەوامن لە كار و خەباتی خۆیان و هاندەر و ڕێنیشاندەرن بۆ دروستكردنی كەسایەتیی تاك و ناساندنیان لە نێو كۆمەڵگەدا و پاڵپشت بوون بۆ سەركەوتنی قوتابیان و لاوان بۆ بەردەوامیدان بە ڕێبازی بارزانیی نەمر». گوتیشی: «وێڕای پیرۆزباییەكی گەرم لە هەموو كادیر و ئەندام و لایەنگرانی پارتی دیموكراتی كوردستان و قوتابیان و لاوانی كوردستان، بۆ من شانازی و سەرفرازییەكی گەورەیە كە یەكێك بووم لە قوتابیانی قوتابخانە مەزنەكەی كوردایەتی و ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان.

چالاكی مافناس زانا نەبەز، هێما بۆ ئەوە دەكات «توێژی لاوان و قوتابیان پڕ پۆتانسیێل و هەژەندەیین و بەردەوام لە گەشەدان و ڕوو لە پێشكەوتنن و ئەگەر بەربەست نەبێت و پەروەردەیەكی دروستیان هەبێت و دەرفەتیان بۆ بڕەخسێندرێت، ئەوان دەتوانن بە باشترین شێوە لە گۆڕەپانی ژیاندا خۆیان بنوێنن و ببنە هۆكاری باشتربوونی داهاتوی وڵات». هاوكات دەڵێت: « بارزانیی نەمر لە سۆنگەی خەمخۆری بۆ وڵات و گەلەكەی و لە ئەزموونی سەركەوتووی خۆیدا گەیشتبووە ئەو ڕایەی كە شۆڕشی كوردەكان وەكو پێویست سەركەوتوو نابێت، ئەگەر بنكەیەكی جەماوەریی فراوانی نەبێت و هەموو ناوچەكانی كوردستان نەگرێتەوە، بۆیە پێی باشترین بژاردە بوو كە بایەخ بدرێت بە توێژی زیندووی گەل تاوەكو ببێتە پاڵپشت بۆ شۆڕش و پێشمەرگە، لەسەر ئەم بنەمایەش بڕیاری دا و پارتی دیموكراتی كوردستانی ڕاسپارد بۆ دامەزراندنی ڕێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكان، جگە لە دامەزراندنی یەكێتیی ئافرەتان لە ساڵی 1952 بڕیاری دا بە دامەزراندنی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان و یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان لە ساڵی 1954 و دوای دامەزراندنیان ڕۆڵی شۆڕش بەهێزتر و فراوانتر بوو. قوتابیان و لاوان ڕۆڵێكی گەورەیان گێڕا بە بڵاوكردنەوەی هەستی نەتەوەیی و هەست هۆشی خۆشەویستیی نیشتمان. لەو سەردەمەوە تاوەكو ئێستا خەباتی بێ دابڕان و كاركردن لەسەر دۆزە نەتەوەییەكان و هۆشیاری لاوان و قوتابیان بەردەوامە».

ئەو مافناسە ڕۆڵی یەكێتیی قوتابیانی كوردستان لەسەر پێگەیاندنی توێژی قوتابیان بە چەند خاڵ دەستنیشان دەكات:

-لەسەر ئاستی نیشتمانی و خەباتی نەتەوەیی خەڵكیان هان دا بۆ لەبیرنەكردنی مێژوو و جوگرافیای كوردستان.

- پاڵپشتیكاری ڕاستەوخۆی ناو خەڵك بوون بۆ پاڵپشتیی شۆڕش و بەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی گەلەكەمان.

-پاڵپشتیكردنی قوتابیان لە وەرگرتنیان لە زانكۆكانی عێڕاق بەگشتی و بە بێ جیاوازی.

-ناردن و پاڵپشتیكردنی قوتابیانی كوردستان بە زەمالە بۆ دەرەوەی وڵات و هەماهەنگییان لە كاتی بوونی گرفت.

-دابینكردنی بەشە ناوخۆییەكان و هەوڵە بێ كۆتاكانیان بۆ خەرجكردنی دەڕماڵەی خوێندنیان.

- یەكێتیی قوتابیانی كوردستان كۆششی زۆری كرد لە پێگەیاندنی كۆمەڵێك سەركردەی بەتوانای نەتەوەیی لە ڕابردوودا و لە ئێستا و لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت. هەستی پێ دەكرێت لە جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵاتدا بووەتە قوتابخانەی پێگەیاندنی سەركردەكان .

-گرینگیدان بە توێژی قوتابیان لە ئاست توانا و خەونەكانیان.

پاڵپشتیكارێكی بەهێز بوون بە گەیشتن بە خەونەكانیان و بایەخی زۆریان دا بە بوارە جیاكان وەك توانا هونەری و وەرزشییەكان و...هتد.

- گرینگتر لە هەمووان داكۆكیكردن بوو لە مافی قوتابیان دوای ئازاری 1070 وەكو نوێنەری ڕاستەقینەی قوتابیانی كورد توانیان لە زانكۆ و پەیمانگا و ناوەندەكانی خوێندن بوونی خۆیان بسەلمێنن و ئەركی سەرشانی خۆیان بێ دابڕان تاوەكو ئێستا بەجێ هێناوە.

ڕۆڵی یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان لە پێگەیاندنی لاوی كورد:

- یەكێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە زیندووكردنەوە و درێژەپێدانی تواناكانی گرینگترین چینی كۆمەڵگە و پاڵپشتیكارێكی بەهێز بووە بۆ بونیادنانی لاوی كورد.

-هۆشیاركردنەوەی لاوان لە ڕوانگەی تەندروستی و خۆپاراستن لە تاوان و ئەنجامدانی كۆڕ و سیمینار بۆ زیاتر هۆشیاربوونی تاكی كوردی.

-بە دەرخستنی توانا وەرزشییەكان كە خواستی زۆرینەی لاوی كوردە و ئەنجامدان و كردنەوەی خولی وەرزشی بە گشت جۆرەكانیەوە.

-دابینكردنی پێداویستییە وەرزشییەكان و ئامادەكردن و دابینكردنی یاریگا و هۆڵ و ...هتد

-كاركردن بۆ بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی نەتەوەیی و بەقەدرزانین و ڕێزگرتنی خوێنی شەهیدان و خزمەتكردنی خانەوادەی شەهیدان.

-ناردن و پاڵپشتیكردنی گەنجانی كورد بۆ بۆنە و خولە فەرمییەكان لە دەرەوەی وڵات.

-كردنەوەی كەمپین و پاڵپشتیكردن لە بیرۆكەی لاوان لە پێناو خۆ بونیادنان».

زانا نەبەز لە كۆتایی وتەكانیدا گوتی: «دەتوانین بێ دوودڵی بڵێین یەكێتیی لاوان و یەكێتیی قوتابیان دوو قوتابخانەن بۆ كوردایەتی و پێگەیاندنی كەسایەتی پسپۆڕ و نیشتیمانپەروەر هەروەك لە ڕابردوو و ئێستادا رۆڵیان بەر چاوە، لە داهاتووشدا قوتابیانی ئەم دوو قوتابخانەیە بۆ وەرگرتنی بەرپرسیاریەتی ئامادە دەبن».

ڕێزان باڵەك چالاكی مەدەنییە و وتەكانی بە ئاماژەكردن بە كۆنگرەی سێیەمی پارتی دیموكراتی كوردستان دەست پێ دەكات كە لە 26ی كانوونی دووەمی ساڵی 1953 لە كەركووك بەسترا و، لەسەر ڕاسپاردەی بارزانیی نەمیر، لە 18ی شوبات بڕیاری ئەوە درا هەر دوو ڕێكخراوی یەكێتیی قوتابیان و یەكێتیی لاوانی دیموكراتی كوردستان دابمەزرێن، لەماوەی تەمەنیشیان شان بە شانی تێكۆشەران خزمەتێكی بەرچاویان لە هەموو ڕویێكەوە پێشكەش كردووە. هاوكات دەڵێت: «رێكخراوەكانی قوتابیان و لاوان، ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبووە لە بڵاوكردنەوەی هەستی نیشتمانپەروەری و خەبات و تێكۆشان بۆ بەرەوپێشبردنی كوردستان و پارێزگاریكردن لە دەستكەوتەكانی.

ئەو دوو ڕێكخراوە وەك قوتابخانەیەك بوون بو خەڵك بەبێ جیاوازی، لەو ڕێگەیەدا چەندین گەنج و كادیری پێشكەوتوو پێگەیشتوون و ئێستا لە ئۆرگانە جیاوازەكان خزمەتی كوردستان دەكەن». وەك دواوتەشی گوتی: «لەو ڕۆژەدا پیرۆزبایی گەرم لە جەنابی سەرۆك بارزانی و سكرتێر و تاك بە تاكی ئەندامانی هەر دوو ڕێكخراوی قوتابیان و لاوان دەكەم، جێگەی شانازیی كوردستانن و هەمیشە سەركەوتوو بن».