دكتۆر ئەحمەد سەفار پسپۆڕی دارایی و ئابووری كە بڕیاردەری پێشووی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش بوو، لەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵاندا جەختی لەسەر پرسی ناجێگیریی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی كردەوە. لێرەدا پوختەی وەڵامەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* دوای هەوڵەكانی محەمەد شیاع سوودانی و بانكی ناوەندیی عێراق، تا ڕاددەیەك بەهای دینار ڕووی لە هەڵكشان كردەوە، بەڵام هێشتا نرخەكەی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی ناجێگیرە و لە ئاست خواستی شەقامدا نییە، ئایا تاچەند ئەم هەوڵانە دەبێتە هۆی جێگیریی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی؟

- ناجێگیریی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی و پرسی نرخی دینار، خۆی لە خۆیدا كەموكورتییەكە لە ناو دۆخی ئابووری و سیاسەتی نەختینەیی عێراقدا، لە ئێستاشدا هەندێك فاكتەری دەرەكیشی هاتووەتە سەر، لە ساڵی2003 وە هەر حكومەتێك هاتووەتە سەر حوكم، بۆ سیستمی ئابووری و دارایی عێراق هیچیان نەكردووە، بۆیە پەیكەری ئابووریی عێراق و فەلسەفە و دیدگەی ئابووریی ئەم وڵاتە تەواو نییە و، بەرهەمی ناوخۆیی زۆر زۆر لاوازە، بۆ پڕكردنەوەی بازاڕ، پشتی بە هاوردەكردنی كاڵا و پێداویستییەكانی بە دۆلاری ئەمریكی بەستووە، ئەم بڕە دۆلارەش كە لە فرۆشتنی نەوتەكەی لە بانكی فیدڕاڵی ئەمریكا دەهاتە عێراق و لە چەند ساڵی ڕابردوودا تا ڕاددەیەكی باش هاتنی بڕەكەی جێگیر بوو، خۆ ئەگەر بەرزیی بەهای نەوت و ئەو یەدەگە دراوەی بانكی ناوەندی نەبووایە، ئەوا دۆخی ئێستای دارایی عێراق لە ئێران و لوبنان و سووریا باشتر نەدەبوو.

بە شێوەیەكی گشتی داشكانی بەهای دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە:

1. لاوازیی حكومەتی عێراق لە ڕووی ئابووری و سیاسەتی دارایی و نەختینەییەوە.

2. توانای كۆنتڕۆڵكردنی سنوورەكانی نییە و ڕۆژانە ملیارەها دۆلار ئاودیو دەكرێت.

3. كۆنتڕۆڵكردنـــــی بازاڕ و چاودێری و بـــەدواداچوونی لاوازە.

4. بانكی ناوەندیی عێراق لە هەر دوو ئەركی سەرەكیدا سەركەوتوو نەبووە، لە پارێزگاریكردن لە جێگیریی بەهای دینار و چاودێریكردنی كەرتی بانكی.

عێراق تەنیا وڵاتێكە لە جیهاندا زۆرترین بانكی ناحكوومی هەبێت كە خۆی لە 72 بانك بدات، كەچی زۆرینەی ئەم بانكانە هەر تەنیا سەرقاڵی كڕینەوە و ئاودیوكردنی دۆلارن، بانكی ناوەندییش كە وا پێویست بوو دامەزراوەیەكی سەربەخۆ بێت، ئەویش بەپێی ڕێكارە زانستی و نەختینەییەكان هەڵسوكەوتی نەكردووە و خۆی بە بێئاگا دادەنێت لە بەرانبەر ئاودیوكردنی ئەو دۆلارە زۆرەی حەواڵەی كردووە.

* بەڵام حكومەتەكەی سوودانی بە پاڵپشتیی ئیتاری تەنسیقی و هەموو ئەو لایەنانەی لە ناو چوارچێوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدان، بەڵێنی بەرزكردنەوەی بەهای دیناری عێراقیان بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی داوە، بەتایبەتی دوای دروستبوونی ناڕەزایەتییەكی زۆری هاووڵاتیان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە تاچەند حكومەتەكەی سوودانی لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی سەركەوتوو بووە؟

- پێش وەڵامدانەوەی پرسیارەكە، دەبێت كەمێك بگەڕێینەوە بۆ ڕووداوەكانی دواوە و بزانین چی ڕووی داوە. حكومەتەكەی سوودانی كە پێكهێنرا، كۆمەڵێك بەڵێنی لەسەر بەرزكردنەوەی بەهای دیناری عێراقی دا، لە هەموو سەردانەكانیشیدا بۆ سعودیە و چین و بەرلین و فەرەنسا و وڵاتانی دەرەوە، باسی لە بەرنامە و هەنگاوەكانی دەكرد كە لە ڕووی ئابووری و دارایی و نەختینەییەوە ئومێدی زۆری لەسەر هەڵچنی بوو، لە بەرانبەریشدا بەڵێنی هاوكاری و پاڵپشتیی ئەو وڵاتانەی دەست كەوت، ئەی چی ڕووی دا؟ ئەوەی ڕووی دا، دوای سەردانەكەی سوودانی بوو بۆ وڵاتی ئێران كە گفتوگۆكانی تایبەت بوون بە دانەوەی قەرزەكانی عێراق، بەتایبەتی لە ڕووی كارەبا و غازەوە كە چوار ملیار دۆلار بوو، هەموو ئەم قەرزانە بە ناچاری بە دینار درایەوە، كە نزیكەی حەوت تریلیۆن دینار بوو، چونكە ئەمریكا قبووڵی نەكرد ئەو وڵاتەی گەمارۆی لەسەر داناوە عێراق بچێت و بە دۆلاری دراوی سیادیی ئەمریكا قەرزەكانی بداتەوە. ئێرانیش بۆ فریاكەوتنی ئابووریی وڵاتەكەی و ڕێگەگرتن لە داڕمانی زیاتری دراوەكەی، هەموو ئەو پارەیەی هێنایەوە ناو بازاڕەكانی عێراق و لە ڕێگەی زۆر لە بازرگان و بانك و كۆمپانیاكانەوە كردییەوە بە دۆلار، لە هەمان كات ئەمریكا بۆ ڕێگرتن لە ئاودیوكردنی دۆلاری ئەمریكی لە عێراقدا هەڵسا قەبارەی ئەو دۆلارەی كە تەحویلی بانكی ناوەندیی عێراقی دەكرد و لە پارەی فرۆشتنی نەوتەوە لەو بانكە دانرابوو، بڕەكەی یەكجار كەم كردەوە، بەتایبەتی ئەو مۆڵەتەی ئەمریكا دابوویە عێراق، كۆتایی هات بەوەی چیتر نابێت بانكی ناوەندی بەو مامەڵە كلاسیكییە كۆنە كار بكات و، دەبێت بچێتە ناو سیستمی بانكی (سیوفت)ـەوە. باشە كە خستنەڕووی دۆلار لە ئەمریكاوە بۆ عێراق كەم بكات و لە ئێرانیشەوە بە لێشاو دینار بهێنرێت و بۆ ئاودیوكردنی دۆلار بخرێتە بازاڕەوە، خواست لەسەر دۆلار زۆر دەبێت و خستنەڕووی دۆلار كەم دەبێت، بەمەش بەهاكەی بەرانبەر دینار زۆر بە خێرایی بەرز دەبێتەوە و داشكانی بەهای دیناری لێ دەكەوێتەوە.

بێگومان هەنگاو و ڕێكارەكانی بانكی ناوەندی و حكومەتی عێراق بۆ ڕاگرتنی دۆخەكە و باشكردنی بەهای دینار كارێكی باش بوو، هەرچەندە من پێم وایە ئەم هەنگاوانە هێشتا كەمن و پێویستە بانكی ناوەندی و حكومەتی عێراق هەنگاوی زیاتر و گەورەتر بنێن، هەرچۆنێك بێت هاتنی عەلی عەلاف بۆ بەڕێوەبردنی بانكی ناوەندی كە پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ هەردوو دامەزراوەی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی نەختیی نێودەوڵەتی هەیە و شارەزاییەكی باشی هەیە، لەگەڵ هاتنە پێشەوەی حكومەت بۆ چارەسەركردنی دۆخەكە ئومێدێكمان دەداتێ، بەڵام دەبێت عێراق بچێتە ناو سیستمی نێودەوڵەتیی بانكی سیوفتەوە، بۆ بەئەلەكترۆنیكردنی سیستمی بانكی، كە لە ڕووی هاتوچۆكردنی دراو و مامەڵەكان و دراوی حەواڵەوە شەفافییەتێكی زۆری لێ دەكەوێتەوە، كە دواجار بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بارودۆخەكە و ڕێگەگرتن لە ئاودیوكردن و گەمەكردن بە دراو و ساختەكاری لە وەسڵی بازرگانی زۆر گرنگە، ئێستا وەسڵی ساختەی بازرگانی بۆ وەرگرتنی حەواڵەی دۆلار دەهێنرێت بە بڕی 10 ملیۆن دۆلار، كەچی لە ڕاستیدا تەنیا بۆ هێنانی یەك ملیۆن دۆلار كاڵایە، ئەم سیستمی بانكی سیوفتە بۆ ڕێگەگرتن لەم گەندەڵی و تاوانە زۆر گرنگە، لە ڕوانگەی ئابوورییشەوە تەنیا ڕێگە بۆ چارەسەربوونی دۆخی دارایی و ئابووریی عێراق ڕووكردنە بەرهەمهێنانی ناوخۆیە.

* وەكو پسپۆڕێكی ئابووری و شارەزا لە دۆخی دارایی عێراق، پێت وانییە چیتر هاووڵاتیانی عێراق تەحەمولی دۆخی هەڵاوسان و بەرزیی ڕێژەی بێكاری و هەژاری ناكەن و ڕەنگە فشارەكانی شەقام ڕۆڵیان لە خێراكردنی چارەسەرەكاندا هەبێت؟

- ئەم حكومەتە دوای كۆمەڵێك بەڵێنی زۆر بۆ خەڵكی هاتووە، لە دەرەوەی هاوپەیمانی بەڕێوەبردنی دەوڵەتیش كەم نین دەسەڵاتی سەدرییەكان و تشرینییەكان و ناڕەزایەتییەكانی شەقام، ئەگەر حكومەت پەلە نەكات و ئەو هەڵاوسانە بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەم نەكاتەوە، ئەوا چیتر خەڵك تەحەمولی گرانییەكە ناكەن، بەتایبەتی دوای ئەوەی ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی هەندێك كاڵا و دەرمان لە 300% تێپەڕی كردووە، شكستی حكومەتیش واتە شكستی لایەنەكانی ئیتاری تەنسیقی، بۆیە ئەو 100 ڕۆژەی لەسەر پێكهێنانی حكومەتەكەی سوودانی تێپەڕی كردووە كە زۆر لە بەڵێنەكانی بۆ جێبەجێ نەكراوە، هەر لە دەركردنی یاسای نوێی هەڵبژاردن و یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵی و جێبەجێكردنی ماددە دەستوورییەكان و كەمكردنەوەی ڕێژەی هەژاری و بێكاری و پێدانی سلفەی 200 ملیارەكە بە هەرێمی كوردستان و دەیان بەڵێنی دیكە، لۆدی سەر حكومەتەكەی سوودانیی زیاتر كردووە و دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجەكەش دەستی واڵا نەكردووە.

* باسی بودجەی گشتیی ساڵی 2023ی عێراقت كرد، ئایا دەتوانین بڵێین بودجەیەكی وا گەورە كە خۆی لە 200 تریلیۆن دینار دەدات، ئومێدێكی باشە بۆ حكومەت و خەڵكی؟

- بودجە، فەلسەفەی حكومەتە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات، ناكرێت هەڵسانگاندنی بودجەكە تەنیا بە گەورەیی و بچووكی قەبارەكەی بكرێت، تۆ دەزانیت لۆدی قورسایی مووچەخۆران لە ناو بودجەكەدا چەند زۆرە، پێشتر 43 تریلیۆن دینار بووە و لەم بودجەیەدا بووە بە 63 تریلیۆن، ئاستی بەرهەمهێنانیش بەو ڕاددەیە كەم بێت و گەندەڵی و بەسیاسیكردنی هەموو سێكتەرەكان هەبێت و، لەولاشەوە بەڵێنی دامەزرانی دەیان هەزار گەنجی دەرچووی نوێت دابێت، هەموو ئەم بەڵێنانە جێبەجێكردنی قورسە، بۆیە من زۆر دڵخۆش نیم بەم حكومەتە كە درێژكراوەی حكومەتەكانی پێشووە.

* ئەم نائومێدی و ڕەشبینییە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیشی بەرانبەر هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە، بەتایبەتی لە ڕووی ئابووری و داراییەوە، كە لەسەر بنەمای كۆمەڵێك ڕێككەوتن و لێكتێگەیشتن هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت حكومەتەكەیان دامەزراند؟

- بەڵێندان و جێبەجێنەكردنی یەكێكە لە خەسڵەتەكانی لایەنە سیاسییەكانی ناو ئیتاری تەنسیقی بووە، ئەمە لە ڕووی پێدانی سلفەی مانگانەی 200 ملیارەكە و ماددەی 140 و هەموو بەڵێنەكانی دیكەشەوە بە ڕوونی دەركەوت، باشە كاتێك سەرۆك وەزیران ئەو دەسەڵاتەی هەبێت، سلفەیەك بداتە پارێزگاكانی بە هەرێمی كوردستانیشەوە تا بودجەكە پەسەند دەكرێت، كەچی ئەمەیان قبووڵ نەكردووە و بە دەستی ئەنقەست دوایان خست تا بڕیاری دادگا دەرچوو، تەنانەت ئەگەر پڕۆژە یاسای بودجە بهێنرێتە ناو پەرلەمانیشەوە ئەوا بە تەئكید گرژی و موزایەدە و پشێوییەكی زۆری بەدوادا دێت و تا مەرجەكانی سەر هەرێمی كوردستان قورس نەكرێت، بودجەكە پەسەند ناكرێت، من بەپێی ئەو ئەزموونەی لە بەغدا هەمە، لە نزیكەوە بینیم عەقڵییەتی دەسەڵاتی جێبەجێكار و پەرلەمانی و سیاسی و دادگایی و لایەنە سیاسییەكانیش سیستمی فیدڕاڵییان پێ قبووڵ نییە و تەنیا بڕوایان بە دەسەڵاتی ناوەندیی سەرتاسەریی توند هەیە، بۆیە هەرگیز گەشبین نیم بە مامەڵەی ئەم حكومەتە و حكومەتەكانی دیكەش بەرانبەر خەڵكی كوردستان و قەوارەی فیدڕاڵییەت.