سەڵاح كەركووكی چالاكی بواری ناساندنی جینۆساید بۆ گوڵان: تا ئێستا نەمانتوانیوە كەیسی ئەنفال و جینۆساید بە جیهانی دەرەوە بناسێنین
جینۆسایدی كورد و ناساندنی ئەم پرسە پڕبایەخە بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دووبارە نەبێتەوە و تاكی كورد بە ئاشتی و هێمنی لەسەر خاكی خۆی بژی، بە یەكێك لەو بابەتە گرنگانە دادەنرێت كە ڕۆڵی لە بەهێزكردنی لایەنی نەتەوەیی و نیشتمانی هەیە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە و چەند تەوەرێكی دیكەی پەیوەندیدار، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ سەڵاح كەركووكی چالاكی بواری ناساندنی جینۆساید سازدا كە لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە كاری لەسەر كەیسی ئەنفال كردووە، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.
* گەلی كورد لە مێژوودا چەندین جار كەوتووەتە بەر شاڵاوێكی دڕندەیی جینۆساید و كوشتن و ماڵوێرانی، وەكو چالاكێكی كەیسی ناساندنی جینۆسایدی كورد لە وڵاتی سوید، دەكرێت بزانین تاچەند بۆ نەتەوەی كورد كاركردن لەسەر ئەم كەیسە گرنگە؟
- كورد بە درێژایی مێژوو كەوتووەتە بەر شاڵاوی جینۆساید و كوشتن و ماڵوێرانی، بە دڕندەترین شێواز خەڵكی سڤیل و بێتاوان ئەنفال و كیمیاباران و كۆمەڵكوژ كراون، لە مێژووی هاوچەرخیشیدا لە ساڵی 1980-1988 لەسەر دەستی ڕژێمی بەعس دوور لە هەموو پرەنسیپە مرۆڤایەتی و ئەخلاقی و یاساییەكان چەندین پرۆسەی ئەنفال و جینۆساید و كیمیاباران و كوشتن و وێرانی بەرامبەری ئەنجام دراوە. لە كوردستان خەڵكێكی زۆری سڤیل و بێتاوان بوونەتە قوربانی، ڕژێمی بەعس و دەسەڵاتدارانی ئەو كاتە بە پیلانی بەرنامەبۆداڕێژدراو و بە قێزەوەنترین شێوە كاریان لەسەر كوشتن و بڕین و سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیەك كردووە، ئەمەش بە هەموو پێوەرەكان پێی دەوترێت جینۆساید، جینۆساید تاوانێكی نێودەوڵەتی و دژ بە مرۆڤایەتییە دوور لە هەموو عورف و یاسا و ڕێسا و ئەخلاقێكی مرۆڤایەتییە و ئەنجامێكی ترسناكی هەیە. جینۆسایدی كوردستان قوربانییەكی زۆر و وێرانییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێناوە، تا ئەم سەردەمەشی لەگەڵدا بێت، شوێنەوارە كاولكارییەكانی بە توندی لەسەرمان ماوە. من وەكو چالاكێكی كەیسی ناساندنی جینۆسایدی كورد هەر لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە لە ئەوروپا بە زمانی بیانی كارم لەسەر ناساندنی جینۆسایدی كورد كردووە. پاش پرۆسەی ئازادكردنی عێراق لە ساڵی 2003 ئەو دەمەی زۆر لە گۆڕە بەكۆمەڵەكان هەڵدرانەوە، زیاتر كارم لەسەر ئەم كەیسە كرد، ئەوە بوو لە دادگاییكردنی كۆمەڵكوژی دوجەیلدا حوكمی لە سێدارەدان بۆ زۆربەی سەرانی ئەنجامدەرانی جینۆسایدی كورد دەركرا. بەڵام ئاسەواری جینۆساید لە باشووری كوردستان كۆتایی نەهاتووە و هەر بەردەوامە تا ئەو ڕۆژەی مادەی ١٤٠ جێبەجێ دەكرێت و ڕوفاتی پیرۆزی قوربانییان دەگەڕێندرێنەوە بۆ زێدی باب و باپیرانیان و قەرەبووی ماددی و مەعنەوی كەسوكاریان دەكرێت. بێگومان ڕەنگە ئاسەواری هەر كۆتایی نەیەت، بە تایبەت لە لایەنی دەروونییەكەی. لەمە گرنگتر ناساندنی ئەم تاوانە قێزەوەن و دڕندانەیە بوو بەدنیای دەرەوە. ئێمە وەكو كورد ئاشنایەتیمان لەسەر ئەم كۆمەڵكوژییە هەیە، بەڵام ناساندنی كەیسی ئەنفال و كۆمەڵكوژیی كوردان بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كارێكی زۆر بەربڵاوە و پێی ئاشنا نین، بە هاوشێوەی زۆر كۆمەڵكوژی و ڕووداوی جەرگبڕی دیكەی وەكو هۆلۆكۆست و ڕواندا و بۆرما و بۆسنا و كوشتنی جوولەكەكان لە جەنگی دووەمی جیهانی و تاقیكردنەوەی چەكی ئەتۆمی لە هێرۆشیما و ناكازاكی. ناساندنی جینۆساید و جووڵاندنی كەیسی ئەنفال و كۆمەڵكوژیی دژی كورد بە یەكێك لەو بابەتە گرنگ و پڕ بایەخانە دادەنرێت، كە پێویستە دیپلۆماسیەت و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی هەرێم و عێراق كاری لەسەر بكەن، تاوەكو جارێكی دیكە مەرگەسات و جینۆساید دژی كورد ڕوو نەداتەوە و قەرەبووی خانەوادەی قوربانییەكانیش بكرێتەوە.
* كەواتە دەبێت چی بكرێت بۆ ناساندنی كۆمەڵكوژیی كورد بە شێوەیەكی زانستییانە و بەربڵاو، بۆ ئەوەی لە داهاتوودا هیچ جینۆسایدێكی دیكە دووبارە و ڕوونەداتەوە؟
- ئەو تاوانە گەورەیەی دژ بە كورد بۆیە پێی دەوترێت جینۆساید، لەبەر ئەوەیە ڕژێمێك دژ بە میللەتێك ئەم تاوانەی ئەنجام داوە، تاوەكو بوون و ناسنامەی ئەم میللەتە بسڕێتەوە. ڕژێمی بەعس تەنیا بە كوشتن و كۆمەڵكوژی و وێرانكردنی زیاتر لە 4000 گوند و شار و شارۆچكە ڕانەوەستاوە، بەڵكو دەستكاریی ناسنامە و زمان و كەلتوور و مێژووی كوردیشی كردووە. دەربارەی ناساندن فەرموو ئەوە حكومەتی سویدی بە فەرمی ناساندوویەتی لە ڕێگای وەزارەتی ڕوشنبیرییەوە/ دەزگای سەكۆی مێژووی زیندوو بە نووسراوی فەرمی بۆ وەزارەتی شەهیدان لە ساڵی ٢٠٠٩ و سەردانی مەیدانیی دەستەی باڵای دەزگا بۆ كوردستان. بەڵام لەبەر لاوازیی ئاستی تێگەیشتنی وەزارەت لە ناساندنی جینۆساید بە هەند وەرنەگیرا و پشتگوێ خرا، ئەوەش تاوانێكی دیكەیە ئەمجارەیان كورد خۆی لە خۆی دەكات، خۆزگە لێپێچینەوەیان لەگەڵ بكرێت، بۆ ئەوەی فێری بەرپرسیاریەتی لە وەرگرتنی پلە و پۆست بین كە لە هەموو جیهانی دیموكراسی پەیڕەو دەكرێت. دەبێت كورد لە ڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و چالاكانی مەدەنییەوە هەرچی زووە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئاگادار بكاتەوە كە كورد میللەتێكی زیندوو و ڕەسەنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و بەردەوام ڕووبەڕووی تاوانی نامرۆڤانە دەبێتەوە، ئەم تاوان و جینۆسایدانەش زیانی بۆ ناو و ناوبانگی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سیستەمی نوێی جیهان هەیە، جینۆساید بەپێی ماددە و بڕگە دەستووری و یاساییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و تەنانەت دادگای نێودەوڵەتی دژی هەموو دیدگا و عورفە نێودەوڵەتییەكانە و نابێت جارێكی دیكە ئەم كۆمەڵكوژییە دووبارە ببێتەوە، هەرچەندە ئەمجارە لەسەر دەستی داعش و گرووپە تیرۆریستییەكان و بە جیاوازیی شێواز و سەردەمەكە كوردانی ئێزدی ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژی بوونەوە، بەڵام ئەمجارە باشتر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاتنە پێشەوە و ئەو تاوانەیان بە جیهانی دەرەوە ناساند.
كاتی ئەوە هاتووە مرۆڤی كورد لە ئەوروپا كار بۆ ستراتیژیەتی نەتەوەیی بكات، بۆ ئەم مەبەستەش ئەركی سەرشانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لە ڕێگەی نوێنەرایەتی و نوخبەكانیەوە كار بۆ كۆكردنەوە و نەهێشتنی پرش و بڵاوی تاكی كورد بەتایبەتی لە شارەكانی ئەوروپا بكات و لە دەوری لۆبییەكی بەهێز كۆیان بكاتەوە. دەبێت پرسی جینۆسایدی كورد و مەزڵوومییەتی نەتەوەی كورد بە باشترین شێوە و فراوانترین ڕووبەر بخرێتە ڕوو، ئەمەش هەروا لەخۆڕا دروست نابێت، ئەگەر لە ڕووی مەعنەوی و ماددی و زانستییەوە كاری جددی بۆ ناساندنی پرسی جینۆساید نەكرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت لە ڕێگەی نوێنەرایەتییەكانیەوە كۆتایی بەو پەرتەوازییە بهێنێت، كە بە هۆی حزبایەتی و ئایدیۆلۆژیای جیاجیاوە لەناو كوردەكانی تاراوگە دروست بووە، تا كار وای لێ هاتووە تەنانەت نەتوانین لە ئەوروپا بۆ پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان كۆببینەوە. مەترسییە گەورەكە لەوەدایە بەتێپەڕبوونی كات نەوە لە دوای نەوە پرسی ناساندنی جینۆساید بۆیان كاڵ دەبێتەوە و هەندێك جاریش ئەم بابەتە بەتێپەڕبوونی كات بە لاڕێدا دەبرێت، ئەوەتا لە سوید گەنجەكان خەریكی دیاردەیەكی مەترسیدار بوون بەوەی وای نیشان بدەن كە تاوانی كۆمەڵكوژی دژ بە جوولەكەكان ڕووی نەداوە، بەڵام هەر زوو دەوڵەتی سوید هاتە سەرخەت و بە بەرنامە و پلانێكی كورت و زانستییانە كاری بۆ سڕینەوەی ئەم مەترسییە كرد.
* بۆچی كورد نەیتوانی وەكو پێویست كۆمەڵكوژی بە جیهانی دەرەوە بناسێنێت؟
- كێشە گەورەكەی كورد لەوەدایە تا ئێستا نەیتوانیوە بە هاوشێوەی كۆمەڵكوژییەكانی نەتەوە جیاجیاكانی جیهان پرس و دۆزی ڕەوای كورد بە جیهانی دەرەوە بناسێنێت، ئەو ڕێگا و شێوازە بگرێتە بەر كە خەڵكی دیكە گرتوویانەتە بەر و لەو ڕێگایەشەوە توانیویانە دەوڵەتیشی لەسەر بونیاد بنێن و پارێزگاری لە كیان و قەوارەكەی خۆشیان بكەن، بۆ ئەمەش پێویستیمان بە هاوكاری و پاڵپشتیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەیە، بەتایبەتی هاوكاری و پاڵپشتیی وڵاتە زلهێزەكانی جیهان و كۆمەڵگەی پێشكەوتووخواز. ئێمە پێویستیمان بەوە هەیە لە پایتەختی هەرێمی كوردستان مۆزەخانەی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ هەموو جینۆساید و كۆمەڵكوژییەكان بكرێتەوە و، تێیدا ب ەسەدان دیكۆمێنت و بەڵگەنامە و كەرەستەی تاوانی ئەنفال و كیمیاباران و كۆمەڵكوژی لەلای خانەوادەی قوربانییەكان هەیە، كۆبكرێنەوەو لە مۆزەخانەیەكدا بپارێزرێن و نیشانی شاند و میوانەكان بدرێت، لە پڕۆگرامەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵاشدا گرنگیی زیاتر بە وانەكانی كۆمەڵكوژی و ئەنفال و كیمیاباران بدرێت و پێویستە دەزگایەكی تایبەتمەندی زانستی بۆ تاوانی جینۆساید دابمەزرێت.
* وێڕای بوونی ژمارەیەكی زۆری كورد لە وڵاتانی ڕۆژئاوا و ئەوروپا، كەچی نەتوانراوە وەكو لۆبییەكی فشار و بەهێز لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان دەربكەون، پرسیار لێرەدا ئەوەیە دەبێت چی بكرێت بۆ ئەوەی ڕەوەندی كورد لە كیشوەری ئەوروپا سەنگ و قورساییەكی بەهێزیان هەبێت؟
- ڕاستە كورد لە كیشوەری ئەوروپا لە ڕووی ژمارە و ناو و ناوبانگییەوە قورساییەكی باشیان هەیە، بەڵام نەبوونەتە گرووپ و لۆبییەكی فشاری بەهێز و ئاگاداركەرەوە. لە هەموو ئەو گۆڕانكاری و ڕووداوانەی كە ڕوو دەدەن، هەرگیز نەبوونەتە گرووپێكی بەهێزی فشار، بۆ نموونە لەسەر كەیسی جینۆساید جاربەجار لێرە و لەوێ چەند هەوڵێكی شەرمن دەبینم، بەڵام وەكو لۆبییەكی بەهێز بۆ ناساندنی جینۆساید كەموكورتیی گەورە هەیە. ئێمە كێشەیەكی گەورەمان لە تاراوگە هەیە، بەوەی زۆر تاقم و گرووپ و لایەن هەن كە دژی ئەم قەوارەیەی هەرێمی كوردستان كار دەكەن، من لەوە تێدەگەم بارودۆخی سیاسیی كوردستان و ململانێی حزبەكان ناكۆكی و گرژییەكانی زیاتر كردووە، بەڵام هەرگیز لەوە تێناگەم بۆچی تاكی كوردستانی دژی قەوارەیەكی باوەڕپێكراوی ناسنامەی خۆیەتی. ئۆپۆزسیۆن و ناڕازیبووەكان و دژایەتیكران لە هەموو جیهاندا باوە و هەیە، لە ئیسرائیل و ئەرمینیا و بۆسنیا و كەمبۆدیا و هەتا دوایی، بەڵام پارێزگاری لە كیانی سیاسیی سەربەخۆ ئەركی هەموو هاووڵاتییانە، لەبەر ئەوەی قەرەبووی خۆێنی قوربانییان بە یاسا ڕێكخراوە، جینۆسایدیش بە سزای توند بەرەنگاری دەبنەوە. نەتەوە زیندووەكان لە مەسەلە نەتەوەیی و نیشتمانی و چارەنووسسازەكاندا خۆیان تێكەڵ بە بەرژەوەندیی ئەم و ئەو ناكەن و بەرژەوەندیی نەتەوە و خاك و نیشتمان تێكەڵ بە هیچ بەرژەوەندییەكی دیكە ناكەن. هەر خۆی لە خۆیدا خاك و نیشتمان خاڵی سوورە و قابیل بە سازش نییە و كەسایەتییە دڵسۆز و نیشتمانپەروەرەكان فشار بۆ سەر حزب و لایەنە سیاسییەكان دروست دەكەن، بەوەی سازش لەسەر پرسی نەتەوەیی و نیشتمانییەكان نەكەن. دەبێت هەموو كوردی تاراوگە كار لەسەر ئەوە بكەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بڕوای بە جینۆساید و دۆسێی ڕەوای كورد بێت و پارێزگاری لە دۆزی ڕەوای كورد و ئەزموونەكەی بكات، بەپێچەوانەوە نەمانی ئەزموونی هەرێمی كوردستان نەمانی ئومێد و ئاواتی هەر چوارپارچەی كوردستانە و بگرە دووبارەبوونەوەی جینۆسایدو سڕینەوەی تەواوی میللەتی كوردە. بەداخەوە ئێستاكە كەسانێكی وا هەن لەپێناو بەدەستهێنانی مافی پەنابەرایەتی یان لە نەزانی و كەمیی ئەزموونەوە بێت، زیان بە پرۆسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكە دەگەیەنن. ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان وارسی شەرعیی قوربانییانە و دەتوانێت بێتە مەیدان و كار لەسەر كەیسی جینۆساید بكات و قەرەبووی قوربانییان وەربگرێتەوە و ئەو تاوانە گەورەیە بە جیهان بناسێنێت.
لۆبیی جوولەكەكان و زۆر نەتەوەی دیكە لە كیشوەری ئەوروپا ساڵانە بە ملیۆنان دۆلاری لێ خەرج دەكرێت، چەندین دەزگا و ڕێكخراو و كۆمپانیای جۆراوجۆر كە ڕاستەوخۆ گرێ دراون بە حكومەتەكانیانەوە، كار لەسەر كەیسی لۆبیی خۆیان لە وڵاتانی بیانی دەكەن، لای ئێمە دۆخەكە پێچەوانەیە و لە غیابی بوونی نوێنەرایەتیی بەهێزی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی وڵات، خەڵكانێكی دیكە پەیدا بوون و زیان بە دۆزە ڕەواكەی كورد دەگەیەنن، بە ناوی دژایەتیكردنی حكومەت و ئەزموونی هەرێمی كوردستانەوە وارسی ڕاستەقینەی كورد لەكەدار دەكەن و ڕۆڵی نوێنەری شەرعی و نێودەوڵەتی كورد كە هەرێمی كوردستانە لاواز دەكەن، ئەمەش دوور نییە دەست و ئەجندەی دەیان دەزگای هەواڵگری و سیخوڕی وڵاتانی لە پشت نەبێت، كەسانێكیش بە نەزانین و كەم شارەزایی و هەندێك جار بە هۆی جووڵاندنی هەست و سۆزیانەوە خزمەت بەو ئەجندە و لایەنانە دەكەن. هەموومان ڕەخنە و گلەییمان لە زۆر بابەت و مەسەلە هەیە، بەڵام هیچ پاساوێك نییە بۆ دژایەتیكردنی حكومەت و قەوارەی هەرێمی كوردستان كە ئەو چەترەیە هەموو كورد لە سایەیدا دەتوانێت لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی داوای ماف و پارێزگاری لە خۆی و كیان و قەوارەی خۆی بكات.
من گلەییم لە نوێنەرایەتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بە ژیرانەتر كار لەسەر كەیسی جینۆساید بكات، ناكرێت هیچ نوێنەرایەتییەك لە چەند ساڵ زیاتر لەو كارەی بەردەوام بێت، دەبێت ناوبەناو هەموو نوێنەرەكان بگۆڕدرێن و ئەو پرسیارەش بكرێت كە ئایا بەرنامە و كار و كرداری بۆ بووژانەوەی كاری ئیعلامی چی بووە.
