د.ڕابیە ئاختار بۆ گوڵان: سیستمی جیهانی تووشی پاشەكشە و لاوازی بووەتەوە
د.ڕابیە ئاختار بەڕێوەبەری سەنتەری توێژینەوەی ئاسایش و ستراتیژیەت و سیاسەتە لە زانكۆی لاهور لە پاكستان، هەروەها دامەزرێنەری سەنتەری زانستە كۆمەڵایەتییەكانە لە هەمان زانكۆ و، بڕوانامەی دكتۆرای لە دیراساتی ئەمنی لە زانكۆی ویلایەتی كەنساس بەدەست هێناوە، تا نیسانی ساڵی 2022 ئەندامی ئەنجومەنی ڕاوێژكاریی سەرۆك وەزیران عمران خان بوو. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و دەرهاویشتە و لێكەوتەكانی و ئاقار و ئاراستەی شەڕەكە و، ئەگەری هەڵكشانی زیاتر و كاریگەری لەسەر دووبارە داڕشتنەوەی سیستمە جیهانییەكە و باری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا سەرتاپای بارودۆخی كاروبار و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی گۆڕیوە و بە خاڵی وەچەرەخان و ئاڵوگۆڕ لێك دەدرێتەوە و هەژمار دەكرێت، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە ململانێی هێز و هاوكێشەی هێزی نێوان جەمسەرە جیهانییەكان، بە چەشنێك دەتوانین بڵێین ئەمە تەنیا شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا نییە، بەڵكو چەندین وڵاتی دیكە بە ناڕاستەوخۆ لەم شەڕەوە تێوەگلاون، ئەوانەشی هیچ بەشدارییەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان لەم شەڕەدا نییە، كەوتوونەتە بەر كاریگەریی دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی، تێڕوانین و خوێندنەوەی ئێوە بۆ ئەم بارودۆخەی هاتووەتە ئاراوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەگەر ئێمە لەم بارودۆخە ورد ببینەوە و بمانەوێت تاوتوێی بكەین، ئەوا دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت كە ئەو باری ناكۆكی و بارگرژییەی هاتووەتە ئاراوە لە جیهاندا، بە چەشنێكە كە بڵێین كاروبارە نێودەوڵەتییەكان، یان پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی بە ئاقار و ئاراستەی شپرزەییدا بردووە، هەروەك ئێوەش لە پرسیارەكەتاندا باستان كردووە، دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕە پەلهاویشتنی هەبووە بۆ دەرەوەی هەر دوو وڵاتی بەشەڕهاتوو، ئێستاش جیهان ڕووبەڕووی كاریگەری و لێكەوتەكانی بووەتەوە. هەموو ئەمانە كاریگەرییان هەبووە لەسەر توندبوونەوەی ململانێكان، بەتایبەتی ئەگەر ئێمە ئەو لەبەرچاو بگرین كە نەتوانرا شەڕەكە لە ماوەیەكی كورتدا یەكلا بكرێتەوە، كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا بەڵێ، ئێستا دۆخێكی نائارامی و نادڵنیایی دروست بووە و ئەم بارودۆخەش ڕەنگدانەوەی لەسەر سەرجەم جیهان هەبووە.
* زۆر جار باس لەوە دەكرا كە ڕۆژگاری دوای شەڕی سارد، دۆخێكی ئارامی و ئاسایشی دروست كردووە و، زۆرێك لە وڵاتانیش لەم ئارامییە بەهرەمەند بوون و، تەنانەت لە ڕووی ئابووری و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتیانیشیانەوە بەرەوپێشچوون و گەشەیان كرد، ئەمەش لە سایەی ئەو سیستمەدا كە پێی دەگوترا سیستمی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ڕەوایە بڵێین ئەم شەڕە ڕەنگدانەوە و دەرئەنجامی شكستی ئەم سیستمە بووە، یان ئەم شەڕە دەبێتە هۆی ئەوەی بیر لە دووبارە داڕشتنەوەی ئەم سیستمە بكرێتەوە لەسەر بنەما و بەهای جیاواز، كە ڕێگە لە دووبارەبوونەوەی شەڕێكی لەم چەشنە بگرێت؟
- نكۆڵی لەوە ناكرێت كە بڵێین ئەم بارودۆخ و هەلومەرجەی هاتووەتەئاراوە و ئەم پەرەسەندن و پێشهاتانەی بەهۆی ئەم شەڕەوە هاتوونەتە ئاراوە، بە چەشنێكە كە دەتوانین بڵێین ئەم سیستمەی ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەی پێ دەكەن، تووشی پاشەكشە و لاوازی بووەتەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی ئەم سیستمە بە چەشنێك داڕێژراوە كە بوار و ئەگەری ئەوە زیاتر دەكات كە ئەم جۆرە پێشهات و ئەم چەشنە هەلومەرجانە بێنەئاراوە. مەبەستم ئەوەیە ئەم سیستمە بە چەشنێك بوو كە بوار و پانتایی و دەرفەتی دەخولقاند بۆ هێزە گەورە و جیهانییەكان، بۆ ئەوەی بتوانن پەنا بۆ بەكارهێنانی هێز ببەن لە دژی ئەو وڵاتانەی لە بارێكی لاوازتردا بوون، كە ئەمەش هەلومەرجێكە و ئەگەری ئەوە لەخۆدەگرێت كە دۆخەكە بە ئاقار و ئاراستەیەكی لەم چەشنەدا ببات. خۆ ئەگەر ئەم چەشنە ڕەفتار و سیاسەتانەش سەربگرن و ئامانجەكانی خۆیان بەدی بهێنن (مەبەستم پەنابردنەبەر دەستدرێژكاری و داگیركردنی خاكی وڵاتانی دیكەیە) ئەوا دەتوانین پێشبینیی ئەوە بكەین كە ئەم ڕەوت و ئەم جۆرە پەرەسەندنانە لە داهاتووشدا دووبارە دەبنەوە و سەرهەڵدەدەنەوە.
* هەر چەندە ئێمە لە پرسیاری یەكەمیشدا ئاماژەمان پێ كرد، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە چۆن دەكرێت ئێستا وەسفی باری پەیوەندیی نێوان هێزە مەزنەكانی جیهان بكرێت، بە دەربڕینێكی دیكە دۆخێكی پڕ لە دوژمنكارییە، یان ناكۆكی و ڕكابەرییە، بە تایبەت ئەگەر ئێمە پەیوەندیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕووسیا لەبەرچاو بگرین؟
- لە ڕاستیدا ئێمە دەتوانین بڵێین كە پێشتریش (واتە پێش هەڵگیرسانی ئەم شەڕە) پەیوەندیی نێوان وڵاتان، مەبەستم لە هێزە گەورەكان و بە دیاریكراوی ڕووسیا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، پەیوەندییەكی بێ بارگرژی و ڕكابەری نەبوو، كە دەبێت ئێمە لەم ڕووەوە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ڕووسیا پێشتریش ناڕازی بوو لەم سیستمە و بەرهەڵستیی دەكرد و لە هەوڵدا بوو بۆ ئەوەی پایەكانی سیستمی نێودەوڵەتی بە چەشنێك دابڕێژرێتەوە و بەگەڕ بخرێت، كە بەرژەوەندییەكانی بەدی بهێنێت. واتە هەر چۆنێك بێت دەتوانین بڵێین ئەوەی هاتووەتە ئاراوە، چەشن و فۆرمێكی دیكەی درێژەكێشان و بەردەوامبوونی ئەو ناكۆكی و ڕكابەرییانەیە، بەڵام بە شێوەیەكی توندتر، كە ئەگەرچی هەردوولا ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی یەكتر نەبوونەتەوە، بەڵام ئاشكرایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوكاری و یارمەتی دەستەبەر كردووە بۆ ئەوەی بەم شێوەیە شەڕی خۆی لەگەڵ ڕووسیادا بكات.
* هەروەك ئاشكرایە ڕووسیا تووشی چەندین خەسارەت و پاشەكشەی سەربازی بووەتەوە و نەك هەر نەیتوانی ئامانجە ڕاگەیەندراوەكانی بەدەست بهێنێت، بەڵكو ناوبانگی سوپاكەشی لاواز بووە و زەبری گەورەی بەركەوتووە، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی ڕووسیا درێژە بە هەوڵەكانی دەدات بۆ درێژەدان و بەردەوامیدان بەم شەڕە و، بۆ چیتر ئەوە لەبەرچاو ناگرێت كە ئەمە شەڕێكە قابیلی ئەوە نییە تێیدا سەركەوتن و بردنەوە بەدەست بهێنێت و، بۆچی بیر لە ڕێگەچارە و دەروازەیەكی دیكە ناكاتەوە بۆ كۆتاییهێنان بەم بارودۆخە نالەبارەی لە ڕووی سەربازییەوە تێی كەوتووە، یان بە پێچەوانەوە ئایا پێت وایە شەڕەكە بەرەو هەڵكشانی زیاتر دەبات؟
- ئێمە لە ماوەی ڕابردوودا زۆر گوێمان لە هەڕەشەكان و پرس و ئەگەری هەڵكشانی زیاتری شەڕەكە و بگرە بەكارهێنانی چەكی كاولكار و تێكشكێنەریش بووە، بەڵام هەرچۆنێك بێت، پێم وانییە ڕووسیا و خودی سەرۆك ڤلادمیر پوتین ئارەزوومەندانە بیر لە پاشەكشە و جێهێشتنی ئەو خاكانەی وڵاتی ئۆكرانیا بكاتەوە كە لە ڕووی سەربازییەوە دەستی بەسەردا گرتوون، ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵكشانی زیاتری شەڕەكەوە، ئەوا من پێم وایە خودی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی بیر لەوە ناكەنەوە كە ڕاستەوخۆ بێنە ناو شەڕەكەوە و بە شێوەی ڕووبەڕوو شەڕی ڕووسیا بكەن، بەتایبەتی ئەگەر بتوانن لە ڕێی شەڕێكی بە وەكالەتەوە ڕووسیا تووشی شەكەتبوون و دژواری بكەنەوە و، بتوانن پێگە و باری ڕووسیا لەسەر ئاستی جیهان و لەسەر ئاستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لاواز بكەن.
* ئەگەر باس لە چەكی ئەتۆمی، یان ئەگەری بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی بكەین لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، ئەوا هەندێك پێیانوایە هەر وڵاتێك خاوەنی ئەم چەكە بووە، ئەوا بە ئاسانی نابێتە ئامانجی هێرش و دەستدرێژی و داگیركاری، ئایا پێت وانییە ئەمە جۆرێك لە پێشبڕكێی خۆپڕچەككردنی ئەتۆمی بخوڵقێنێت، بە چەشنێك زۆرێك لە وڵاتانی هەوڵی بەدەستهێنانی بدەن، بۆ ئەوەی خۆیان لە چارەنووسێكی وەك چارەنووسی وڵاتی ئۆكرانیا لابدەن و ئەم چەكە بكەن بەرپەرچدانەوەیەكی بەهێز و كارا، بۆ هەر وڵاتێك كە بیر لەوە بكاتەوە كە داگیری بكات؟
- لە ڕاستیدا ڕەنگە نەتوانین بڵێین دەرئەنجامێكی بەم چەشنەی لێ دەكەوێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە بەدەستهێنانی ئەم جۆرە چەكە خەرجی و تێچوونێكی زۆر لە خۆدەگرێت، دواتر ئەوەی ئۆكرانیای تووشی ئەم بارودۆخ و چارەنووسەی ئێستا كرد، شكاندن و پێشێلكردنی ئەو زەمانەتە بوو كە بەم وڵاتە درابوو.
