پڕۆفیسۆر ئارنێ كیسلێنكۆ بۆ گوڵان: دەبێت لەبارەی ئەگەری بەكارهێنانی چەكی ناتەقلیدییەوە نیگەران بین
ئارنێ كیسلێنكۆ پڕۆفیسۆرە لە بەشی مێژوو لە زانكۆی ڕایرسۆن لە شاری تۆرینتۆ لە كەنەدا، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، مێژووی دیپلۆماسییەتی سەدەكانی نۆزدە و بیست، سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، و ئاسایشی نەتەوەیی و چەندی بوارێكی دیكە. گوڵان لە میانەی دیدارێكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە شەڕی ئێستای ڕووسیا و ئۆكرانیا و دەرئەنجام و لێكەوتەكانی ئەم شەڕە و پرسی ئاسایشی وزە لە وڵاتانی ئەوروپا كە كەوتووەتەوە ژێر كاریگەریی ئەم شەڕەوە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیداریش تاوتوێ كران.
* گومان هەڵناگرێت كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا جیهانی بە خۆیەوە سەرگەرم و سەرقاڵ كردووە، ئەم شەڕە كاریگەری و دەرهاویشتەی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و هاوكێشە جیهانییەكانی پەیوەست بە هێز و ململانێكانەوە هەیە، كەواتە ئەگەر لە ڕوانگەی ڕكابەریی هێزە گەورەكانەوە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا ئێوە چ لێكدانەوە و شرۆڤەكارییەكتان بۆ ئەم شەڕە هەیە؟
- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە ئەوەی لە ئێستادا جیهان پێیدا گوزەر دەكات، هەلومەرج و بارودۆخێكی جیاوازە، لەگەڵ ئەوەشدا ڕەنگە بتوانین بڵێین ئەوەی هاتووەتەئاراوە لە پەیوەندی بە دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕەوە، ئەوا دەكرێت جۆرێك، یان چەشنێكی دیكە لە شەڕی ساردی بزانین. لە هەمان كاتدا و هەر لە پەیوەندی بەم پرسەوە، هەندێ شرۆڤە و لێكدانەوە هەن، ئاماژە بەوە دەكەن، شەڕی سارد بە جۆرێك لە جۆرەكان بەردەوام بووە و پێیان وایە ناكرێت بڵێین بارودۆخی سەروەختی شەڕی سارد كۆتایی هاتووە، تا بڵێین شەڕێكی دیكەی سارد سەریهەڵداوە و هاتۆتەئاراوە. ئەمەش بە تەواوەتی ناڕاست نییە، چونكە ئەگەر ئێمە لە بارودۆخی جیهان بڕوانین ئەوا بەردەوام كێشە و ڕكابەری و ململانێی هێزی نێوان هێزەكان جیهانییەكان كۆتاییان نەهاتووە و بەردەوام بووە. لە هەمان كاتدا پەیوەندییەكانی ڕووسیا و وڵاتانی ڕۆژئاوا پەیوەندییەكی بێ گرفت و بێ كێشە نەبووە. هەر چۆنێك بێت، من پێم وایە لە بری چڕكردنەوەی بیركردنەوە و سەرنجەكانمان لەسەر داتاشینی دەستەواژە و زاراوەیەك بۆ ئەم پەرەسەندن و پێشهاتانە، وا باشترە كار و كۆششەكانمان چڕ بكەینەوە لەسەر بەرەنگاربوونەوەی ئەو دەرهاویشتە خراپ و نەخوازراوانەی كە لەم شەڕەوە كەوتوونەتەوە. دواتر ئەگەر ئێمە ئەم بارودۆخ و هەلومەرجە لەبەرچاو بگرین، ئەوا ئاشكرایە كە ئەمە پێشهاتێكە و پەیوەستە بە هاوكێشەی هێزەوە لە نێوان هێزە مەزنەكانی جیهاندا. خۆ ئەگەر لە خودی ڕووسیا خۆیشی بڕوانین، ئەوا ڕەنگە ڕەوا بێت بڵێین ئەوەی سەرۆك ڤلادمیر پوتین هەوڵی بەدیهێنانی دەدات لە بەرانبەر ئۆكرانیادا ڕەنگدانەوە و بەرجەستەبوونی خەونی ئیمپراتۆری و دیكتاتۆرییە حوكمڕانەكانی پێشووی ڕووسیایە.
* هەندێ لە شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن كە ئەم شەڕە دەرهاویشتەی شكستی سیستمە جیهانییەكەیە كە ناسراوە بە «سیستمی بنیادنراو لەسەر بنەمای ڕێساكان» و پێیان وایە دەكرێت هەر خودی ئەم شەڕەش بەو شێوەیە وەسف بكرێت، كە مایەی لەقكردنی پایە و بنچینەكانی ئەم سیستمە جیهانییەیە، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟
- ئەوە ڕاستە كە ئەم سیستمە جیهانییە (سیستمی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان» تووشی دژواری و تەحەددی بووەتەوە بە هۆی هەڵگیرسانی ئەم شەڕەوە. هەروەها من دەمەوێت لێرەدا ئەوە دووبارە و دووپات بكەمەوە كە پێویستە هەوڵ بدەین و خۆمان بە دوور بگرین لە بەكارهێنانی دەستەواژە و زاراوەكان بە شێوەیەكی هەڕەمەكی و ڕەنگە لەم ڕووەوە هەر هەوڵێك بۆ پێشبینیكردنی هەڵوەشاندنەوە و لەبەریەك هەڵتەكاندنی ئەم سیستمە بكەین. دواتر ئەگەر ئێمە باس لە خودی دەستەواژەكە بكەین، ئەوا نابێت ئەو ڕاستییە فەرامۆش بكەین كە ئەوەی پەیوەست بێت بە ڕێساكانەوە ئەوا ئەم ڕێسایانە زادەی هەلومەرجی ئێستا نین، بەڵكو پێشتریش لە ئارادا بوون، بە تێپەڕبوونی ڕۆژگار و سەردەمەكانیش گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە. خاڵێكی دیكە هەیە كە دەبێت ئاماژەی پێ بكەین، ئەویش ئەوەیە كە ئەمە یەكەمجار نییە كە تەحەددی و دژواری بۆ ئەم سیستمە جیهانییە دروست بێت، تەنانەت هەندێ لە پەرەسەندنەكان بە چەشنێك بوون كە وڵاتانیان ناچار بە گۆڕینی سیاسەت و هەڵوێستەكانیان لە ئاست هەندێ پرس و كێشەدا كردووە. لە هەمان كاتدا دەبێت ئەوەش بڵێین كە هەر شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بە تەنیا نەبوونەتە هۆی سەرچاوەی تەحەددی بۆ ئەم سیستمە جیهانییە، بەڵكو لە پاڵ ئەم شەڕەشدا چەندین پرسی دیكە هەن كە بوونەتە هۆی خوڵقاندنی كێشە بۆ ئەم سیستمە كە جێی بایەخپێدانی سەرجەم وڵاتانی جیهان بن، وەك كێشە ژینگەییەكان. هەموو ئەمانە بەو مانایە نایەت كە خودی سەرۆكی ڕووسیا و ئەو شەڕەی كە هەڵگیرساندووە، تەحەددی و مەترسییەكی گەورەیان دروست كردووە لەسەر ئەم سیستمە. دواتر لە پەیوەندی بە سیستمی بنیادنراو لەسەر ڕێساكان ئەوا ئاشكرایە كە لایەنی باش و كارای ئەم سیستمە ئەوە بوو كە كاردانەوە و هەڵوێستی پێویستیمان بینی لەلایەن زۆرێك لە وڵاتانی كۆمەڵگەی جیهانییەوە سەبارەت بە بەرهەڵستیكردن و بەرەنگاربوونەوەی ئەم شەڕە، هەر لە لێدوانەكانەوە تاوەكو سەپاندنی سزاكان بەسەر وڵاتی ڕووسیا و هاوكاریكردن و یارمەتیدان و پشتیوانییەكانیان بۆ وڵاتی ئۆكرانیا.
* ئەگەر باس لە كاردانەوەی زۆرێك لە وڵاتانی جیهان بكەین، لەبارەی ئەم شەڕەوە، بە تایبەتی هەڵوێستی وڵاتانی ڕۆژئاوا و بە دیاریكراوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕووی سەپاندنی سزای دارایی و ئابووری بەسەر ڕووسیادا، ئەوا ئاشكرایە كە ئەم وڵاتانەش بە تایبەتی وڵاتانی ئەوروپا كێشە و قەیرانی وزەیان بۆ دروست بووە لەم ڕووەوە، ئایا تا چەند ئەم شەڕە وڵاتانی ئەوروپای ناچار كردووە پێداچوونەوە بە حیساباتی خۆیاندا بكەن لە ڕووی ئاسایشی وزەوە؟
- ئەوەی لەم ڕووەوە ناكرێت نكۆڵی لێ بكرێت، ئەوەیە كە ئەم شەڕە، یان بڵێین دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕە كاریگەریی نەخوازراوی لەسەر ئاسایشی وزەی ووڵاتانی ئەوروپا دروست كردووە، ئەمەش پەرەسەندن و پێشهاتێكە كە ئەم وڵاتانەی ناچار كردووە پێداچوونەوە بە حیساباتی خۆیاندا بكەن لەم ڕووەوە. ئەوەتا بینیمان كە هەوڵەكانیان خستووەتەگەڕ بۆ جۆراجۆركردنی سەرچاوەكانی بەدەستهێنان و هاوردەكردنی وزە. كەواتە ئەمەش لایەنێكی دیكەی كاریگەریی ئەم شەڕەیە لە پاڵ لێكەوت و دەرئەنجامە سیاسی و جیۆپۆلەتیكییەكانی لەسەر بازاڕی وزە و پرسی هاوردەكردن و هەناردەكردنەوە لە تێكڕای جیهاندا. كە لە ئێستادا ئەم پرسە زیاتر زەق بووەتەوە كە بە هۆی ئەوەی ئەم كێشەیە لە وەرزی سەرما و سۆڵەدا كاریگەری و دەرئەنجامی توندتری لێ دەكەوێتەوە. لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەمە كاریگەری پێچەوانە ناكات لەسەر ویست و بڕیاری وڵاتانی ئەوروپا بۆ درێژەدان بە هاوكاری و پاڵپشتییەكانیان بۆ ئۆكرانیا، یان ئەوەتا ئەم وڵاتانە ئامادەن ئەم باجە بدەن و بەرگە بگرن و هەر چۆنێك بێت، درێژە بە هەوڵ و كۆششەكانیان بدەن بۆ پشتیوانیكردن لە ئۆكرانیا؟ بە هەرحاڵ دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت كە لەم شەڕەدا پرسی وزە كراوەتە چەك و ئامرازێكی گوشار بۆ ناچاركردنی بەرانبەر بە سازشكردن و گۆڕینی هەڵوێست و بڕیار و سیاسەتەكانی.
* ئەگەر لە گۆڕەپانی شەڕەكە، یان لایەنە سەربازییەكەی بڕوانین، ئەوا ڕووسیا تووشی چەندین پاشەكشە كراوە، ئایا پێت وایە ئەمە چ دۆخ و دەرفەتێك دەخوڵقێنێت؟ مەبەستمان ئەوەیە ئایا ئەمە زەمینەی هاتنەئارای گفتوگۆ دەڕەخسێنێت، یان بە پێچەوانەوە ڕووسیا پەنا بۆ هەڵكشانی زیاتری بارودۆخەكە دەبات و مەترسیی بەكارهێنانی چەكی ناتەقلیدی دروست دەبێت؟
- ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی چەندین بەهەڵەداچوونی ڕووسیا و خودی سەرۆكی ئەو وڵاتە لەم پرسە بڕوانین، ئەوا دەبێت نیگەران بین، نیگەران بین لەو ڕووەوە كە ناتوانین ئەگەری پەنابردنەبەر بەكارهێنانی چەكە ناتەقلیدییەكان نادیدە بگرین، ئەو ترسەش لە جێی خۆیدایە كە پێی وایە ڕەنگە لە ئەنجامی ئەوەی سەرۆك پوتین وەك كەسێك وایە كە دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەمابێتەوە، ئەوا لە ئەنجامی هەڵچوونەوە جۆرێك لە كاردانەوە بنوێنێت.
