ئارنێ كیسلێنكۆ پڕۆفیسۆری مێژوو لە زانكۆی ڕایرسۆن لە كەنەدا بۆ گوڵان: پوتین گیرۆدەی ئەو شكستانە بووە كە بەسەر خۆیدا هێناوە
ئارنێ كیسلێنكۆ پڕۆفیسۆرە لە بەشی مێژوو لە زانكۆی ڕایرسۆن لە شاری تۆرینتۆ لە كەنەدا، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، مێژووی دیپلۆماسییەتی سەدەكانی نۆزدە و بیست، سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئاسایشی نەتەوەیی و چەندی بوارێكی دیكە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای جیهان، بە تایبەتی لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و كاریگەری و دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕ و پەرەسەندنانە لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیستمی جیهانی.
* وەك ئاشكرایە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا باس و خواسێكی زۆری بە دوای خۆیدا هێناوە لە پەیوەندی بە ململانێ جیۆپۆلەتیكییەكانی نێوان هێزە مەزنەكان و خودی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، بە دید و تێڕوانینی ئێوە ئایا ڕەوایە، یان وەسفكردنێكی وردە ئەگەر بڵێین جیهان پێی ناوەتە نێو ڕۆژگارێكی نوێی شەڕی ساردەوە؟
- لە ڕاستیدا ڕەنگە هۆكاری ئەوە لە ئارادا بێت كە وامان لێ بكات، بڵێین ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانەی لە ئێستادا هاتوونەتە ئاراوە و دەگوزەرێن، بە شەڕێكی دیكەی نوێی سارد ناوزەدی بكەین، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەو ڕاستییەش لەبەرچاو بگرین كە ئەو هەلومەرج و دۆخەی ئێستا لە ئارادایە لە زۆر ڕووەوە جیاوازە. هەر لە پەیوەندی بەم پرسەوە، ئەوا هەندێ مشتومڕی ئەوە دەكەن كە شەڕی سارد هیچ كاتێك كۆتایی نەهاتووە و نەبڕاوەتەوە، واتە پێیان وایە لە كاتێكدا كە كۆمۆنیزم لە یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و بلۆكی ڕۆژهەڵاتدا داڕووخا و دەسەڵاتی لەدەست دا، بەڵام پرس و ناكۆكی و كێشە جیۆپۆلەتیكییە درێژخایەنەكان درێژەیان كێشا و بەردەوام بوون، لە هەمان كاتدا پەیوەندییەكانی وڵاتی ڕووسیا لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا پەیوەندییەكی گرفتئامێز و بارگرژ بووە. دید و تێڕوانینی من لەم ڕووەوە ئەوەیە كە ئێمە خۆمان زۆر سەرقاڵ نەكەین بەوەی چ مشتومڕێك بكەین، یان چ دەستەواژە و زاراوەیەك بەكار بهێنین بۆ وەسفكردن و شرۆڤەكردنی ئەوەی دەگوزەرێت و لە ئارادایە، بەڵكو پێم وایە پێویستە لەبری ئەوە جەخت بكەینەوە و هەوڵەكانمان چڕ بكەینەوە لەسەر واقیعی شەڕەكە و لەسەر ئەو نائارامی و نادڵنیاییە توندەی بارودۆخی ئەم شەڕە لەسەر ئاستی جیهان خوڵقاندوویەتی، لەبەر ڕۆژشنایی ئەم هەلومەرجەشدا، من باوەڕم وایە بارودۆخی ئێستای جیهان پتر پەیوەستە بە سیاسەتی نێوان هێزە جیهانییە مەزنەكانەوە، ئەگەرچی لە هەلومەرج و بارودخێكی نوێدا، پلان و هەوڵەكانی سەرۆكی ڕووسیا ڤلادمیر پوتین لە بەرامبەر وڵاتی ئۆكرانیاندا قەیسەر و دیكتاتۆرەكانی ڕۆژگاری یەكێتیی سۆڤیەتمان بیر دەخەنەوە.
* لەم دواییانە وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئاماژەی بەوە كرد كە ڕووسیا بە سەرۆكایەتیی ڤلادمیر پوتین پایەكانی سیستمی جیهان- ئەوەی پێی دەگوترێت سیستمی تەوەربەند لەسەر ڕێساكان- هەڵتەكاندووە، ئایا پێت وایە دەكرێت بڵێین ئەم شەڕەی ڕووسیا دژی ئۆكرانیا بەرپای كرد، بزمارێكی دیكە بوو لە تابووتی ئەم سیستمە جیهانییە درا؟
- بە دڵنیاییەوە دەستدرێژكاری و داگیركارییەكەی سەرۆك ڤلادمیر پوتین هۆكارێك بووە بۆ درووستكردنی تەحەددی و دژواری، بۆ ئەوەی پێی دەگوترێت سیستمی تەوەربەند لەسەر ڕێساكان، لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە بە وریاییەوە دەستەواژە و پێناسەكان دابڕێژین و بەكاریان بهێنین، چ جای ئەوە هەوڵی ئەوە بدەین پێشبنی لەبارەی كۆتاییهاتن و ئاوابوونی ئەم سیستمەوە بكەین. زۆر كەس ئەم دەستەواژەیە بەكار دەهێنن بۆ ئەو سیستمە نێودەوڵەتییەی لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانییەوە سەری هەڵدا و هاتە ئاراوە، بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە ڕێساكانەوە، ئەوا ئەم ڕێسایانە پێشتریش هەبوون و بگرە لەگەڵ پەرەسەندن و هاتنەئارای ڕووداوە نوێییەكان و سەرهەڵدانی ئایدیۆلۆژیاكاندا گۆڕانكارییان بەسەردا هات، دواتر دەبێت ئێمە ئەو ڕاستییە فەرامۆش نەكەین كە لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهانییەوە چەندین پرس و ڕووداو هاتنە ئاراوە، كە دژواری و تەحەددییان بۆ خودی ئەم سیستمە خوڵقاند و تەنانەت لایەنەكانیان ناچار بە سازشكردن و گۆڕینی سیاسەت و هەڵوێستەكانیان كرد. لەوەش زیاتر، بەدەر لە شەڕی ئێستای نێوان هەردوو وڵاتی ڕووسیا و ئۆكرانیا، زۆرێك لە پرس و كێشەكان بوونە سەرچاوەی تەحەددی و دژواری بۆ سیستمە نێودەوڵەتییەكە: تمووح و ئامانجەكانی وڵاتی چین، ئەو هەژارییەی لەسەر ئاستی جیهان لە ئارادایە، گۆڕانی كەشوهەوا و...هتد. بەڵام دەبێت ئەوەش بڵێین كە سەرۆكی ڕووسیا ڤلادمیر پوتین و ڕووسیا بوونەتە سەرچاوەی هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر سیستمە كۆنەكە، بە تایبەتی و دیاریكراوی ئەگەر ڕووسیا لەم شەڕەدا سەركەوتن بەدەست بهێنێت، یان وڵاتانی دیكەش هەمان سیاسەت و هەڵوێست بگرنەبەر، بۆ نموونە ئەگەر وڵاتی چین بڕیاری هێرشكردنە سەر تایوان بدات. هەرچۆنێك بێت، لە هەندێ ڕوو و ڕەهەندەوە ئێمە دەتوانین ئەم تراژیدیا و كارەساتەی بەسەر وڵاتی ئۆكرانیادا هاتووە، وەك بەڵگەیەكی ڕوونی لایەنی باشی سیستمی تەوەربەند لەسەر ڕێساكان بەدی بكەین و لێكی بدەینەوە، لەم ڕوانگەیەی كە زۆرێك لە وڵاتانی جیهان بە سەرزەنشت و سەركۆنەی دەستدرێژكاری و داگیركاریی ڕووسیایان كرد و هەوڵ و كۆششی خێرایان گرتەبەر بۆ پشتیوانیكردن لە ئۆكرانیا.
* هەر لە پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە، بینیمان كە وڵاتانی ڕۆژئاوا بە چەشنێكی خێرا چەندین سزا و ڕێكاری ئابووری و داراییان بەسەر ڕووسیادا سەپاند، لە بەرامبەریشدا ڕووسیا هەوڵیدا چەكی «وزە» بەرامبەر وڵاتانی ئەوروپا بەكار بهێنێت. پرسیارەكە ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك شەڕە و ئەم هەڵوێستەی ڕووسیا وڵاتانی ئەوروپای ناچار كردووە كە پێداچوونەوە بە حیساباتی پەیوەست بە ئاسایشی وزەی خۆیان بكەنەوە؟ ئایا ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر ئایندەی ئەم كیشوەرە دەبێت؟
- سەرەتا دەبێت ئێمە ئاماژە بەو ڕاستییە بكەین كە ئەم شەڕەی هەڵگیرساوە، بە چەشنێكی بنەڕەتی و بنچینەیی تەحەددی و دژواریی بۆ ئاسایشی وزەی ئەوروپا دروست كردووە، بە شێوەیەك زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا پێداچوونەوە بە پرسی ئەوەدا بكەن، كە لە چ سەرچاوەیەكەوە وزە بەدەست بهێنن و چۆن بەكاری بهێنن، هەندێكیان بیر لە گرتنەبەری ڕێكاری ڕیشەیی خۆپاراستن دەكەنەوە، یان هەندێكیان تاوتوێی ئەوە دەكەن، پێویستە چ سەرچاوەیەك بەكار بهێنن و لە كوێوە بەدەستیان بهێنن و هاوردەی بكەن، دواتر ئەگەر ئێمە تێكڕای بارودۆخی شەڕەكە و بڕیارەكانی ڕووسیا لەبەرچاو بگرین لە پەیوەندی بە سنوورداركردنی دەستەبەركردن و هەناردەكردنی نەوت و غازەوە، ئەوا ئەم دۆخە كاریگەری و دەرهاویشتەی ڕوونی لەسەر تێكڕای جیهان هەبووە لە پەیوەندی بە خواست و خستنەڕووەوە، هاوشان بە دەرئەنجامی سیاسی و ئابوورییەوە، لە كاتێكدا كە ئێمە لە وەزری زستان نزیك دەبینەوە، ئەوا نیگەرانی و دڵەڕاوكێی ڕوون بەدی دەكرێت لە نێو ئەوروپادا لە پەیوەندی بەوەی چۆن كەمیی وزە بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ لاوازكردنی ئابووریی ئەم وڵاتانە، كە ڕەنگە ئەمەش لە كۆتاییدا كاریگەری هەبێت لەسەر ئامادەیی ئەم وڵاتانەی بۆ پشتیوانیكردن و پاڵپشتیكردنی وڵاتی ئۆكرانیا. ئەوەی پەیوەست بێت بە دۆخی ئێستاوە، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە زۆربەی زۆری وڵاتانی ئەوروپا ئامادەیی ئەوەیان تێدایە كە بەرگەی كەمبوونەوەی وزە بگرن و تێچوویەكی زیاتر لە ئەستۆ بگرن بۆ بەدەستهێنان و بەردەوامی و درێژە بە پشتیوانییەكانیان بۆ ئۆكرانیا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، سەرۆك ڤلادمیر پوتین ئومێدی ئەوە دەكات كە ئەم بارودۆخە گۆڕانكاریی بەسەردا بێت، ئەویش لە ڕێی بەكارهێنانی وزە وەك چەكێك و ناچاركردنی ئەورووپییەكان بۆ ئەوەی پێویستیان بە ڕووسیا ببێت.
* چۆن لە چارەنووسی ئەم شەڕە دەڕوانن؟ ئایا پێتان وایە ئاسۆی هیچ ئەگەرێكی هاتنەئارای ئاگربەست و ئاشتی لە ئارادایە، یان بە پێچەوانەوە پێشبینی ئەوە دەكەن بارودۆخەكە بەرەو هەڵكشانی زیاتر بچێت و تەنانەت بەرەو قۆناغێكی مەترسیدار و ئەگەری بەكارهێنانی چەكی ناوكی بچێت؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی مایەی بەدبەختییە ئەوەیە كە ئێمە ناتوانین ئەگەری بەكارهێنان، یان هەڵگیرسانی شەڕێكی ناوكی، یان بەكارهێنانی چەكی بایەلۆژی و كیمیایی و...هتد لەبەرچاو نەگرین، چونكە ئێمە دەزانین كە سەرۆك ڤلادمیر پوتین لە زۆر ڕووەوە، یان لە زۆر پرس و بابەتدا بە هەڵەدا چووە، ئێستاش گیرۆدەی شكستەكانی خۆی بووە، پێم وایە لە ئێستادا وەك كەسێك وایە كە دەخرێتە گۆشەیەكەوە كە ڕەنگە لە ترسان كاردانەوە و پەرچەكرداری هەبێت.
