ئەبوبەكر باه پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسییە لە زانكۆی ئیلینۆی باكوور، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك دیموكراسی، بنیاتنانی نەتەوە، بنیاتنان و دروستكردنی ئاشتی و ڕۆڵی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە كاروباری ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك ڕەگ و ڕیشەی تەنگژە و قەیران و كێشەكانی ئەم ناوچەیە و ناكۆكییە تایفەگەرییەكان و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* مشتومڕێكی زۆر دەكرێت لەبارەی ڕەگ و ڕیشە و هۆكارە بنەڕەتییەكانی كێشە و تەنگژەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، چەندین دەوڵەتی ئەم ناوچەیە بە دەست شكست و گرفتی سیاسی و ئابووریی قورسەوە دەناڵێنن، سەرباری ئەوەش دەگوترێت كە ئەوەی هێندەی دیكە كێشەكانی ئەم ناوچەیەی ئاڵۆزتر كردووە، بوونی ناكۆكی و دابەشبوون و تەنانەت شەڕێكی تایفەگەرییە، دید و تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- سەرەتا ئەوەی پەیوەست بێت بە پرسی دابەشبوونی تایفەگەرییەوە، ئەوا ڕاستە كە ناكۆكییەكی سیاسی لە نێوان شیعە و سوننەدا هەیە، بەڵام بە تێڕوانینی من ئەمە كێشەیەكی بچووكترە ئەگەر بەراوردی بكەین بەو تەنگژە و كێشانەی دیكە كە تووشی ئەم ناوچەیە بوون، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە بە زۆری ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە لە هەلومەرج و چوارچێوەی گەمە جیۆپۆلەتیكییە دەرەكییەكانی نێو ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵدەكشێن و، ئەوەی ڕوونە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە بە زۆری كێشە و ناكۆكیی سوننە و شیعە پەیوەستە بە هەردوو وڵاتی ئێران و عێراقەوە، ئەویش بە دوو ڕێگە و شێوە: یەكەمیان بریتییە لە پەیوەندیی پڕ لە گرفت و كێشەی ئێران لەگەڵ وڵاتە سوننەكانی كەنداو، دووەمیان پەیوەندیدارە بە دەستێوەردانی ئێران لە عێراقدا. كە ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت ئەوەیە كە هەر دووی ئەم پرسە بە كێشە و پرسە جیۆپۆلەتیكییە دەرەكییەكانەوە گرێ دراون، بە چەشنێك كە بەرهەڵستی و بەرەنگاربوونەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ حكومەتی ئێران بووەتە هۆی ئەوەی كە دابەشبوونی نێوان شیعە و سوننە، ببێتە كێشەیەكی گەورە و ئاڵۆزتر لە كێشە بنەڕەتییەكە. دواتر ئەوە ڕاستییەكی ئاشكرایە كە دەوڵەتە سوننەكانی ناوچەی كەنداو هاوپەیمانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكان و دەستێوەردانی ئێران لە عێراقدا پەیوەستە بە تێوەگلانی ئەمریكا لە خودی ئەم وڵاتەدا (عێراق)، كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەینەوە، ئەوا بە ڕاددەیەكی زۆر ئەم كێشەیە زادە و دەرهاویشتەی تێوەگلان و دەستێوەرانی دەرەكییە لەم ناوچەیەدا، بە چەشنێك ئەگەر وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بتوانن كەمتر پشت بە ئابووریی تەوەربەند لەسەر نەوت ببەستن، ئەوا دەتوانرێت لەسەر ئاستی ناوخۆیی چارەسەرێكی سەركەوتوو بۆ ناكۆكیی شیعە و سوننە بدۆزرێتەوە.

* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە لە ئێستادا كێشە و ناكۆكیی تایفەگەری بەرگ و ڕەهەندێكی جیۆپۆلەتیكی و سیاسی وەرگرتووە، بە تایبەتی كە دەبینین كێشە و ناكۆكییەكان لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دەوڵەتانە ڕەنگیان داوەتەوە و بارگرژی و كێشەی گەورەیان دروست كردووە، بە تایبەتی لە نێوان هەردوو وڵاتی عەرەبستانی سعودیە و ئێراندا، ئایا ئێوە چۆن لە ڕۆڵی ئێران و كاریگەریی ئەم وڵاتە لە ناوچەكەدا دەڕوانن؟

-  بە تێڕوانینی من ئێران دەیەوێت هێزێكی پەیوەندیدار بێت بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە و، بەرگری لەوە دەكات كە پێی وایە بواری سەروەریی خۆیەتی، لەگەڵ ئەوەشدا، ئێران بە چەشنی هەر وڵاتێكی دیكە كە تێوەگلاون لە سیاسەتەكانی ئەم ناوچەیەدا (بە وڵاتانی ناوچەكە و هێزە دەرەكییەكانەوە) بەشێكی ئۆباڵ و بەرپرسیارێتییەكەی دەكەوێتە ئەستۆی. ئێران هێزێكی مەزن و سوپەر پاوەر نییە، بەڵكو هێزێكی بچووكی هەرێمایەتییە، لەبەر ئەوە دەستڕۆیشتووییەكی سنوورداری هەیە، بەڵام لە ڕاستیدا خاڵی بەهێزی ئێران بریتییە لە تێوەگلان و دەستڕۆیشتووییەكەی لە ناوچەكەدا. هەر چۆنێك بێت دەتوانرێت بگوترێت كە ئەوەی پێی دەڵێن كێشەی ئێران لە فۆرمە سادەكەیدا بریتیە لە كێشەی جیۆپۆلەتیك، بە چەشنێك كە ئەگەر بتوانرێت كێشە بەربڵاو و بەرفراوانەكانی پەیوەست بە بواری ئاسایش و نەوت بە شێوەیەكی ڕاست و دروست و گونجاو چارەسەر بكرێن، ئەوا ئەگەری زۆرە شتێك نەمێنێت بە ناوی كێشەی ئێران، دواتر باس لەوە دەكرێت كە هۆكاری بوونی ئەوەی پێی دەڵێن كێشەی ئێران بریتییە لە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل و، پێویستیی برەودان بە بەرپەرچەدانەوەیەكی سەربازی لە ناوچەیەكدا كە لەلایەن هێزە ڕۆژئاواییەكانەوە جڵەو و كۆنتڕۆڵ كراوە. ئەگەر وردتر قسە بكەین، چارەسەری ئەو كێشانەی پەیوەست دەكرێنەوە بە ئێرانەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە ڕاددەیەكی گەورە بەندن بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. واتە ئەگەر ئێران و ئەمریكا بتوانن بگەنە ڕێككەوتن لەگەڵ یەكتریدا، ئەوا چیتر ئێران نابێتە كێشەیەكی تایبەت لە ناوچەكەدا.

* ئێوە ئاماژەتان بە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل كرد، ئاشكرایە ئەمە كێشەیەكی درێژخایەنە و ماوەیەكی زۆریش كات و كۆششی نێودەوڵەتی و ناوچەیی بۆ تەرخان كراوە، بۆ ئەوەی جۆرێك لە چارەسەر و ڕێككەوتن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە بەدی بهێنرێت، ئێوە چۆن لە ڕیشە و دەرئەنجامەكانی ئەم كێشەیە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا ئەمە تراژیدیایەكی ڕاستەقینەیە و بگرە شەرمەزارییەكە بۆ مۆراڵی زاڵ و باڵادەست لە جیهاندا، چونكە ئەم دۆخە بە چەشنێكە، كە تێیدا فەزیڵە مرۆییەكانی سەراوژێر كراون، هەروەك ئاشكرایە كە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل لە جینۆسایدی مەترسیداری دژ بە جوولەكەكانەوە دەستی پێ كرد، بەڵام ئەو بارودۆخەی لەم جینۆسایدەوە هاتەئاراوە، بریتییە لە دڵڕەقی و داگیركارییەكی سەربازی نامرۆییانە لە دژی گەلێكی دیكە كە تێیدا سەركوتكراو بووەتە سەركوتكار، ئەمەش شەرمەزاییەكی گەورەیە بۆ مرۆڤایەتی. بە دڵنیاییەوە ئەمە بەو واتایە نایەت كە هەمیشە فەلەستینییەكان هەڵوێست و هەڵسوكەوتی ڕاست و دروستیان گرتووەتەبەر و هەمیشە سیاسەتی گونجاویان پیادە كردووە، بەڵام هەرچۆنێك بێت لە ئێستادا ئەوان قوربانیی سەركوتكارییەكی سەپێندراوی دەرەكین. ئەوەی پەیوەست بێت بە پێشبینیكردنی ئاقار و ئایندەی ئەم ناكۆكییەوە، ئەوا پێم وایە ئەم تەنگژە و ناكۆكییە بۆ ڕۆژگارێك، یان تا ئایندەیەكی نزیكیش بەردەوام دەبێت، بە تایبەتی ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە هەردوولا یەكترییان وەك هێزێكی شەڕانگێز و نامرۆیی وێنا كردووە، لەوەش خراپتر هێزەكانی ڕۆژئاوا مۆراڵی ئەوەیان نییە هاووڵاتییان لە كۆت و بەندەكانی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی ڕزگار بكەن، دواتر ئەگەر باس لە ڕێگەچارە و دەروازەیەك بۆ دەرچوون لەم تەنگژەیە بكەین، ئەوا باوەڕم وایە پێویستە هەردوولا بگەڕێنەوە بۆ گرتنەبەری ئەو چارەسەرەی كە وێنای بوونی دوو دەوڵەت لە خۆ دەگرێت و، دەبێت لەم ڕووەوە هەردوو لا ئامادە بن سازش بكەن و دەست لە هەندێك خاكی ژێر دەستیان هەڵگرن، لەوەش زیاتر، دەبێت هەر دوو لا دەست لە گوتارە ناسیۆنالیستییە چەقبەستووەكانیان هەڵگرن، چونكە نابێت ژیانی كەسیان لەسەر حیسابی مردنی ئەوی دیكەیان بێت. هەر لەم ڕووەوە هەندێك ئاماژەی ئەرێنی هەن لە پەیوەندی بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل لەگەڵ هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكەدا، كە پێویستە ئەمە ببێتە سەرەتایەكی باش بۆ ئەوەی هەر دوو تێڕوانینەكانیان لە ئاست یەكتردا بگۆڕن و بە چاوێكی مرۆییانەتر لە یەكتر بڕوانن. بە چەشنی هەر كێشەیەكی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەكرێت ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیلیش سوودمەند بێت لە خاوبوونەوە و كەمبوونەوەی بارگرژییە جیۆپۆلەتیكییەكان و گرتنەبەری چارەسەرە ناوخۆیی و مەحەلییەكان.

* ئێوە ئاماژەتان بە پەرەسەندن و بە هێمای ئەرێنی كرد، وەك ئاساییبوونەوە و ئەنجامدانی ڕێككەوتنی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و چەند وڵاتێكی عەرەبیی ناوچەكەدا، ئایا پێت وایە هۆكار و پاڵنەری پشت ئەم پەرەسەندن و بەرەوپێشچوونە ئەرێنییانە چی بوون؟ ئایا پێت وایە لە دوای ئەم ڕێككەوتنانەوە ئاست و ئەندازەی بارگرژی و بێ متمانەیی لە نێوان وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا كەم بووەتەوە، واتە ئەم ڕێككەوتنانە سەركەوتوو بوون، یان درێژە دەكێشن؟

- سەرەتا دەبێت لەوەوە دەست پێ بكەین كە هەر هەوڵ و كۆششێك بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییە مرۆییەكان، كارێكی باش و پێشوازی لێ كراوە، با ئێمە لەم ڕوانگەیەوە ئومێدی ئەوە بخوازین كە ئەم هەوڵانە هۆكارێك بن بۆ ئەوەی مرۆڤانەتر لە یەكتر بڕوانین، بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەشتان بە دیاریكراوی بدەمەوە، ئەوا ڕەنگە نەتوانین ئاماژە بە تاكە هۆكار و پاڵنەرێك بكەین، بەڵام هەر چۆنێك بێت دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە حاڵەتی شەكەتبوون بە دەست شەڕ و درێژەكێشانی ململانێكەوە هۆكارێكە، چونكە ئەگەر لە دۆخی شەڕێكی بەردەوامدا بیت (شەڕێكی ڕاستەقینە، یان سایكۆڵۆژی) ئەوا ئەمە بارگرانییەكی زۆرت لەسەر دروست دەكات، كەواتە هەڵگرتنی هەنگاوەكان، ئەگەر بچووكیش بن، بە ئاراستەی ئاشتیدا بەرەوپێشچوونێكی باش و ئەرێنییە. ئەوەی پەیوەست بێت بە ئەگەری درێژەكێشانی ئەم هەوڵانەی ئاساییكردنەوە، ئەوا لە ڕاستیدا ئەمە بەندە بە سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە و هەروەها بەندە بە هەڵوێست و كردارەكانی هێزە تێكدەرەكانەوە، دواتر نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت، كە ئەم ڕێككەوتنانە كێشە قووڵ و بنەڕەتییەكانیان لەبەرچاو نەگرتووە، چونكە هێشتا لایەنەكانی ئەم ڕێككەوتنانە ناكۆكیی بنەڕەتی لە بۆچونەكانیاندا هەیە لەبارەی هەندێ لە پرس و كێشەكانەوە. كەواتە بۆی هەیە هەر هەر هەنگاوێكی هەڵە ئەگەر بچووكیش بێت، یان ڕووداوێكی نەرێنی، هەوڵەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لاواز بكەن، لەم ڕووەوە پێم وایە دەكرێت ئەو دەوڵەتانەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی كردووەتەوە، ببنە كەناڵێك بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشە بنەڕەتییانەی دەبێت یەكلا بكرێنەوە، بۆ ئەوەی ئاشتییەكی درێژخایەن بێتە ئاراوە.