ڕۆشنا جەمال مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی/ كۆلێژی زانستە ڕامیارییەكان بەشی پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ماستەر لە جینۆسایدی بەراورد، قوتابیی دكتۆرا لەسەر جینۆسایدی ئێزدییەكان، وەك كەسایەتییەكی چالاك لە بواری مافی مرۆڤ بە تایبەت مافی ئافرەت ساڵانێكە بەردەوام كار لەسەر پرۆسەی ئەنفال و جینۆساید دەكات، لەم دیمانەیەدا لەگەڵ گۆڤاری گوڵان تیش كدەخاتە سەر ئەو میكانیزمانەی كە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەرهاوێشتە خراپەكانی دوای جینۆساید پێویستن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

* سەرەتا دەمانەوێت بزانین وەكو خانمێك چ شتێك هانی دایت ماستەر لە بواری جینۆساید بەدەست بێنیت؟

- من وەك مرۆڤێك خۆم بە بەرپرسیار دەزانم لە بەرامبەر كەیسی جینۆسایدی كورد و پێكهاتە ئایینی و مەزهەبییەكان كە لەگەڵ ئێمە لەو وڵاتەدا دەژین، وەكو ئافرەتێكیش ئەو بەرپرسیارێتییەم لە ئەستۆدایە كە بتوانم هاوكاریی ڕزگاربووانی جینۆسایدی ئەنفال بكەم كە زۆربەیان ژن و منداڵن. لە ساڵانی 2006 و 2007 یەكەم دیدارم لەگەڵ ژنانی پرۆسەی ئەنفال بوو، كاریگەر بووم بە ئازایەتی و خۆڕاگریی ژنانی ڕزگاربووی پرۆسەی جینۆسایدی ئەنفال، زیاتر كاریگەر بووم بە چیرۆكە ئازاربەخشەكانیان، لە ئەنجامدا هەزاران كەس چوونە ژێر گڵ بێ ئەوەی دەنگیان بگاتە شوێنی مەبەست. من ئەو كاتە لە وڵاتی ئەڵمانیا بووم، وەكو ئەكادیمییەك هەستم بە بەرپرسیارێتی كرد، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی زانستی كار لەسەر ئەوە بكەم. ئێش و ئازاری ژنان و منداڵانی ڕزگاربووی پرۆسەی ئەنفال هانیدام كە ماستەرەكەم تایبەت بكەم بە جینۆسایدی بەراورد.

* ئامانجت لە بەراوردكردنی ئەنفال و هۆلۆكۆست و ئاگێت چی بووە و بە چ دەرەنجامێك گەیشتیت؟

- ئامانجم لەم بەراوردكردنە بە نێودەوڵەتی كردنی پرۆسەی جینۆسایدی ئەنفال بوو، بۆ ئەوەی كەیسەكە بهێنمە ئاستێك كە بە شێوەیەكی زانستی ئەكادیمی لەگەڵ دوو كەیسی گەورەی جیهانی جینۆساید بەراوردی بكەم، كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بە فەرمی وەكو جینۆساید ددانی پێدا نراوە، كە یەكێكییان جینۆسایدی ئەرمەنییەكانە بە ناوی ئاگێت، هەروەها جینۆسایدی جووەكان بە ناوی هۆلۆكۆست، وەك ئاشكرایە پرۆسەی ئەنفال هەموو ئەو پێوەرانەی تێدایە كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دانراون بۆ پێناسەكردنی تاوانێكی هاوشێوەی جینۆساید كە ئەویش دەخرێتە ڕیزی تاواناكانی دژ بە مرۆڤایەتی.

* وەكو چالاكێكی بواری جینۆساید تا چەند كارتان بۆ ئەوە كردووە كە گیراوانی داعش دادگایی بكرێن؟

- یەكێك لە هەوڵەكانمان ئەوەیە كە تاوانباران بە دادگا بگەیێنین بۆ دادگاییكردنیان، بەداخەوە یەكێك لەو كەیسانە لە كەیسی ئەنفال و كەیسی كیمیابارانی هەڵەبجە لە ئاستی داخوازی ئێمەدا نەبوو، دەكرا تاوانبارانی ئەنفال و هەڵەبجە لە دادگای نێودەوڵەتی دادگایی بكرێن، بەڵام ئەو شانسەمان نەبوو، دادگاییكردنەكە لە ناوخۆی عێراق لەلایەن دادگای باڵای عێراقەوە بەڕێوەچوو، كاتێك سەدام حوسێن لەسەر كەیسی دوجەیل حوكمی لە سێدارەدانی بۆ دەرچوو و زۆر بە زوویش حوكمەكەی جێبەجێ كرا، ئەمەش زەرەرێكی زۆر گەورەی لە كەیسی تاوانبارانی ئەنفال و كیمیابارانكردنی هەڵەبجەدا. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دادگاییكردنی بكەرانی جینۆسایدی ئێزدییەكان زۆر ئاڵۆزە، ئەویش بە هۆی ئەوەی كە داعش سەر بە وڵاتێكی دیاریكراو نین، تاوەكو سكاڵایان لەسەر تۆمار بكەین، ئەوانەی لەناو گرووپی داعشدان لە وڵاتانی جیا جیا هاتوون، لەبەر ئەوە قەزیەكە لە ڕووی یاساوە زۆر ئاڵۆزە، بەڵام خۆشبەختانە ساڵی 2020 لە دادگای باڵای فرانكفۆرت لە ئەڵمانیا توانرا دادگاییەك بەڕێوەبچێت بۆ تاوانبارێكی ناو داعش، كاتێك یەكێك لە ئافرەتەكانی ئێزدی ناسییەوە و لە ئەڵمانیا شكاتی لێ كرد بە تاوانی ئەوەی كە ئەو ئافرەتەی ئەشكەنجە داوە و هاوكات كچە پێنج ساڵانەكەی بەستووەتەوە تاوەكو بە بەرچاوی خۆیەوە مردووە، لە بەرامبەردا دادگا حوكمی هەتاهەتایی بۆ دەركرد.

* ئایا دادگاییكردن و سزادانی تاوانباران تا چەند لە دۆخی ڕۆحی و دەروونیی قوربانییەكان دەگۆڕێت؟

- دەبێت بكەرانی جینۆساید لە هەموو كەیسێكی جینۆساید بە تاوانی جینۆساید دادگایی بكرێن و حوكم بدرێن، ئەوەش چەند دەرەنجامێكی دەبێت، لەوانە دداننان بەو كەیسە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هەروەها قەرەبووكردنەوەی قوربانییان، چونكە ڕزگاركراوانی دەستی داعش گەورەترین زیانی دەروونی و جەستەییان بەردەكەوێت، ‌ئەوانە بۆ ناخۆشی و مەینەتی ژیان دەمێننەوە كە چۆن بتوانن بەرەنگاری ئەو هەموو ناخۆشییە ببنەوە كە بەسەریان هاتووە، ئیعتیراف نەكردن بە كەیسەكەیان و قەرەبوونەكردنەوەیان، وەك بەردەوامییە لە جینۆسایدكردنیان. لە چەند ڕۆژی ڕابردوو لە مێزگردێكی تایبەت بە جینۆسایدی ئێزدییەكان پرسێكم خستەڕوو، ئەویش مەسەلەی «فێمی ساید»ـە، فێمی ساید واتا كوشتنی ژن بە هۆی ژنبوونیەوە. فێمی سایدی كچ و ژنە ئێزدییەكان كە ئەشكەنجەی دەروونی و ئەشكەنجەی جەستەیی دراون، ئێزدییەكان مێژوویەكی دوور و درێژیان لە ستەم لێ كردنیان و هەوڵی سڕینەوەی ئایین و بیروباوەڕیان هەیە، ئەمەی ڕووی دا بە درێژایی مێژوویان لە ناوچەكە حەفتاوچوارەمین فەرمان بوو لە دژیان درا، ئەوەی كە دەرهەق بە ژنان و كچانی ئێزدی كرا» هەموو پێناسەكانی فێمی سادی تێپەڕاند، كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەنجام دراون، تەنانەت فێمی ساد پێناسەیەكی دیكەی پێ بەخشرا، لە ئێستادا لەسەر ئەم باسە توێژینەوەیەكم لەبەر دەستدایە.

* وەك ئاشكرایە جینۆسایدی ئێزدییەكان تاوەكو ئێستاش پرۆسەیەكی بەردەوامە، ئایا پاراستنیان ئەركی حكومەتی هەرێمە، یان حكومەتی عێراق؟

- ئێزدییەكان تاوەكو ئێستا هەڕەشەی جینۆسایدیان لەسەرە و ئاسەوار و ماكەكانی جینۆساید بە شێوەی پێویست كاری لەسەر نەكراوە، قوربانییان تاوەكو ئێستاش لەناو كەمپەكاندان و ناتوانن بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، هاوكات چەندین هێزی ناوخۆ و دەرەكی هەن دژی گەڕانەوەیانن بۆ زێدی باب و باپیرانیان و ئاوەدانكردنەوەی شنگال، بێگومان پاراستنیان هەم ئەركی حكومەتی ناوەند و هەم حكومەتی هەرێمە، ئەركی دامودەزگا حكوومی و ناحكوومییەكانە، لە سەرووی هەموویانەوە ئەركی ڕێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانە كە ژیانێكی پارێزراو بۆ ڕزگاربووان فەراهەم بكرێت و دیمۆگرافیای ناوچەكە چیدیكە نەشێوێندرێت، چونكە كوردانی ئێزدی پێكهاتەیەكی زۆر ڕەسەنی عێراق بە گشتی و كوردستان بە تایبەتین. هاوكات پێویستە حكومەتی هەرێم پلانێكی تۆكمەی سەربازی هەبێت بە هەماهەنگیی هێزەكانی حكومەتی عێراقی و هێزی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ گەڕانەوەیان و پاراستنیان لە دوای گەڕانەوەیان. من ساڵی 2012 و 2013 پێشبینی ئەوەم دەكرد كە جینۆساید ڕووبدات» تەنانەت لە زانكۆی سەڵاحەدین لەگەڵ چەند مامۆستایەك باسمان كرد، بە حوكمی ئەوەی ناوچەكە لە چەند پێكهاتەیەكی ئیتنكی و كەلتووری و ئایینی و نەتەوەیین و عادەتەن لەو ناوچانەی كە ئەو پێكهاتە جۆراوجۆرەی هەیە، ئەگەری ڕوودانی جینۆساید زیاترە، گریمانەی ئەوە هەیە جارێكی دی لەسەر دەستی گرووپێكی دیكە جینۆساید ڕووبداتەوە.

* ئایا كچان و ژنانی ڕزگاربووی ئێزدی پێویستە چییان بۆ بكرێت و چۆن قەرەبووی ماددی و مەعنەوییان بكرێنەوە؟

- كچان و ژنانی ئێزدی كارێكی وایان بۆ نەكراوە تاوەكو جارێكی دی تێكەڵی كۆمەڵگە بكرێنەوە، بەداخەوە هەرگیز نابنەوە بە كەسێكی ئاسایی و وەكو ڕابردوویان لێ نایەتەوە، چونكە ئەوان دیمۆگرافیای ناوچەكەیان شێوێندرا، شیرازەی خێزانەكانیان تێك دراوە.لە بارودۆخی ئێستادا ژنان و كچانی ڕزگار بوو پێویستییان بە چارەسەرێكی تۆكمەی دەروونی هەیە، هەروەها جێگەیەكی باشتریان بۆ مانەوە بۆ دابین بكرێت، بۆ ئەوەی جارێكی دی بگەڕێنەوە بەر خوێندن، یان هەلی كاریان بۆ دابین بكرێت، ڕەنگە هەر یەكەیان بەهرەیەكی تایبەتی هەبێت، هەروەها لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە قەرەبووی ماددی بكرینەوە، هیچ نەبێت مووچەیەكی مانگانەیان هەبێت بۆ ئەوەی ژیانی خۆیانی پێ ڕێك بخەنەوە، بەڵام گەورەترین قەرەبووكردنەوەیان دادگاییكردنی تاوانبارانە، چونكە تاوەكو تاوانبارەكە بە سزادراوی نەبینن، دڵیان ئاو ناخواتەوە.