لە چوارچێوەی هەوڵەكانی حكومەت بۆ بایەخدان بە پەرەپێدانی بوارە گرنگەكانی وەك پیشەسازی و بازرگانی و چاكسازی لە بواری دارایی و كارگێڕی، كەرتی كشتوكاڵیش گرنگییەكی گەورە و جددی پێ دراوە و لەم ڕووەوە چەندین هەنگاوی گرنگ هەڵگیراون، قسەكردن و تاوتوێكردنی ئەم هەنگاوانە بوونە تەوەری دیداری گوڤاری گوڵان لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر كاوە عەبدولكەریم عەلی سەرۆكی سەندیكای ئەندازیارانی كشتوكاڵ و ڕاگری كۆلێژی زانستە ئەندازیاریەكانی كشتوكاڵی زانكۆی سەڵاحەدین.

 

* سەرەتا دەمانەوێت بزانین تێڕوانینی ئێوە لە بارەی ڕەوشی كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستان چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەگەر ئێمە لە پرسی بەرهەمهێنانی گەنمەوە دەست پێ بكەین، ئەوا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە ئەو گەنمەی ئەو ساڵ بەرهەم هات لە زۆربەی دەڤەرەكان بە ئاوی ژێر زەوی ئاو دراون، بەڵام لە هەولێر بەرەو سەرەوە گەنم ئاوی كەمتر پێویستە، بۆیە ئەو شوێنانە بە ئاوی باران تێر بوون و بەرهەمهاتن. دواتر ئەوی پەیوەست بێت بە وشكەساڵییەوە، ئەوا دەكرێت كۆمەڵێك كێشەی لێ بكەوێتەوە، یەكەم: كەمبوونەوەی داهات. دووەم: ڕێژەی زەوییە كشتوكاڵییەكان دەخاتە مەترسی، واتە ئەو زەوییانەی دەكرێتە تەماتە و خیار و جۆرەكانی دیكەی سەوزە و میوە بەرە بەرە كەمتر دەبێتەوە. سێیەم: ئاوی ژێر زەوی زۆر دادەبەزێت، وەك ئەوەی گوێبیستی بووین كە لێدانی بیر تا 700مەتر ڕۆیشتووە، ئەمەش ئەوە دەردەخات وشكەساڵی كاریگەریی زۆری لەسەر ئاوی ژێر زەوی دەبێت، بەڵكو لەمەودوا تووشی كەمئاوییش دەبین، هەر بۆیە پێویستە لەمەودوا وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ ئاودانی بێستان و باخ و ...هتد، ئامێری زیرەكی ئاودان بەكار بێنێت كە ئێستا دوو، سێ پڕۆژە هەیە كە یەكێكیان لەلای ئێمە لە كۆلێژی كشتوكاڵ ئەو ئامیرە بەكاردێت، كە ئەویش ئامێری ئاودانی زیرەكە، كە بۆڕییەكانی ئاودان لە ژێر زەوی دادەنرێن و ڕەگەكان چەند ئاویان پێویست بێت، ئەوەندە ئاویان بۆ دەچێت. توێژینەوەكان دەریانخستووە ئامێری زیرەكی ئاودان ڕێژەی75%ی ئاو لە ئاودانەكان كەم دەكاتەوە، بۆ نموونە لە كاتێكدا جووتیار 100 لیتر ئاو بەكار بێنێت ئەوە بەو ئامێرە زیرەكە تەنیا پێویستی بە 25 لیتر ئاو دەبێت. كەواتە دەكرێت وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ ڕووبەرووبوونەوەی وشكەساڵی ئەم كارانە ئەنجام بدات، یەكەم: كەمكردنەوەی ڕێژەی بەكارهێنانی ئاو لە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی. دووەم: بە بازاڕكردنی بەرهەمەكان. سێیەم: كردنەوەی دەرگا بۆ ئەو توێژینەوانەی كە ڕێژەی بەكارهێنانی ئاو كەم دەكاتەوە. چوارەم: دروستكردنی پۆنت و بەنداوی بچووك بۆ گلدانەوەی ئاوی باران و زیاتر دروستكردنی بەنداوی مامناوەند و ستراتیژی كە ئەمانە دەبنە هۆكاری ئەوەی ئاوی سەر زەوی بەفیڕۆ نەچێت و ئاوی ژێر زەوییش ئاستەكەی بەرز ببێتەوە و باری كشتوكاڵی باشتر ببووژێتەوە.

* تاچەند دروستكردنی سایلۆ و ناوچەی پێشەسازیی خۆراك گرنگە و لەمبارەوە هەنگاوەكانی حكومەتی هەرێم چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

- لە ڕاستیدا دروستكردنی سایلۆ و ناوچە پیشەسازییەكان گرنگییەكی زۆریان هەیە، چونكە ئەمانە هۆكارێكن بۆ هاندان و بەردەوامیی جووتیارانمان و دڵنیابوون لە چاندنی دانەوێڵە، بەتایبەتی گەنم، لەبەر ئەوەی دڵنیا دەبنەوە لە وەرگرتنی بەرهەمەكانیان و لە بەدەستهێنانی قازانج. بێگومان ئەو ناوچە پیشەسازییانەش كە ئێستا لە شارەكانی هەرێم دروست كراون، یان دروست دەكرێن، بە بازاڕكردنە بۆ بەروبوومە كشتوكاڵییەكان و كەرتی كشتوكاڵی دڵنیا دەكاتەوە كە هەموو بەروبوومە كشتوكاڵیەكان قازانجیان مسۆگەرە. بەڵام ئەوەی مەترسی لەسەر كەرتی كشتوكاڵ دروست دەكات، بەرفراوانبوونی شارەكانە و ئەو گەورەبوونە ئەگەر لەسەر حیسابی زەویی كشتوكاڵی بێت، كارێكی ناڕەوایە و تێڕوانینی ئێمە وایە زەوییە كشتوكاڵییەكان لەو جۆرە یەكانەی نیشتەجێبوون زۆر گرنگترن. هەر بۆ نموونە دەتوانرا لە ساڵی 2000دا دەشتی كەسنەزان زۆربەی پێداویستیی گەنمی شاری هەولێر و چەندین جێگای دیكەش دابین بكات. بەڵام ئەوەتا هیچ یەكێك لەو زەوییە كشتوكاڵییانەی ئەو سنوورە نەماون و هەر هەمووی بووەتە گەڕەك و یەكەی نیشتەجێبوون، هاوكات ئەو هەموو زەوییە كشتوكاڵییانەی بوونەتە مەزرەعە و سیم كراون ئەوە گەورەترین خەسارەتە لە كەرتی كشتوكاڵ دەدرێت.

* ئایا چۆن دەتوانرێت بە شێوەیەكی گشتی ڕوبەرووی وشكەساڵی ببینەوە، بەتایبەتی وەزارەتی كشتوكاڵ چ كارو بەرنامەیەكی بۆ ئەو مەبەستە هەیە؟

- یەكەم هەنگاو بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو كێشەیە ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستییە كە ئەمەش پێویستی بە هەماهەنگیی نێوان وەزارەتی كشتوكاڵ و وەزارەتی خوێندنی باڵا هەیە. بۆ نموونە چاندنی گەنم و جۆ لە ساڵانی 1980 لە مانگی 10 دەستی بە چاندن دەكرد، ئەگەرچی لە ساڵانی 2000دا تۆوكردن و چاندنی گەنم بووە مانگی 11 و ئێمە توێژینەوەیەكمان بۆ ئەو مەبەستە كرد كە چاندنمان كرد لە 15/11 و 30/11، 15/12 و 30/12 و 15/1، بەڵام ئەو گەنمەمان كە لە 15/1 چاندبوو لە دەشتی بەرانەتی و گەردییەكان ئەو گەنمە نەدوورایەوە، چونكە درەنگ چاندرابوو، بەڵام كاتەكانی دیكە توانرا گەنمەكان بدوورینەوە، واتە دواكەوتنی چاندن دەتوانرێت تا 30/12ش بكرێت و ئەو جۆرە توێژینەوانە پێویستە زیاتر گرنگییان پێ بدرێت. هەروەها پێویستە ئاودان بە شێوەی پرژاندن ئەنجام بدرێت، كە بەو شێوە ئاودانە گەنمەكە پێدەگات و هۆكاریكیش دەبێت بۆ پاراستنی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی. هەروەها وەك پێشتر ئاماژەمان پێ دا، دروستكردنی پۆنتی بچووك بچووك كە زۆربەی شوێن و هەڵكەوتەكانی زەویی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو مەبەستە گونجاون و دەتوانرێت ئاوی بارانبارین تێیاندا كۆبكرێتەوە، ئەو پۆنتانە پێویستی بە بودجە و پارەی زۆریش نییە، نەك هەر تەنیا جووتیاران سوودی لێ وەردەگرن، بەڵكو ئاستی ئاوی ژێر زەوییش بەرز دەبێتەوە. لەلایەكی دیكەوە بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی بەو ڕێژەی كە چەندین ساڵە بەكاردەهێنرێت مەترسییەكی زۆری دروست كردووە.

* پێشبینیتان بۆ وەرزی ئەمساڵی كشتوكاڵ چییە؟

- بێگومان ئەو جووتیارەی كە زەوی هەیە ئەوە تۆوی خۆی هەر دەكات، بەڵام یەك شت هەیە كە پێویستە جووتیار چاوەڕوانی 15و30/ 10 و مانگی 11 بكات كە بزانێت باران دەبارێت، ئینجا دەست بە چاندنی گەنمەكەی بكات و بە گوێرەی باران و پێویستیی ئاو بۆ چاندن دەتوانین هەولێر بكەینە چەند بەشێك لەو بەشانەی كە مەترسیی باران نەبارینی تێدایە، وەك دەشتی قەرەچناخە و خوارتر لە هەولێر، لەو بەریش لە چاڵوك و خوارتری و دەشتی قەرەچوغیش ئەوە جووتیارەكان هەتا مانگی 11ش ڕادەوەستن، بەڵام تۆوی خۆیان هەر دەكەن. لەو دەشتانە و بە گشتی گەنم 300 ملم بارانبارینی پێویستە، هاوكات دەبێت وەزارەتی كشتوكاڵ و جووتیارانیش ئەو جۆرە گەنمانە بچێنن كە ئاویان كەمتر پێویستە، وەك ئەوەی لە كاتی خۆی ئێمە توێژینەوەمان كرد و گەنمی «ڕزگاری و ئاراز»مان تاقی كردەوە كە لە گەنمی ئەبوغرێب و بەكرەجۆ و جۆرەكانی دیكە باشتر بوو، ئاویشیان كەمتر پێویستە.

* ئایا هاوكاری و هەماهەنگیی ئێوە وەك سەندیكا لەگەڵ جووتیاران چۆنە و داواكاریتان لە حكومەتی هەرێم چییە كە بۆ جووتیارن بیكەن؟

- ئێمە چ وەك سەندیكا و چ وەك كۆلێژی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكان دەرگامان واڵایە بۆ هەموو جووتیارانی كوردستان و هەر ڕاوبۆچوون و پرس و توێژینەوەیەكیان بە ئێمە بێت بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵی و بەرهەمەكانیان پاڵپشتی و یارمەتییان دەدەین و هەر كێشەو گرفتێك جووتیاران لە كارەكانیان هەبێت، ئەوە ئێمە دەیكەینە بەرنامەی توێژینەوەكانمان، نەك تەنیا لە بەشی بەروبوومی كێڵگەیی، بەڵكو لە بەشەكانی دیكەی كۆلێژەكەمان كە لە هەشت بەش پێكهاتووە. بەڵام هەروەك ماوەیەك پێش ئێستا لەگەڵ جەنابی وەزیری كشتوكاڵ باسمان كرد، پێویستمان بە كۆنگرەیەكی كشتوكاڵی هەماهەنگی هەیە كە حكومەتی هەرێم ئەنجامی بدات. وەك دەزانین لە هەرێمی كوردستان كێشەی بەرهەممان نییە، بەڵكو كێشەی گەورەی هەرێمی كوردستان ساغكردنەوە و بەبازاڕكردنی بەرهەمەكانە. ئەگەرچی چاوەڕوان دەكرێت سایلۆ و كارگە و پڕۆژەكانی بەپیشەسازیكردنی خۆراك تەكانێكی گەورە بخاتە بەردەم بەبازاڕكردنی بەرهەمە ناوخۆییەكانمان. لێرەدا بە پێویستی دەزانم چ لەلایەن حكومەت و چ وەبەرهێنەران بۆ بەرەوپێشچوونی كەرتی كشتوكاڵ كارگەی قوتووبەندی و شیرەمەنی و جۆرەهای دیكە دابمەزرێنن كە سوودێكی زۆری بۆ خۆیان و جووتیارانیش دەبێت.

* چەند هەفتەیەكە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بڕیار دراوە بۆ پاڵپشتی و هاندانی جووتیاران قەرزێكی ( 5 تا 100) ملیۆن دیناری بە جووتیاران بدرێت. ئایا ئەو قەرزە تا چەند كاریگەری لەسەر بەرەوپێشچوونی كەرتی كشتوكاڵی دەبێت؟

- لە ڕاستیدا پێدانی ئەو قەرزە بڕیارێكی باشە، هەر چەندە دەبوو زووتریش ئەو قەرزە بدرایە و دەرئەنجامێكی باشی لێ دەكەوێتەوە، ئەگەر هەماهەنگی هەبێت لە نێوان وەزارەتی كشتوكاڵ و ئەو بانكانەی قەرزەكە دەدەن، بۆ ئەوەی بدرێت بەو جووتیارانەی كە بە ڕاستی بەكاری دەهێنن بۆ زیاتركردن و باشتركردنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، قەرزەكەش بۆ هەموو پێداویستییەكی كشتوكالی بێت، چ ئامێر بێت، یان ساردكەرەوە، یان هەر پێداویستییەكی دیكەی كشتوكاڵی بێت، كە ئەوە كاریگەرییەكی زۆر باشی لە بەرهەمهێنان و پێشكەوتنی كەرتی كشتوكاڵی دەبێت، هەروەها هەندێ كێڵگەی شووشەیی باش لە هەرێمی كوردستان ئێستا دامەزراوە بەو قەرزە دەتوانرێت ئەو جۆرە كێڵگانە زیاتر و باشتر پێش بكەون و ئەو قەرزە دەبێتە هۆكارێك بۆ زیادبوون و باشتركردنی سامانی ئاژەڵی و پەلەوری و ماسی و...هتد.

* بەكارهێنانی پەینی كیمیایی دەرمانە قڕكەرەكان تا چەند پێویستە و ڕێژەیان دەبێت چەند بێت؟

- پەینە كیمیاییەكان بۆ گەشەكردن و بەهێزبوونی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان پێویستە، بەڵام ئەویش بەپێی ڕێژە زانستییەكان و ئەو ڕێنماییانەی لەلایەن پسپۆڕانی بواری كشتوكاڵی ڕەچاو دەكرێت، هاوكات دەرمانە قڕكەرەكان زۆر پێویستە، بەڵام ئەویش دەبێت بە ژیری و زیرەكی لە سنووری خۆی جووتیار بەكاری بێنێت، چونكە لە خۆی زیاتر بەكارهێنانیان زیانی زیاترە لە سوودەكەی.

* ئایا ڕۆڵی پزیشكی ڤێترێنەری چەند گرنگ و كاریگەرە لەسەر بەرەوپێشچوونی كەرتی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و سامانی پەلەوەری؟

- ئەندازیاری كشتوكاڵی ئیدارەی پڕۆژە كشتوكاڵییەكان دەكەن بە تایبەتی پڕۆژەكانی سامانی ئاژەڵی، بەڵام پزیشكە ڤێترێنەرییەكان كار لەسەر پاراستنی تەندروستیی ئاژەڵەكان دەكەن، هەر بۆیە پزیشكە ڤێترێنەرییەكان كارێكی گران و باش دەكەن بۆ پاراستنی گیانی ئاژەڵەكان بۆ ئەوەی بەرهەمێكی باش و تەندروستیان هەبێت.

* ئایا بە دیاریكراوی هەوڵەكانی حكومەت لە بواری گرنگیدان بە كەرتی كشتوكاڵ چۆن دەبینن؟

-  لە ڕاستیدا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە گرنگییەكی جددی و بەرچاو دەدرێت بە كەرتی كشتوكاڵ و ئەم حكومەتە دەستی وەزیری كشتوكاڵی بۆ كار و پڕۆژەكان كراوەتر كردووە، لەوانە پێدانی قەرزی كشتوكاڵی و پێدان و دابینكردنی ئامێر و پێداویستیی كشتوكاڵی بۆ جووتیاران و دۆزینەوەی زیاتر لە 5 هەزار هەلی كار بۆ ئەندازیارە كشتوكاڵییەكان لە كەرتی تایبەت. هەروەها هەوڵ هەیە هەلی كارەكە بگاتە 10 دەرفەت كە هەموو ئەمانە هاندان و پاڵپشتیی كابینەی نۆیەمە بۆ گەشەكردن و بەرەوپێشەوەچوونی كەرتی كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستاندا.