سەرەڕای هەوڵەكانی حكومەت و ڕێكخراوە حكوومی و ناحكوومییەكان، هێشتا تاوانەكانی كوشتن (كوشتنی ئافرەت و پیاو و خۆكوشتن) نەك بنبڕ نەكراوە، بگرە هەندێك جار ڕێژەكەشی بەرز بووەتەوە. بۆیە لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت كە بە چ میكانیزمێك دەكرێت ڕێگری لە كەمكردنەوەی تاوانەكانی كوشتن بكرێت؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

لیا سەیفەدین بەرپرسی لقی سلێمانیی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان، سەرەتا بەمجۆرە پێناسەی تاوانی كوشتن و بكوژ دەكات: «بارودۆخێكی لەدەستدەرچووی شێواوی دەروونییە، بە جۆرێك گەیشتنی مرۆڤە بە دواقۆناغی ئاكامەكانی ژیان كە خۆی تێیدایە و نەدۆزینەوەی دەرچەی چارەسەركردنی كێشەكانە، جۆرەكانی كوشتنیش دوو جۆرن، كوشتنی پلە یەك و كوشتنی پلەدوو. واتە یاساكان لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی دی دەگۆڕێن، بەپێی ئەوەی كە چ بارودۆخێك پاڵنەر بووە بۆ كوشتن و ئەنجامدانی تاوانەكە. لەناو ئەو كوشتنانەدا ئەو تاوانەی بەبێ پیلان، یان بە دەستی ئەنقەست و پیلان بۆ داڕێژراون و بە كینەوە ئەنجام دراون، یاسا پۆڵینبەندییان بۆ دەكات و هەندێكیان بە شایەنی سزای قورستر دادەنێت بە بەراورد بەهەندێكی دیكە.

تاوانی كوشتنی پلەیەك دەدرێتە پاڵ ئەو كەسانەی كە تاوانەكەیان بە زۆر مەترسیدار و بە پیلانی پێشوەختە و بە ئەنقەست ئەنجام داوە. ئەو كوشتنانەش كە ڕق و خراپیی تاوانەكەیان وەك كوشتنی پلە یەك مەترسیدار نییە، بە كوشتنی پلە دوو پۆلێن دەكرێن».

لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ‎چۆن وا بكەین، تاوانی كوشتن و ڕێژەكەی كەم بكرێتەوە؟ گوتی: «‎حاڵەتەكانی كوشتن لە جیهاندا لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان تەنانەت پێشكەوتووەكانیشدا بە ڕێژەیەكی بەرچاو بەدی دەكرێن، پاڵنەر و هۆكاری تایبەتیش بۆ حاڵەتەكانی كوشتن و خۆكوشتن هەیە. ‎سەرەتا پێویستە بۆ زاڵبوون بەسەر گیروگرفتە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان بە شێوەیەكی زانستی و ئاگامەندی مامەڵە لەگەڵ كێشەكاندا بكەین. كە لە چەند خاڵدا ئاماژەی پێ دەكەین.

‎*بایەخدان و چاودێریكردن:

‎پێویستە بایەخ بەو كەسانە بدرێت كە بیر و هەوڵی خۆكوژی یان تاوانی كوشتنیان لە لا گەڵاڵە بووە، بە هۆكاری كێشە كۆمەڵایەتییەكان یان هۆكارە دەروونییەكان، بە شێوەیەك تۆوی هیوا و گەشبینی لە ناخیاندا بڕوێنن و سۆز و خۆشەویستییان پێشكەش بكرێت.

‎دووركەوتنەوە لە نامۆیی و گۆشەگیری و گەڕانەوەی تاك بۆ ناو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و بەهێزكردنیان و بڵاوكردنەوەی باوەڕ بەخۆبوون لە لای تاكەكان، بەتایبەت ئەوانەی هەست بە بێتوانایی دەكەن.

‎*گرنگیدان بە كەسانی تووشبوو بە نەخۆشیی درێژخایەن:

دەبێت كار بۆ كەمكردنەوەی ئازارەكانیان و مامەڵەكردنی مرۆڤانە و دوور لە چاوی بەزەیی بكەین، چونكە مامەڵەی بەزەیی پێداهاتنەوە بە مرۆڤەكاندا زیاتر بیری خۆكوژی لەناخیاندا گەڵاڵە دەكات.

پێویستە میدیاكان لە ڕیكلام بە مانشێتی گەورە بۆ كەسی خۆكوژ، یان بكوژ، دووربكەونەوە، چونكە ئەو كارە دەبێتە هۆكارێك بۆ هاندان.

‎ پێویستە یاساكان لە دادگاكاندا توندتر بن بۆ كەسانی بكوژ و داڵدە نەدانی بكوژ لە لایەن عەشرەت و كەسی باڵادەست.

‎قەدەغەكردنی چەك و هەڵنەگرتنی بە بێ هۆكاری چەك و بەتایبەتی بە شێوەیەكی نایاسایی لە ناو ئۆتۆمبێل و ماڵدا.

‎پەروەردەی دروست و دووركەوتنەوە لە دیمەنی توندڕەوی و ئەو فیلم و یارییە ئەلكترۆنییانەی شەڕانگێز و تێكدەرن.

‎هەوڵی ڕێكخراوەكان لە هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە و چڕكردنەوەی كارەكانیان بۆ پەرەپێدان بە ڕووناكبیریی تاك و ئیدانەكردنی تاوانەكانی كوشتن و خستنەڕووی ڕێكارەكانی ڕێگریكردن لە هەر جۆرە تاوانێك».

د. بەهزاد تاهیر مامۆستای زانكۆیە و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «پێش ئەوەی باسی میكانیزمەكانی كەمكردنەوەی تاوانەكانی كوشتن بكەین، پێویستە باسی هۆكارەكانی كوشتن و تاوان بكەین و بزانین كە هۆكار چییە كە ڕۆژ بە ڕۆژ تاوانەكان بەرەو هەڵكشانن. بە دڵنیاییەوە هۆكارەكانی تاوان و كوشتن لە كوردستانیش بەدەر نییە لەو هۆكارانەی كە لە هەموو جیهاندا هەن. و ئێستا جیهان لە سەردەمی جیهانگەرایی تەواودایە و وڵاتان تەواو گرێدراوی یەكەن». گوتیشی: «هۆكارەكانی تاوان و كوشتن زۆرن، بەڵام گرنگترینیان بریتین لە: هەژاری، كاریگەریی هاوڕێی خراپ، مادەی هۆشبەر، هۆكارە سیاسی و دینییەكان، بارودۆخی خێزانەكان، كۆمەڵگە، بێكاری و نایەكسانی، سیستەمی دادوەریی خراپ و نادادوەر. هەموو ئەو هۆكارانە و كۆمەڵێكی دیكە هۆكاری سەرەكین بۆ تاوان و كوشتن. كەواتە لە وەڵامی ئەو پرسیارەی كە دەڵێت چی بكرێت بۆ كەمكردنەوەی تاوانەكانی كوشتن، دەبێ بلێین: دەبێت بە جددی و بە ئیمانەوە كار بكرێت بۆ چاككردنی ئەو هۆكارانەی كە لە سەرەوە باسم كردن. هەندێ هۆكار هەن كە لە دەسەلاتی ئێمەدا نییە و ناتوانین بنبڕی بكەین، وەك هەژاری، بەلام زۆربەی هۆكارەكانی دی دەكرێت كاری لەسەر بكرێت و كەم، یان بنبڕ بكرێن. بۆ نموونە: بێكاری، یان هۆكاری سیاسی و دینی، سیستەمی دادوەریی خراپ و مادەی هۆشبەر و كۆمەڵێكی دی لەو هۆكارانە دەكرێت لە ناو وڵاتدا بە بەرنامە و پلانێكی ستراتیژی چارەسەر بكرێن لە لایەن دەوڵەتەوە و ئەویش بە دانانی یاسا و ڕێسا و ڕێنمایی تایبەت بۆ كۆمەڵگە و دەزگاكانی بەرپرس لە وڵاتدا. بۆ نموونە: دەكرێت دەزگاكانی ڕاگەیاندن ئەركی سەرەكییان پێ بسپێردرێت لە هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگە و بەرزكردنەوەی ئاستی تێگەیشتنی هاووڵاتییان لە دیاردە خراپ و بێزاوەكان و هەروەها ئاراستەكردنیان بۆ نەریتە باشەكانی وەك خوێندن و خوێندنەوە. گرنگیدان بە هونەر و مۆسیقا كە زۆر گرنگن و هەر كەسێك بەهرەی هەبێت لە هونەر و مۆسیقا، ئەو كەسە زۆر بە كەمی كەسێكی تاوانكاری لێ دەردەچێت. هەروەها دەكرێت لە دەزگاكانی پەروەردە و خوێندنی باڵادا لە پاڵ پێدانی زانست، گرنگیی تەواو بە تاوانەكانی كوشتن و ڕاهێنانی كۆمەڵگە بۆ دوورخستنەوەیان لە هەر جۆرە تاوانێك بدەن. دەكرێت دەزگاكانی دادوەری و سزادان بە تەواوی كارا بكرێن و بە ئەركی خۆیان هەستن و دوور بكەوینەوە لە سوڵحی عەشایری و خزم خزمێنە. بەڕاستی وەزارەتی ڕۆشنبیری ئەركێكی گەورەی لە ئەستۆدایە لەو بوارەدا، بەڵام بەداخەوە ئەو وەزارەتە تەنیا بارگرانی بووە لە كوردستان و هیچ بەرهەمی نەبووە. بە گشتی ئەگەر حكومەت مەبەستی بێت و ترسی لە جێبەجێكردنی یاسا و بریارەكان نەبێت و، وەزارەتەكان بە ئەركی ڕاستەقینەیان هەستن، دەكرێت ڕێژەی تاوان بۆ ئاستێكی یەكجار باش كەم بكرێتەوە».

دهـــۆك بەڕۆژی بەرپرسی ڕاگەیاندن و پەیوەندییەكان لە ئەنجومەنی سۆران (ی.ئا.ك)، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «كوشتن بە خراپترین بەشی تاوان دادەنرێت، تاوانێك كە ڕۆح لە جەستە دەستێنێت، تاوانێك كە كاریگەرییەكانی باڵ بەسەر خێزان، كۆمەڵگە و وڵاتدا دەكێشێت، ترس، تۆقاندن، بێمتمانەیی دەخاتە نیشتمانەوە، لەم ساڵانەی دواییدا، تاوانەكانی كوشتن لە شار و شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان زیادیان كردووە، بە شێوەیەك هەفتە نییە، گوێمان بە هەواڵی، كوشتن، خۆكوشتن، تاوانە جۆراوجۆرەكان نەزرینگێتەوە، لە هەموو دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی دونیاش، ئەوانەی سەرداری یاسا و ڕێساكانن، سزای قورس و داپڵۆسێنەریان لەسەر تاوانباران داناوە، چونكە بە هۆیەكی هەڵتەكاندنی كۆمەڵگە و لە بنەوە بڕینی جوانییەكانی وڵاتی دەزانن.» هاوكات دەڵێت: «حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی یاسا تاوانبارانی سزا داوە، بەڵام میكانیزمێك بۆ كەمكردنەوەی تاوانەكانی كوشتن لەم قۆناغە و بەشێك لە چارەسەرییەكان ڕەنگە ئەمانە بن:

1. توندكردنی سزای كوشتن و تاوانكاری، سزادانی تاوانباران بە هەتاهەتایی، بەڵام بە شێوەیەك جێبەجێبكرێن كە تاوانەكان نەك كەم بكرێنەوە، بەڵكوو بنبڕ بكرێن.

2. هەڵمەتی چڕتر و باشتری هەڵگرتنی چەك لە هەرێمی كوردستان، هەتا ئێستاش هەڵگرتنی چەك وەك شانازی و كەشخەچێتی تەماشا دەكرێت، سنوورداركردن و كەمكردنەوەی هەتا بۆ ئەوانەی مۆڵەتیان هەیە.

3. ڕۆڵی خێزان؛ دایك و باوك ڕۆڵیان دەبێت لە شێوازی پەروەردەكردنی منداڵەكانیان، بە شێوەیەك هەر لە پێڕاگەیشتنی منداڵەوە ئاگاداری ڕەوشت و ئاكارەكانیان بن، بۆ ئەوەی نزیكی چەك، یان تاوان نەكەنەوە.

4. پەروەردە و خوێندن، ناوەندەكانی فێركردن؛ لە سەرەتاییەوە تا ناوەندی، وانەی تایبەتیان بە هۆشیاركردنی قوتابیان و منداڵان لەسەر تاوان و سزاكانی هەبێت، ئاشناكردنیان بە مەترسییەكانی تاوان لەسەر خودی خۆیان و كۆمەڵگە و داهاتوویان.

5. كۆنتڕۆڵكردنی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان؛ بە شێوەیەك ئەو ئامرازانەی كە تاوانەكانی كوشتن، یان ڕفاندن و تۆقاندنی مرۆڤ دەخەنە بەرچاو، سنووردار بكرێن، بەتایبەت پارێزی میدیاكان لە بڵاوكردنەوەی ئەو ڤیدیۆ و وێنانەی كە بە كوشتنەوە بەستراونەتەوە.

6. دەسەڵاتی یەكەم بدرێتە دادگان؛ ڕێگری لە هەموو جۆرە سوڵحێكی عەشائیری بكرێت كە ببێتە هۆی ئازادبوونی بكوژ و دووبارەكردنەوەی تاوان.