بارودۆخی سیاسیی ئێستای عێراق سنووری هەموو ئاڵۆزی و مەترسییەكانی تێپەڕاندووە و بەرەو تاریكایی ناو تونێلەكە هەنگاو هەڵدەگرێت و مەزندەكانیش بە ڕەشبینییەوە دەڕواننە پرۆسەی سیاسی و بارودۆخەكە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئاڵۆزتر دەبێت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە ئاڵۆزە ئەم دیدارەمان لەگەڵ دكتۆر محەمەد ئیحسان وەزیری پێشتری مافی مرۆڤ لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی داینەوە.

* ماوەی 30 ساڵە كار لەسەر دۆسێی عێراق دەكەن و لەسەر ئەم پرسەش كتێبێكتان هەیە بە ناونیشانی «دوامة الحرب»و خەریكە ئەو ڕاستییە دەسەلمێت كە عێراق هەرگیز سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت، لەسەر پاشخانی ئەم مێژووە چۆن ڕووداوەكانی ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراق دەخوێنیتەوە؟
- لە دوای ساڵی 2003وە هەتا ئەمڕۆ، ئەوەی ئێستا لە عێراق دەگوزەرێت خراپترین و ئاڵۆزترین كێشەیە كە لە پرۆسەی سیاسیی عێراقیدا بە تایبەتی لایەنە سیاسییەكانی شیعە پێدا تێدەپەرێت و، ئەم بارودۆخە كتوپر نەبووە و پێشتر پێشبینیكراو بووە، بۆ ئەمەش ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2005 كە چاوپێكەوتنێكم لەگەڵ «گۆڤاری گوڵان» كردووە، تێیدا ئاماژەم بەوە كردووە كە شەڕی سوننە و شیعە دەستی پێكرد و، دوای ئەم شەڕە دەبێتە قۆناغی شەڕی كورد و عەرەب و، سەرەنجامیش ستەیجی سیاسیی عێراق بە شەڕی ناوخۆ لە نێوماڵی شیعەدا كۆتایی دێت، بۆیە پێویستە ئەو شەڕەی نێوماڵی شیعە ببێت و تێپەڕ ببێت، ئێستا ئێمە بە قۆناغێكدا تێدەپەڕین ململانێی نێوان ئەقتابەكانی شیعە هەر هەمووی لەسەر دەستكەوت و گەندەڵییە. ڕاستە لە دوای ساڵی 2005 ـەوە حكومەتی عێراق حكومەتێكی زۆر خراپ و گەندەڵ بووە و بایەخی بە هیچ خزمەتگوزارییەك بۆ هاووڵاتیان نەداوە، بەڵام ئەوانەشی ئێستا داوای چاكسازی دەكەن، خۆیان بە شێك بوون لە حكومەتی عێراق و لە گەندەڵییەكاندا بەشدار بوون و لە هەندێك سێكتەریشدا خۆیان سەرچاوەی گەندەڵییەكە بوون، هەر وێڕای ئەوەی ئێستا دیمەنی خۆپیشاندانەكانی بەغدا دەبینین، بەڵام مەزندەی ئەوە ناكەم گۆڕانكاریی گەورە ڕووبدات و لەبەر ئەم هۆكارانە:
یەكەم: ئەو خۆپیشاندانەی ئێستا بەڕێوەدەچن، شۆڕش نییە، بەڵكو خۆپیشاندانی لایەنگرانی تەیاری سەدرە و خەڵكی دیكەشیان لەگەڵدایە.
دووەم: ئەو ململانێیەی ئێستا لە نێوان «تەیاری سەدر و ئیتاری تەنسیقی» هەیە، لەسەر خزمەتكردنی هاووڵاتیان و عێراق نییە، بەڵكو لەسەر ئەوەیە كێ دەبێتە سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق.
لە ڕوانگەی ئەم دوو فاكتەوە، وای دەبینم ململانێی «تەیار و ئیتار» لە بەرژەوەندیی هاووڵاتیان نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو یاسایەی هەڵبژاردنەكانی ساڵی پاری عێراقی پێ بەڕێوەچوو، هەڵەی گەورەی تێدا بوو، كۆمیسیۆنی سەربەخۆیی باڵای هەڵبژاردنەكانیش كۆمیسیۆنێكی خراپ بوو و نەیتوانی كارەكانی خۆی بە باشی جێبەجێ بكات، سەرەنجامیش ئاكامەكانی هەڵبژاردن بەو شێوەیە كەوتەوە كە دەریخست ئەوەی تا ئێستا ئێمە كردوومانە بە سیستەم لەسەر بنەمای سازان و تەوافقی نێوان پێكهاتە جیاوازەكان، واتە ئەوەی كردوومانە تا ئێستا تەنیا سازان و تەوافقی سیاسی بووە و نەبووەتە سیستەم، لە وڵاتێكی وەك عێراقیش كاری لەمجۆرە هەڵەیەكی زۆر گەورەیە، لەبەر ئەوەی ناسنامەی هاووڵاتیبوون دەسڕێتەوە، كە ناسنامەی هاووڵاتییش بوونی نەما، دەبێتە دژە دیموكراتی، لایەنێكی دیكە لە دەرهاویشتە خراپەكانی ئەم تەوافقە سیاسییە ئەوەیە هەر پێكهاتەیەك بەرگری و پارێزگاری لە گەندەڵیی كادرەكانی خۆیان دەكات، بۆیە وەك سەرۆك بارزانی زۆر حەكیمانە ئاماژەی پێ كردووە و جەختی لەسەر دەكاتەوە بەوەی دەبێت «ئەقڵییەتی حوكمڕانی لە عێراق بگۆڕدرێت»، ئەمەش واتە هەڵوەشاندنەوەی سیستمی تەوافقی سیاسی و بیگۆڕێت بۆ سیستمی سازان و تەوافقی نێوان پێكهاتەكان، بۆ ئەمەش ئەو هاوپەیمانییە سێ قۆڵییەی « پارتی و سەدر و سیادە» كارێكی زۆر باش بوو، بۆ ڕزگاركردنی عێراق لەو سیستمە هەڵەیە، بەڵام دەركەوت بارودۆخەكە گونجاو نەبوو و دەوڵەتانی دراوسێی عێراق بەو گۆڕانكارییە ڕازی نابن و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییش پەنایان بۆ «سێیەكی پەكخەر» برد، بۆ پەكخستنی پرۆسە سیاسییەكە. هەر بۆیە لە قۆناغی ئێستاشدا دەڵێم، باوەڕ ناكەم بارودۆخەكە بەمجۆرە بەردەوام بێت و دوور نییە ئێران جارێكی دیكە دەستتێوەردان بكات و گوشار بخاتە سەر لایەنە شیعەكان، ئەم خۆپیشاندانانەش دەریخست سەدر بەتوانا و بەهێز و ئیرادەیە و سەلماندی ڕابەری ژمارە یەكە لەناو شیعەكان و لایەنەكانی ئیتاری تەنسیقی شیعە بە هەموویان هێندەی سەدر جەماوەریان نییە.
هەر بۆیە ئێران فشارێكی دیكە لە سەدر دەكات بۆ ئەوەی هەموو لایەنەكان پێكەوە دابنیشن و سەرۆك وەزیرانێكی تەوافوقی دابنێن و دوور نییە جارێكی دیكە ئەندامانی پەرلەمانی سەدر بگەڕێنەوە ناو پەرلەمان.
* عێراق بۆچی نابیتە دەوڵەتێكی هاوچەرخ، لە كاتێكدا هەر لە سەردەمی موعارەزەوە تا ئێستا موناقەشەی ئەوە دەكرێت چۆن عێراق ببێتە دەوڵەتێكی هاوچەرخ؟
- ئێستا خەڵكی عێراق گلەییەكی زۆر لە دەستوور دەكەن، بەڵام ناتوانرێت گلەیی لە دەستوورێك بكرێت كە پێش 17 ساڵ نووسراوە، بەپێچەوانەوە ئەو دەستوورە بۆ ساڵی 2005 باشترین دەستوور بووە لە مێژووی عێراقدا، هەر بۆیە كێشەكە لە جێبەجێكردنی هەموو دەستوورەكەیە وەك یەك پاكیج، بەڵام ئێستا لە عێراقدا ئەگەر شیعە وەك دەسەڵات نەیەوێت فیدڕاڵییەت جێبەجێ بكات، ئەوە دەتوانێت جێبەجێی نەكات، بەوەش واتە خۆی دیموكراتی نییە، كە دیموكراتییش نەبێت، چۆن دەتوانێت دیموكراتییەت پیادە بكات؟ لەمەش زیاتر ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراقدا ڕوو دەدات، ڕەگ و ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیستمە تەوافقییە سیاسییەی لە دوای 2003 پیادەمان كردووە، كە ڕێك كۆپیی سیستمە سیاسییە فاشیلەكەی لوبنان بووە، لەمەش خراپتر دەستتێوەردانی دەركی بارودۆخەكەی زیاتر وێران كردووە، ئەو دەستەبژێرەش كە ئەمڕۆ لە عێراقدا لە دەسەڵاتدان، لەو ئاستەدا نین پێیان بگوترێت ««دەوڵەتمەدار» و بتوانن چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزنەوە.
• سەرۆك بارزانی لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری 2021 بە هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكانی ڕاگەیاند پێویستە «ئەقڵییەتی حوكمڕانی لە عێراقدا بگۆڕدرێت، بەڵام ئەوەی ئێستا لە نێوان لایەنە سیاسیەكانی شیعە (تەیار و ئیتار) دەیبینین، ئەقڵییەتەكە نەك هەر نەگۆڕاوە، بەڵكو بەرەو قۆناغی زۆر مەترسیدار هەڵدەكشێت، ئایا چارەنووسی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراق بەرەو كوێ دەچێت؟
- سەرەتا خەڵك زۆر باش لەوە گەیشتبوو كە دەبێت ئەو ئەقڵییەتەی حوكمڕانی لە عێراقدا بگۆرێت و، گەشبین بوون بەوەی هاوپەیمانیی سێ قۆڵیی (پارتی و سەدر و سیادە) ئەو كارەی پێ دەكرێت، بەڵام دەركەوت كە ئەقڵییەتی حوكمڕانی لە عێراقدا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ مەترسیدارتر دەبێت. ڕژێمی پێشووی عێراق 35 ساڵ بە دیكتاتۆریەت حوكمڕانیی عێراقی كرد، بەڵام سیستەمێكی هەبوو كە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش «مجلس القیادة الثورة» و ئەنجومەنی وەزیران بوو، بەڵام ئەمڕۆ تەنیا ئەوە دەبینین بە كۆمەڵێك دروشمی ئایینییەوە بانگەشە دەكەن بۆ خۆپیشاندان و كوشتنی خەڵك، بۆیە ئەم سیستمەی ئێستا زۆر لە ڕژێمی دیكتاتۆریەت دواكەوتووترە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە ناو هەرێمی كوردستاندا یەكڕیزییەكی پتەوی نێوماڵی كوردستانییەكان بوونی نییە، من وای دەبینم مەترسیی ئەم سیستمەی ئێستای عێراق لە مەترسیی سیستمی دیكتاتۆریەتی سەدام و بەعس زیاتر بێت، بۆیە دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرێن كە عێراق لە قۆناغێكی ترسناكدایە و هەروەها ناوچەكە و سیستەمی نیودەوڵەتی لە بەرامبەر قۆناغی ترسناكدایە، بۆیە زۆر پێویستە ناوماڵی كورد ڕێكبخەین و بارودۆخی سیاسی و ژیانی خەڵك باشتر بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین خۆمان بۆ گۆڕانكارییە تازەكان لە عێراق و لە كوردستان لە ناوچەكە و لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا ئامادە بكەین.
• تەیاری سەدر داوای گۆڕینی ڕیشەی نیزامی عێراقی دەكات و باس لە هەمواركردنەوەی دەستوور و هەڵبژاردنەوەی پێشوەخت دەكات، ئایا تەیاری سەدر ئەمەی بۆ دەچێتە سەر؟
- نەخێر، ئەوە بۆ تەیاری سەدر ناچێتە سەر. من زۆر پەیوەندیم لەگەڵ جەماعەتی سەید موقتەدا سەدر هەیە و خۆشم دەوێن، بەڵام ئەوەی ئەوان داوای دەكەن، هەقیقەتەكەی وا نییە و عێراق بەرەو قۆناغێكی مەترسیدار دەبات، كە باس لە هەمواركردنی دەستوور دەكرێت، لە خودی دەستوورەكەدا ئامرازی هەمواركردنی دەستوور هەیە و، بەو ماددانەی كە لە ناو دەستووركە هەیە، ڕێككەوتن لەسەر هەمواركردنەوەی دەستوورەكە دەكرێت و پرسەكە بەو شێوەیە نییە هەر كەس بێت و بە پێی مەزاجی سیاسیی خۆی باس لە هەمواركردنەوەی دەستوورەكە بكات.
• هەر دوو بەرەی شیعە (ئیتار و تەیار) ئێستا لەوپەڕی دژایەتیی یەكتریدان و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بانگهێشتی هەردوو لایانی كردووە كە بێنە هەولێر و كێشەكە بە دیالۆگ چارەسەر بكەن. خۆت كەسێكی شارەزای بیركردنەوەی نێچیرڤان بارزانیت و دەشزانی كە بەبێ بنەما پێشنیار ناكات، ئایا ئەم پێشنیارەی نێچیرڤان بارزانی چۆن دەخوێنیتەوە؟ ئایا بارودۆخەكە بەشی ئەوەی پێوە ماوە بە دیالۆگ بگەنە ڕێككەوتن؟
- لە ساڵی 2003 كە پرۆسەی سیاسی لە عێراق دەستی پێ كردووە، بەردەوام لەلایەن ڕیزدار جەنابی سەرۆك بارزانی و ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی دەستپێشخەریمان بووە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی بەغدا و ئێستاش ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانە باوەڕی وایە كە بارودۆخەكە لە بەغدا ئاڵۆز بووە و تێكچووە، ئەوە زۆر شتیش دێتەگۆڕین كە لە بەرژەوەندیی ئێمەدا نییە، ئەگەرچی لە پێش 2003 بیركردنەوەمان ئاوا بووە كە چەند بارودۆخ لە بەغدا خراپتر بێت، ئەوە بۆ ئێمەی كوردستان باشترە، بەڵام بەپێچەوانەوە لەبەر ئەوەی ستراتیژیەتەكە گۆڕا و چەند بارودۆخ لە بەغدا خراپتر بێت، ئەوە بۆ ئێمەش خراپتر دەبێت. بۆیە ڕێزدار نێچیرڤان بارزانی بە قەناعەتەوە دەستپێشخەرییەكی جددی كردووە كە وەرن با دابنیشین بە یەكەوە، بەڵام بە ڕاستی و بە بێ خۆدزینەوە لە ڕاستییەكان و بە شەفافییەت و با كێشە و گرفتی ئەم وڵاتە چارەسەر بكەین و، كە ئێوە كێشەتان هەیە، ئێمە وەك كوردستان باجەكەی دەدەین و ئێوە حكومەت پێكناهێنن، ئێمە نازانین تێڕوانینمان بەرەو چ قۆناغێك دەچێت، بۆیە باشترە كێشەكانی خۆتان چارەسەر بكەن، ئێستاش ئومێد دەخوازین دەستپێشخەریی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ببێتە ئەساسێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان و، لە بەر ئەوەی كێشەكانی نێوانیان زۆر زۆرن و ئێسقانی یەكتریان شكاندووە، ئەگەر بتوانین هەتا هەڵبژاردنی داهاتوو 20%ی كێشەكانی ئەم وڵاتە چارەسەر بكەین، ئەوە بۆ عێراقییەكان نیعمەتێكی گەورە دەبێت.
• سەرۆك بارزانی لە ڕێوڕەسمی پێشوازیكردن لە ڕوفاتی 100 بێسەروشوێنی دیكەی بارزانییەكان، ئاماژەی بەوە كرد «ئەنفال بەرهەمی كەلتووری یەكدی ڕەتكردنەوە و كەلتووری شۆڤێنییە و ئەم كەلتوورەش هەتا ئێستا لە عێراقدا ڕەگی داكوتیەوە»، داوای كرد ئەم كەلتوورە دەبێت بنبڕ بكرێت، بەو سیفەتەی خۆت لە 2005 سەرپەرشتیی هێنانەوەی ڕوفاتەكانت كردووە، ئایا ئەم كەلتوورە شۆڤێنییەی دژی كوردستان بنبڕ دەكرێت؟
- زۆر زەحمەتە بتوانرێت ئەو كەلتوورە شۆڤێنییەی لە عێراقدا دژ بە كوردستان هەیە، بنبڕ بكرێت، ئێستا بۆ مێژوو ئەوە دەڵێم «شۆڤێنییەتی ڕژێمی بەعس و سەدام تا ئاستێك لەو شۆڤێنییەتەی ئێستا لە عێراقدا هەیە، كەمتر بوو. ئەو كات شۆڤێنییەت بە دەستی یەك كەسەوە بوو، ئەویش سەدام حوسێن بوو و بڕیاری دەدا، بەڵام ئێستا بە سەدان گرووپ لە عێراقدا پەیدابوون و چەك بەدەستن و هەر یەكەیان سەدامێك بن، ئەمە دەرەنجامی «دیموكراتییەتی عەمامە و دشداشەیە»، لەو دیموكراتییەش هەر ئەوانە پەیدا دەبن، بۆیە قسەكانی سەرۆك بارزانی ڕوون بوون كە گوتی «ئەو كەلتوورە شۆڤێنییەی ئەو ئەنفالانەی بەرهەمهێناوە و ئەمڕۆ پێشوازی لە ڕوفاتەكانیان دەكەین، ئەو كەلتوورە ئێستا زیاتر ڕەگی داكوتیوە و مەترسییەكەی لە پێشان زیاترە، هەر بۆیە دووبارە داوای گۆڕینی ئەو ئەقڵییەتە و بنبڕكردنی كرد.