وێڕای هەندێ هەلومەرجی خودی و بابەتییانە، بەڵام تا ئێستا بزاڤی گۆڕانكاری بە ئاراستەی دیموكراسی درێژەی هەیە، كەچی خراپیی ئەم هەلومەرجانە ئەو ڕاستییە ناشارێتەوە كە كۆمەڵگەی كوردەواری تێیدا دەژی كە بریتییە لە دەستپێكی شەڕی دیموكراسی، ئەوەی ئەمڕۆ ئێمە تێیدا دەژین ململانێی توندو یەكلاكەرەوە نییە لە نێوان بژاردەی دیموكراسی و بژاردەی ستەمكاری كە خۆی لە پشت ترس لە یەكێتیی نیشتمانی و پارێزگاریكردن لە بەهاكان حەشار داوە، لە پێناو پاساوهێنانەوە بۆ هەڵبژاردنی دیموكراسی، وەك ئەوەی لە زۆر كۆمەڵگەی جیهانی تازە پێگەیشتوو بەدی دەكرێت، بەڵكو ئەوەی ئێستا لە كوردستانی عێراقدا تێیدا دەژین، قۆناغی وەرچەرخانی دیموكراسی و چەسپاندنیەتی لە ویژدانی كۆمەڵگە و دەسەڵاتدا.

هێزی بژاردەی دیموكراسی لەوەدایە كە بریتییە لە میتۆدێك بۆ دەركردنی بڕیارە گشتییەكان كە زۆر پێویستن، بەپێی پرەنسیپی ئیرادەی میللی و توانادان بە گرووپی سیاسی كە لایەنەكانی جیاوازی و جودایی بەرژەوەندییەكان بە شێوەی ئاشتییانە بەڕێوەبەرێت، لە چوارچێوەی پرەنسیپ و بەها دەستوورییەكان كە هێزە ئەكتیڤەكان لە كۆمەڵگە لەسەری ڕێككەوتوون، چونكە گرنگترین نیشانەكانی دەستپێكی دیموكراسی بریتین لەوەی كە كۆمەڵگە بتوانێت توندوتیژی و ململانێی سیاسی كۆنتڕۆڵ بكات و بیگۆڕێت بۆ ڕكابەری و كێبڕكێیەكی ئاشتییانەی ڕەوا.

بناغەی دیموكراسی بریتییە لە بنیاتنانی سیستەمێكی سیاسی كە زامنی گوزارشت بكات لە ئیرادەی میللەت كە سەرچاوەی خودی شەرعییەتی دیموكراسییە، ئەمەش لە ڕێی فرەیی و یەكسانی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دادپەروەری و دابینكردنی ماف و ئازادییەكانەوە، دیموكراسی مومارەسەكردنێكە خەسڵەت و دامەزراوەگەلی خۆی هەیە، كە ڕێگا بە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە دەدات (بە هەموو چین و توێژەكانەوە) بەشداریی كارای سیاسی بكەن، چ بە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكان و هەڵبژاردنی دەسەڵاتی سیاسی، یان چاودێریكردنی و بەلاخستن و لێپرسینەوە، یانیش بەشدار بن لە پێكهێنانی ڕای گشتیی كاریگەر لە دروستكردنی بڕیار و سیاسەتدا، ئەوەش لەمیانی ڕۆڵێكی كارای دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە هێنانەكایەی هاوسەنگیی نێوان دەسەڵات و ئازادی.

هەندێ كەس گرنگیی هاوبەندیی ئۆرگانیی نێوان پیادەكردنی دیموكراسی و پێداویستیەكانی ئاسایشی نەتەوەیی كۆمەڵگە فەرامۆش دەكەن، هەندێ شتی بینراوی ڕۆژانەش سەلماندوویانە كە نەبوونی دیموكراسی، یان بەتاڵكردنەوەی ناوەرۆكی و هەوڵدان بۆ پەراوێزخستنی هێزە سیاسییەكان بووەتە هۆی ئیفلیجكردنی كۆمەڵگەی مەدەنی و سیاسی، هەروەها سەرهەڵدانی گرژی و دواتر شەڕ و كوشتاری ناوخۆ و لەقكردنی شیرازەی كۆمەڵگە و لەناوبردنی هۆگری و ئاشتی كۆمەڵایەتی لێ كەوتووەتەوە.

چارەسەرەكە لە تەوزیفكردنی ئەو شتانەدایە كە میتۆدی دیموكراسی پێشكەشیان دەكات لە گەشەسەندنی هەستی نیشتمانی و گەشبینی و ئاوات خواستن بە ئایندە و پایەندبوون بە ئاشتی، ئەمەش لە میانی بەشداریی ڕاستەقینەی سیاسیی تاكەكانی كۆمەڵگە، چونكە هەر هاووڵاتیانی ئازادن كە سیستەمێكی سیاسی و نەتەوەیی دێننەكایەوە كە بە تەواوی بەشداری بكات لە هەموو كارلێكەكانی ڕۆژانە، دواجار پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی تەنیا لە چوارچێوەی دیموكراسیی سەردەمیانە و دامەزراوە دەستووری و شەرعییەكانی دێتە كایەوە، كاتێكیش یەكسانیی سیاسی و یاسایی لەنێو كۆمەڵگەدا دێتە ئاراوە، بە شێوەیەك كە هاووڵاتی هەست بە هەموو ماف و ئازادییەكانی بكات، بە جۆرێك دەسەڵاتی سیاسی بە گوێی ڕای گشتیی ئازاد بكات لە چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییەكان، هەروەها لە بەهێزكردنی پرەنسیپەكانی شەرعییەتی دیموكراسی.

لەم سۆنگەیەوە پێویستە دووپاتی ئەوە بكەینەوە كە بەشداریی سیاسی گرنگە لە هەڵبژاردنی دەسەڵاتی حوكمڕان و دامەزراوەكاندا، ئەمەش لە میانی هەڵبژاردنی گشتی و دەوری و نهێنی و بێگەرد، كە بریتییە لە توخمێكی جەوهەریی پرۆسەی دیموكراسی و تەرجەمەكردنی پرەنسیپ و بەهاكانی بۆ واقیع.

دیارە هەڵبژاردن پشت بە سیستەمی بنەما و چەمك و بەها و هۆ و پیادەكردنی ئامانجدار دەبەستێت بۆ ڕێكخستنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی، هەروەها ڕێكخەری وزە و توانای مرۆڤایەتییە بەرەو چالاكیی ڕەوا و بەرچاو و خوڵقێنەری كۆمەڵایەتی، واتا بەشداریی سیاسی دەكاتە ئامرازێك بۆ هاندانی توێژ و چینەكانی كۆمەڵگە تا لە چوارچێوەی شەرعییەتدا كاربكەن، لەو حاڵەتەشدا بزووتنەوە و ڕەوتە سیاسی و فیكرییەكان ڕۆڵی گرنگ دەبینن لە میانی چەسپاندنی متمانە بە خود و هەستكردن بە ناسنامە و ئینتیما لە میانی گەڵاڵەكردنی یەكلاییكردنەوەی شەرعیی كێشەكان و گرژییە كۆمەڵایەتییەكان، هاوكات لە ڕێكخستنەوەی نێوماڵی نیشتمانی و چەسپاندنی ئاسایش و ئاشتیدا بەپێی پێوەرەكانی لێكگەیشتنی ئاشتییانە و نیشتمانییانە.

دیموكراسی كە بۆ بەشداریی ڕاستەقینەی میللی نەبێت، هەروەها بەرپرسیارێتیی چاك نەورووژێنێت، تواناشی نەبێت بۆ قوربانیدان و كاركردن لە نێو خودی میللەتدا، ئەو دیموكراسییە هیچ بەهایەكی نابێت. چونكە ئەو دیموكراسییەی كە كوردستان پێویستییەتی دەتوانێت پەیوەندیی ڕاستەقینەی ئینتیما لە نێو خەڵكدا بێنێتە كایەوە، كە هەست بە ئازادی بكەن بۆ هەڵبژاردنی ئەو كۆمەڵگەیەی تێیدا دەژین، سیستەمی سیاسیش كە ئێمە پێویستمانە بریتییە لە سیستەمێك كە بتوانێت هەستی ڕۆحی نەتەوەیی و نیشتمانی قووڵ بكاتەوە، هاوكات چەمكەكانی دیموكراسی و بەهاكانی لە پیادەكردنی ڕۆژانەدا بەرجەستە بكات، ئەمەش لە ڕووی دەستاودەستكردنی ئاشتییانە و ئاساییانەی دەسەڵات، هەروەها نەهێشتنی ئەو هەستەی كە لە نێو زۆربەی كۆمەڵگە تازەپێگەیشتووەكاندا باوە، كە گوایە دەسەڵات و نیشتمان میراتی چەسپاوی تاكەكەسی و هەمیشەیی كەسێكە، یان كۆمەڵێك دانیشتووانە، وێڕای ئەوەی كە دەسەڵاتی نیشتمانیی ئێستای كوردستان دەسەڵاتی شەرعییە و پشت بە ئیرادەی میللەت دەبەستێت و ڕەوڕەوەی كاری سیاسی بەرەو چەندین تەوەر دەبات بۆ دەستەبەركردنی دیموكراسی بە هەموو چەمكە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانیەوە، هەروەها جێبەجێكردنی پرەنسیپەكانی مافی مرۆڤ، كاریش دەكات لە پێناو چەسپاندنی ژیانی یاسایی و بەدامەزراوەییكردنی بەشداریی سیاسی و پلۆرالیزمی سیاسی و فیكری و ئازادیی ڕۆژنامەگەری و میدیا، دیسان كاردەكات بۆ وەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادگا، بەڵام دیموكراسی لە كوردستان پێویستی بە زیاتر چەسپاندنی میتۆدی دیموكراسی و تەواوكردنی لایەنەكانی هەیە.

سەرباری لایەنە ئەرێنییەكانی ڕێڕەوی دیموكراسی لە كۆمەڵگەی كوردەواریماندا، ئەوەی پەیوەستە بە پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، بەتایبەتیش مافە سیاسییەكانی هاووڵاتیان، هاوكات سووربوون لەسەر ئەوەی دوور بێت لە ئەزموونی تاكحزبی، لەگەڵ گرتنەبەری پلۆرالیزمی سیاسی وەك بژاردەیەكی ستراتیژی، بەڵام پێویستی بە تەواوكاری و هاوبەندیی هەیە لە نێوان ڕەهەندە سیاسی و كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەكانیدا، واتا جیانەكردنەوەی نێوان دیموكراسیی سیاسی و كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگە و نێوان دیموكراسیی دامەزراوە پەروەردەییەكان كە خۆی لە بەرهەمهێنان و جارێكی دیكە بەرهەمهێنانەوەی ژیانی كۆمەڵایەتی و كەلتووریدا دەبینێتەوە.

دیموكراسیی ڕاستەقینە لە كۆمەڵگەیەكی ساغڵەمدا بەرهەم دێت و پیادە دەكرێت، ناكرێت وێنای ئایندەیەكی دیموكراسی لە كۆمەڵگەی كوردەواریماندا بكرێت بێ گۆڕینی دیموكراسی بۆ پرسی میللەت، واتا بزاڤی فراوانی كۆمەڵایەتی چوارچێوەی دەستەبژێرەكە تێدەپەڕێنێت، بۆیە وەدیهێنانی ئەمە بەرپرسیارێتییەكی مێژووییە دەكەوێتە سەر شانی حزبی زۆرینەی فەرمانڕەوا و گشت هێز و ڕەوتە سیاسی و فیكرییەكان، لە بڵاوكردنەوە و چەسپاندنی چەمك و بەهاكانی دیموكراسی لە نێو دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سیاسیدا، هەر لە ڕێكخستنەكان و ڕەوتە سیاسییەكانی ناو خێزان و قوتابخانە و زانكۆ و سەنتەرەكانی توێژینەوە و دیراسات و كۆمەڵە و یەكێتییەكان و ناوەند و جومگە حكوومی و ناحكوومییەكان.. تاد.

پێویستە كاربكرێت بۆ گەشەندنی دیموكراسی لە نێو خەڵكدا و فێر بكرێن چۆن پیادەی بكەن، دواجار خەڵكەكە هان بدرێت بەشداریی لە پرۆسەی هەڵبژاردندا بكەن، كە ئەمە بەرپرسیارێتیی هەمووانە بۆ پەرەسەندنی پرۆسەی دیموكراسی لە كوردستانی عێراقدا.

قسەكردن لەسەر بوونی دامەزراوە دیموكراسییە شەرعییەكان تەنیا قسەی سەرپێییە، بێ ئەوەی بەشداریی كارای جەماوەر لە ڕاییكردنی كاروبار و چاودێریكردنی كارەكانی بێتەدی، هەروەها گرنگیدان بە مەسەلەی پرۆسەی هەڵبژاردن لەناو دامەزراوەكاندا نەك لەبەر ئەوەیە كە شەرعییەتی نابێت لە حاڵەتی نەبوونی هەڵبژاردندا، بەڵكو كاریگەری هەیە لە ئەدا و لێهاتوویی خودی دامەزراوەكان.

ئەوەی لە كوردستان دەیبینین لە بەشداریی ئازادانەی جەماوەر لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بە هەنگاوێكی شارستانییانەی سەردەمیانە دەژمێردرێت لە پیادەكردنی سیاسەتدا، چونكە هەڵبژاردنی نوێنەران لەلایەن گەلی كوردەوە لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا، بە دیاردەیەكی دروست دادەنرێت بەرەو گۆڕانكاریی دیموكراسی و دووپاتكردنەوەی ڕێبازەكەی، هاوكات بەتینكردنی ناسنامەی نیشتمانیی هاووڵاتی كورد و كاراكردنی مافە سیاسی و مەدەنییەكانی.

چەسپاندنی بەها و بنەما چەسپاوەكانی پرۆسەی هەڵبژاردن، وەك میتۆدێك و پیادەكردنێك كارێكی پێویستە، هەتا ئەگەر هەندێ شتی نەرێنیشی لەگەڵدا بێت، گرنگ ئەوەیە ئەو پرسە بكەین بە مەسەلەیەكی ژیان لە ویژدان و بەهاكانی كۆمەڵگەدا، گرەوكردن لە دیموكراسیدا ئەوەیە كە ئازادیی هەڵبژاردن بكەین بە بناغەیەكی بنەڕەتیی لە كۆمەڵگەدا، هاوكات بە بەشێك لە كەلەپووری نەتەوەیی و نیشتمانی.

جەوهەری گۆڕانكاریی سیاسی كە دیموكراسییەت بەڕێوەی دەبات، ئەوەیە كە هەڵبژاردن بكەینە ڕێگایەكی سرووشتی بۆ بەشداریكردنی ئەرێنییانەی هێزە سیاسییەكان و گرووپەكان و لەئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتیی نیشتمانی و ژیانی سیاسیدا، ئەمەش بەو واتایەی كە پێویستە هەڵبژاردنی گشتی و ئازاد ئەنجام بدرێت، تاكو نوێنەرانی ڕاستەقینەی گەل بتوانن دەسەڵات وەربگرن، چونكە دەنگدانی گشتی پێوەری شەرعییە لە نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییەكانی چین و توێژەكانی كۆمەڵگەدا، بێ ئەوە هیچ كەسێك ناتوانێت نوێنەرانی ڕاستەقینە بۆ كۆمەڵگە دیاری بكات، بەشداریكردن لە ژیانی سیاسی (هەڵبژاردنی ئازاد) بەری خودی ژیانی دیموكراسییە، چونكە هەڵبژاردن بەو هەموو ڕكابەرییە ڕەوایانەی تێیدایە بۆ دەسەڵات، گوێڕایەڵییە بۆ ڕای گشتی، هاوكات مامەڵەكردنە لەگەڵ كێشە نیشتمانی و كۆمەڵایەتییەكاندا، بۆیە خودی ئەمە بریتییە لە قوتابخانەیەكی سیاسی.

دیموكراسی وەك چەمكێكی كۆمەڵایەتی بەبێ هێزە كۆمەڵایەتییەكان پێش ناكەوێت، ئەوانەی كە بەرژەوەندییان لە پێشكەوتنیدا هەیە و پاراستنیان مسۆگەرە لە میانی بەشدارییان لە ژیانی سیاسیدا.

هەڵبژاردن چوارچێوەیەكی سرووشتییە بۆ ڕكابەریی سیاسی و هێنانەكایەی دەرفەت بۆ گوزارشتكردن لە هێز و بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و ڕەخساندنی هەلە بۆ چارەسەركردنی گرژییەكان بە ڕێگایەكی ئاشتییانە.

بە دڵنیاییەوە دیموكراسی بێ دەستاودەستكردنی دەسەڵات نایەتە ئاراوە، ئەویش بە ڕێگای هەڵبژاردنی گشتیی ئازاد و بێگەرد، بەڵام كێشەكە لەوەدا نییە كە تەنیا هاووڵاتیان نوێنەرانیان هەڵبژێرن لە دەسەڵاتی یاسادانان، یان لە ئەنجومەنە خۆجێییەكاندا، چونكە پێویستە پەیوەندیی بەردەوام بێت لە نێوان نوێنەران و دەنگدەراندا، كە نابێت نوێنەر دواجار ببێتە بەشێك لە پڕۆژەی دەسەڵاتی سیاسی، هەروەها ئامانج لە بەشداریی گشتیدا نایەتە دی، ئەگەر ڕێگە نەدرێت پاڵێوراوان بە یەكسانی بیروبۆچوون و بەرنامەكانیان ئازادانە بخەنە ڕوو لە ڕێی دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە، بەشداریكردنەكە بەهای دیاریكراوی خۆی هەبێت، ئەگەر هەڵبژاردنەكانیش ماوە ماوە و بە ناڕێكی ئەنجام بدرێن، یان دانیشتنەكانی ئەنجومەنی هەڵبژێردراو بە ئاشكرا نەبێت بۆ هەموو هاووڵاتیان بێ سانسۆر، بۆیە جێبەجێكردنی زەمانەتی مافی بەشداریكردن پێویستی بە جێبەجێكردنی مافەكانی دیكەش هەیە.