ئاشكرایە كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق لەبری ئەوەی ڕێچكە و ڕێڕەوی دەستووری دروست وەربگرێت، ئەوا پێشێلكاری و پشتگوێخستنی دەستوور لەلایەن حكومەتی ئیتیحادییەوە ئەم كێشە و ناكۆكییانەی قووڵتر كردووە و ئاراستە و ئاقارێكی ئاڵۆزیان وەرگرتووە، لەم ڕووەوە دەست بردراوە بۆ بەسیاسیكردنی دادگای ئیتیحادی و هەوڵ دراوە بكرێتە ئامرازێك بۆ دروستكردنی گوشار لەسەر هەرێمی كوردستان، ئەم پرسانە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ د. عوسمان عەلی وەیسی ڕاوێژكاری یاسایی لە پەرلەمانی كوردستان.

 

* ئاشكرایە لە دوای ڕاگەیاندنی هاوپەیمانیی سێ قۆڵی (پارتی، سوننە و تەیاری سەدر) و هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی پەرلەمانی عێراق، ئیدی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بە سوودوەرگرتن لە بڕیارەكەی دادگای بەناو فیدڕاڵی (ئامادەبوونی دوو لەسەر سێی پەرلەمانتارەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار)، پرۆسەی سیاسی پەك خستووە، دواتریش هەر ئەم دادگایە چەندین بڕیاری دژی هەرێمی كوردستان دەركردووە، بە تایبەتی بریاری ڕەتكردنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، ئایا بەپێی دەقەكانی دەستوور چۆن ئەم بارودۆخە تەفسیر دەكەن؟

- دەستوور دەبێت ڕێسای باڵا بێت، بۆ ئەوەی فەرمانڕەوا و بەرفەرمان و سەرجەم دامەزراوەكان و هاونیشتمانیان پێوەی پابەند بن. بەڵام بەداخەوە دەستوور لە عێراقدا هەر لە یەكەم ڕۆژی لەدایكبوونیەوە پێشێل كراوە. هەر وەكو ئەوەی چەندین ماددەی ڕاگوزەری، حوكمی ڕاگوزەری هەیە، كە دەبوو لە ماوەیەكی دیاریكراودا جێبەجێ ببن، بۆ ئەوەی متمانە لە نێوان پێكهاتە سیاسییەكان و خەڵكی عێراق و هاونیشتمانیان بەو باڵادەستییەی دەستوور بەهێز و تۆكمە بێت، لەوانە ماددەی 140 و پێكهێنانی ئەو دامەزراوە دەستوورییانەی كە پێویستن بۆ فەرمانڕەوایەتیی عێراق، وەك ئەنجومەنی ئیتیحادی و دادگایەكی باڵا، و وەكو ئەو یاسایانەی كە چارەنووسی قەوارەی سیاسی و دەستووری عێراق و بە شێوەیەكی گشتی، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، پێیان بەندن، لەوانە یاسای نەوت و گاز، بەڵام بەداخەوە ئەو فەرمانڕەوایانەی كە لە بەغدا حوكمیان كرد و كاریان كرد ئەو دەرفەتەیان نەڕەخساند كە دەستوورێكمان هەبێت و بتوانین هەموومان لە سایەیدا ژیانێكی شایستە بەسەر ببەین. هەر بۆیە عێراق شانسی ئەوەی نەبوو لە سەردەمی نوێدا كۆمەڵێك فەرمانڕەوای باشی هەبێت كە لە دەستوور و لە ماناكانی حوكمڕانیی دروست تێبگەن. هەر بۆیە دادگای فیدڕاڵی لە زۆر پرسدا لەوانەش لە ساڵی 2010دا لە پرسی دەستاودەستكردنی دەسەڵات ئاراستەیەكی ناتەندروستی وەرگرت. سەبارەت بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی لەسەر نەوت و گاز كە لە 15/2 دەرچوو، لە وەڵامی دوو داوای 2012 و -2019 لە ڕاستیدا ڕەوشی پرۆسەی نەوت و گاز وەكو یەكێك لە پرسە سەرەكی و هەستیارەكان و ئەگەرچی وەكو ناونیشان لە چوارچێوەی فەسڵی چوار و دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی ئیتیحادیدایە، بەڵام بە هیچ شێوەیەك دەسەڵاتی ڕەهای نەداوەتە حكومەتی ئیتیحادی تاوەكو بە خواستی خۆی ئاراستەی ئەو دۆسێیە بكات. لەم ڕوانگەیەوە بێلایەنی لە بڕیاری دادگای فیدڕاڵیدا بەدی ناكەم و ئەو سەربەخۆییە كە پێویستە لەم دادگایەدا هەبێت بەرجەستە نەبووە. چونكە دوای 17ساڵ ئەم دادگایە بێت پرۆسە و كارەكانی هەرێمی كوردستان بخاتە ژێر ڕەحمەتی چاودێرییەكی تاكلایەنەی وەزارەتی نەوت و گازی بەغدا. ئەمە كارێكی ناتەندروستە و لەگەڵ مەنتیقی كاری دادگای دەستووری ناگونجێت، چونكە دادگای دەستووری دەبێت پرسە سیاسییەكان بەرەو لە قاڵبدانی یاسایی ببات، نەك یاسا بەرەو ئاراستەیەكی سیاسی تایبەتی ببات. بە گوێرەی لۆژیكی دەستووریش دەقەكە ڕوونە و شتی شاراوەی تێدا نییە و پێویستی بەو هەموو ئاراستەكردنە نییە و جگە لە دەسەلاتە حەسرییەكان كە لە ماددەی 110دا هاتووە، ئەوا دەسەڵات و یاساكانی دیكە پێویستە، یان بە هەماهەنگی و بە هاوبەشی بێت لەگەڵ دەسەڵاتی ئیتیحادی، یان ئەفزەلییەت بۆ یاسای هەرێمەكانە بە شێوەی گشتی هەروەك دادگای ئیتیحادی پێشتر لە چەندین بڕیار جەختی لەوە كردووەتەوە. بۆیە ئەم بڕیارە وەكو دەگوترێت بە سیاسیكردنی پرۆسەكەیە.

* یاسای نەوت و گازی كوردستان لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی پێ دراوە، ئاشكراشە پەرلەمانی كوردستان یاسایەك تەشریع ناكات كە لە دەرەوەی دەستووری عێراق بێت، پاش دەركردنی ئەم یاسایەش پەرلەمانی عێراق، یان دادگای فیدڕاڵی هیچ تانەیەكی نەبووە، هەتا لە 2012 لەلایەن پەرلەمانتارێكەوە داوای لەسەر بەرز كراوەتەوە، پاشانیش لە شوباتی 2022 ڕەت كراوەتەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەكرێت دووبارە خوێندنەوەیەكی لەناو دەقە دەستوورییەكان بۆ بكەین؟

- لە ڕاستیدا دەبێت ئەوە بڵێین كە خودی ئەم یاسایە كۆمەڵێك پسپۆڕ و تایبەتمەند دەریان كردووە و پشتییان بەستووە بە دەقە دەستوورییەكان. یاسای ژمارە 22 ساڵی 2007 ئەو ڕاستییەشی لەبەر چاو گرتووە كە دەسەڵاتە حەسرییەكان لە كوێ كۆتاییان پێ دێت و دەسەڵاتە هاوكارییەكان و هاوبەشەكان لە كوێ كۆتاییان پێ دێت، ئەمەش لە دەستووردا ڕوونە و لەم ڕووەوە پەرلەمانی كوردستان ئەو یاسایەی دەركردووە. كەواتە دەكرێت بوترێت یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007 لەو ڕوانگەیەوە سەرچاوەی گرتووە كە هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی دەسەڵاتە حەسرییەكانی دەسەڵاتی ئیتیحادییەكان كە لە ماددەی 110 هاتوون، مافی دەركردنی هەموو یاسایەكی هەیە، بە مەرجێك ئەو یاسایە خزمەت بە خەڵكی كوردستان بكات و لە چوارچێوەی كۆی بەرژەوەندییە گشتییەكانی گەلی عێراقدا بێت. بە پێچەوانەوە ئەگەر دەسەڵاتی فیدڕاڵی بە شێوەیەكی حەسری مافی دەركردنی یاسای هەیە لە چوارچێوەی ماددەی 110دا ئەوە نابێت تاكلایەنە یاسایەك دەربكات كە گرفت بۆ بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان دروست بكات. كەواتە یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007 لە چوارچێوەی دەستوور دەرچووە و لێكەوتەی خۆی هەیە و، ماف و پابەندبوونی بۆ وڵاتان و بۆ كۆمپانیا و بۆ خەڵكی كوردستان و هەرێمی كوردستانی دروست كردووە و بەشێكە لە دابەشكردنی دەسەڵات و سەروەری و بەشێكە لە دابەشكردنی دەسەڵات و سەروەت و سامان لە عێراق.

* ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كە بەرزترین دەسەڵاتی قەزایە لە كوردستان، زۆر ڕاشكاوانە و بە پشتبەستن بە دەقەكانی دەستووری عێراق، بڕیارەكەی بەناو دادگای فیدڕاڵی عێراق بە بریارێكی نادەستووری لە قەڵەم دەدات و، یاسای نەوت و گازی كوردستانیش بە یەكێك لە دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لە قەڵەم دەدات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێستا كێشەكە لە نێوان دوو دامەزراوەی یاساییە، ئایا چۆن كێشەی نێوان ئەم دوو دامەزراوە یاساییە (ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم و دادگای بەناو فیدڕاڵی عێراق) یەكلایی دەبێتەوە؟

- من پێم وایە پێویستە لایەنە دادوەرییەكانی عێراقی، چ ئەنجومەنی دادوەری، چ دادگای ئیتیحادی، بەو ئاراستەیە هاوكار و هەماهەنگ بن كە كۆشش بكەن دەسەڵاتە ئیتیحادیەكان تێگەیشتنییان هەبێت بۆ دەركردنی یاسایەكی نوێی ئیتیحادی سەبارەت بە یاسای نەوت و غاز، نەك جەخت لە خۆبەدەستەوەدانی هەرێمی كوردستان و ڕادەستكردنی سەروەت و سامانی هەرێمی كوردستان بكەنەوە، لەبەر ئەوەی ئێمە لە هەرێمی كوردستان هەست بە غەدرێكی زۆر دەكەین، چونكە تا ئێستا ماددەی 140 جێبەجێ نەكراوە، كە نیوەی خاكی ئێمە دەگەڕێنێتەوە سەر هەرێمی كوردستان. دواتر دەبێت ئەو راستییەمان لەبەر چاو بێت كە دەستووری عێراق بۆ ئەوە داڕێژراوە تاوەكو بتوانێت سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و دارایی و یاسایی و كۆمەڵایەتی دەستەبەر بكات. بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە دادگای ئیتیحادی بەو ئاراستەیە ناڕوات و بێلایەن نابێت و سەربەخۆیی تێدا بەدی ناكرێت. بۆیە كاتێك ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان ئەم هەڵوێستەی دەبێت، ئەوا یەكێك لە ئەركەكانی خۆی ئەدا كردووە كە پارێزگاریكردنە لە سەروەریی گەلی هەرێمی كوردستان و بەرژەوەندییە باڵاكان و مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان.

* هەر بۆ لاوازكردن و سڕینەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان داوایەكی دیكە لە دژی خەڵكی كوردستان ئاراستەی دادگای فیدڕاڵی كراوە بۆ بڕینی ئەو 200 ملیار دینارەی مانگانە دەینێرن بۆ مووچەی فەرمانبەران، ئەگەر ئەو دادگا بەناو فیدڕاڵییە بڕیاری بڕینی ئەم پارەیەش بدات، ئەمەیان چی لێ دەخوێندرێتەوە؟

- ئەگەر دادگای فیدڕاڵی ئاراستەیەكی لەو چەشنە وەربگرێت، ئەوا ئاراستەیەكی بە تەواوی دوژمنكارانە بەرامبەر هەرێمی كوردستان دەگرێتەبەر، چونكە ئەو پرسە پەیوەندی بە كاری حكومەت و هەماهەنگیی دەسەڵاتی فیدڕاڵی و هەرێمەكان هەیە. زۆرجار لە دەوڵەتانی فیدڕاڵی دەبینی دەوڵەتەكە هاوكاریی هەرێمێك دەكات لە شێوەی منحە و قەرز و هاوكاری و ئەو هاوكارییانەش دەداتە ئەو هەرێمەی كە پێویستیەتی، عێراقیش دوای ئەو هەموو كاولكاری و ئەنفال و جینۆساید و ماڵوێرانییەی بە سەر هەرێمی كوردستانی هێناوە و بە درێژایی مێژوو نەوت و گاز و سەروەت و سامانی كەركووك و هەموو هەرێمی كوردستانی بۆ خۆی بردووە، ئێستاكەش تەنیا 200ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان دەنێرێت، ئەوەش بخاتەبەر نەشتەری هەبوو، یان نەبووی دەسەڵاتی ئیتیحادی، ئەوە من پێموایە كارێكە دوورە لە ڕەوشتی سیاسی و یاسایی و دەستووری و بیركردنەوەیەكی تەواو ناتەندروستە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی مافی ژیان و من زۆر بە دووری دەزانم دادگای فیدڕاڵی بێتە ئاستێكی لەو جۆرە و شێوە مامەڵەكردنی نزم بۆ بڕینی ئەو بەشە تەواوكاری و هاوكارییەی كە لە ڕاستیدا بڕێكی یەكجار كەمە كە بۆ مووچە پێشكەشی هەرێمی كوردستانی دەكات. بۆیە لەو باوەڕەدام مامەڵەیەكی لەو چەشنە دەكەوێتە ئاستێكی یەكجار نزمی كاری ئەخلاقی سیاسی و یاسایی و دەستووری، لەبەر ئەوە یەكەم: پێموا نییە دادگای فیدڕاڵی بە ئاراستەی نەرێنی مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسە بكات. دووەم: لە ڕاستیدا ئەو بڕەی پێشكەش بە هەرێمی كوردستان دەكرێت، زۆر كەمە و لە ساڵی 2014 حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق بودجەی بۆ هەرێمی كوردستان نەناردووە، ئەگەرچی دەبینین بەو بودجە و پارە زۆرەی لە عێراق هەیە، چ ئاوەدانی و چ كاری خزمەتگوزارییان پێشكەش بە خەڵكی عێراق نەكردووە، بەڵام تەئكید دەكەینەوە بڕینی ئەو بڕە پارەیە لەلایەن عێراق و دادگای فیدڕاڵی ئەگەر بكرێت، ئەوە كارێكی نادەستووری و دوژمنكارانەیە بەرامبەر بە خەڵك و تەواوی هەرێمی كوردستان.   

* ئەوەی مایەی گاڵتەجاڕییە ئەوەیە كە پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە داوایەكی دیكەی ئاراستەی دادگای بەناو فیدڕاڵی كردووە بۆ ئەوەی «پارتی دیموكراتی كوردستان هەڵبوەشێتەوە»، خۆشتان دەزانن پارتی دیموكراتی كوردستان واتە بڕبڕەی پشتی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان، ئایا ئەم داوایە ڕاشكاوانە بۆ سڕینەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان نییە؟

- بەڕاستی ئەم داوایە لە چوارچێوەی دەستووردا مەهزەلەیە و كارێكی گاڵتەجاڕییە بە دەزگا و بە سیاسەت و حوكمكردن لە عێراقدا، وەكو دەزانین پارتی دیموكراتی كوردستان لە ساڵی 1946ـەوە دامەزراوە و لە ساڵی 1958مۆڵەتی فەرمی وەرگرتووە و، یەكێكە لە حزبە سەرەكییەكانی بنیادنانی وڵاتەكە، ئەگەر نەڵێم تاكە حزبە، ئەوا دەكرێت بڵێین پارتی دیموكراتی كوردستان حزبی سەرەكییە و خەڵكی كوردستان لە هەرچوار پارچەی كوردستان ئومێد و هیوایان پێ هەیە بۆ ئاشتەوایی و سەقامگیری، واتە جێگای ئومێد و هيوای خەڵك و گەلی كوردستان و نەتەوەی كوردە، لە عێراقیشدا پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەر پرۆسەیەكدا بێت، ئەوە ئەو پرۆسەیە بە تەندروست و ئیجابی بەڕێوەچووە، بۆیە ئەم جۆرە هەوڵانە جۆرێكە لە نەخۆشی كە دوچاری بەشێك لە پەرلەمانتارەكان بووە، واتە ئەمە نەخۆشییەكە پێویستە عاقڵمەندان و سیاسی و ڕۆشنبیرانی بەغدا بە جددی ئەو پرسانە وەربگرن و دەست بۆ ئەو ئاراستانە نەبەن كە دوژمنایەتی و كێشە لە نێوان نەتەوەی كورد و گەلی عەرەبی برا دروست بكەن.