پ. د. یوسف حەمە ساڵح پڕۆفیسۆری دەروونزانی لە زانكۆی سەڵاحەدین بۆ گوڵان: پاراستنی كۆمەڵگە و قەوارەی هەرێمی كوردستان لە پاراستنی گەنجەكانەوە لە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان دەست پێدەكات
لە ساڵی 1991ـەوە كێشەی ئالوودەبوونی گەنجان بە ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێمی كوردستان و عێراق بە شێوەیەكی زۆر خێرا سەریهەڵدا، ئەمڕۆ بە دەیان جۆری ماددەی هۆشبەر بڵاو بووەتەوە و هەزاران گەنج لە هەردوو ڕەگەزی (نێر و مێ) ئالوودەی ئەم ژەهرە مەترسیدارە بوون، لە ناوەندەكانی چاكسازی و خوێندن و كافتریای نێرگەلەكان تا دێت بەكارهێنان و ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان ڕوو لە زیادبوون كردووە، لەسەر ئەم پرسە و هۆكار و ڕێگا چارەسەرەكان، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پ. د. یوسف حەمە ساڵح پڕۆفیسۆری دەروونزانی لە زانكۆی سەڵاحەدین سازدا.
* بەو پێیەی وەك شارەزا و پسپۆڕێكی دەروونزانی سەرپەرشتیی 85 نامە و تێزی ماستەر و دكتۆراتان كردووە لەسەر لایەنی دەروونیی گەنجان، ئایا بۆچی لەناو هەستیارترین توێژی ناو ئەم كۆمەڵگەیە كە گەنجەكانە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان بەو شێوە مەترسیدارە بڵاو بووەتەوە؟
- ئالوودەبوونی گەنجان بە ماددە هۆشبەرەكان بە هەستیارترین پرس دادەنرێت. توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی زۆر و چڕ لەسەر ئەم بابەتە دەكرێت، بەو پێیەی ئالوودەبوون و بڵاوبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لەناو توێژی گەنجاندا جێگای مەترسیی زۆر گەورەیە و شیرازەی خێزان و كۆمەڵگە و تەنانەت ئایندەی نەتەوەكان دەخاتە مەترسییەوە. ئەم مەترسییە تێكەڵ بە پرسی ئاسایشی نەتەوەیی و ئاشتیی كۆمەڵایەتیش بووە، بەو پێیەی گرنگترین توێژی ناو كۆمەڵگە كە هێزی مرۆیی و پارێزەری كۆمەڵگە و نەتەوە و وڵاتە، بە هۆی بڵاوبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكانەوە ئیفلیج دەكات. دەبێت زۆر بابەتییانە و زانستییانە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە بكەین. من زیاتر ناچمە ناو وردەكاریی ڕووبەڕووبوونەوەی باند و مافیاكانی ماددە هۆشبەرەكان و هێنانی ئەم ماددە مەترسیدارانە لە دەرەوەی سنوورەكان بۆ ناو كۆمەڵگەی كوردستان و هەڵكشانی ژمارەی ئەوانەی ئالوودەی ماددە هۆشبەرەكان بوون. گۆڤاری گوڵان لە ژمارەكانی ڕابردوو لەگەڵ كەسانی پەیوەندیدار قسە و باسیان لەسەر كردووە. من هێندەی ئەو شارەزایی و پسپۆڕایەتییەی لە پاراستنی توێژی لاوان و گەنجان هەمە، وتوێژێكی زانستییانە دەكەم. دۆزینەوەی هۆكاری تەشەنەكردن و خۆپاراستن لە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكە هێندەی دەستگیركردن و ڕاوەدوونانی بازرگان و قاچاخچییەكان گرنگە، بۆیە دێمە سەر كرۆكی پرسیارەكەتان كە بۆچی ئەم ژەهرە زیاتر بەرۆكی گەنجانی لە هەردوو ڕەگەزی (نێر و مێ) گرتووە؟ یان بۆچی گەنجان پەنا دەبەنە بەر بەكارهێنانی ئەم ماددە هۆشبەرانە؟ چ لە ڕووە كۆمەڵایەتی و ئەخلاقییەكەوە بێت، چ لە ڕووە دەروونییەكە و هەموو ڕووەكانی دیكەشەوە بێت، بە شێوەیەكی گشتی ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان لەناو ژمارەیەكی زۆری گەنجان بۆ هۆكارە نێوخۆیی و دەرەكییەكان دەگەڕێتەوە كە زەمینە خۆشكەر و هاندەرن، لەوانە بێكاری و نادادپەروەری و بوونی بۆشایی و خراپ پەروەردەكردنی گەنج لەناو خێزان و چەندین هۆكاری دیكە، كە هەمووان وا لە گەنج دەكەن، ئامادەیی تێدا بێت بۆ ئەوەی بێڕێزی بە خۆی و بەرانبەر و خێزانەكەشی بكات، تەنیا لەپێناو ئەوەی بۆ كاتێكی كەم لەم واقیعە تاڵە بێهۆش بێت و دوور بكەوێتەوە. خۆ ئەگەر تەنیا باسی هۆكاری خراپی پەروەردەكردنی منداڵ و گەنجان بكەین، ئەوا لەم ڕوانگەیەوە شێوازی پەروەردەكردنی منداڵ لەناو خێزاندا زۆر زۆرن، بەڵام لە هەمووی گرنگتر چاندنی هەستی بەرپرسیارێتیی گەنجە لەناو خێزان و كۆمەڵگەكەیدا، ئەم بەرپرسیارێتییە وا لەو منداڵە دەكات، هەر لە قۆناغەكانی سەرەتای ژیانیدا كەسایەتییەكی بەهێزی لێدەربچێت و لە تەمەنی گەنجێتیدا سەد جار بیر بكاتەوە، ئەو كات بكەوێتە ژێر ڕكێڤی كەسانێكی هەلپەرست و بەرژەوەندیخواز كە تووشی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكانی بكات. ئەم كەسایەتییە بەهێزەی گەنج هەموو كات ئاستی هەستی ڕێزگرتن بۆ خۆی و خێزان و كۆمەڵگەكەی تێیدا بەرزە و بەردەوام دەروونی ئارامە.
* جگە لە پەروەردەیەكی باشی خێزانی، ژینگە كۆمەڵایەتییەكەش هۆكار و هاندەرە بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و ئالوودەبوون. لەو بارەیەوە ڕاتان چییە؟
- ژینگەی خراپی كۆمەڵایەتی جاری وا هەیە ڕێگاخۆشكەرە بۆ ئالوودەبوون، بێكاری و هەستكردن بە نادادپەروەریی و بوونی بۆشایی لەلای گەنج كۆمەڵە هۆكارێكن، بۆ ئەوەی گەنج بۆ داهاتووی بێ ئومێد بێت. ئەم واقیعە ڕێژەییە و مەرج نییە هەموو گەنجێك بەم شێوەیە بیر بكاتەوەو ئەو ڕێگا هەڵەیە بگرێتەبەر. كاتێك گەنج پەنا بۆ جگەرەكێشان و نێرگەلە و خواردنەوەی ماددە كحولییەكان دەبات، سەرەتای ڕێگایە بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، ئەو لەم ژینگە نادادپەروەرییە و ناخۆشەدا هەست بە زوڵم دەكات، لە مەزڵوومییەتیشدا ڕوو لە شەڕانگێزی دەكات، كاتێك نەتوانێت ئەو شەڕانگێزییە بۆ لایەنی بەرانبەر دەرببڕێت، ئەوجا شەڕانگێزییەكە ڕووبەڕووی خۆی دەكاتەوە و ئازارخۆی دەدات، بۆیە ڕوو لە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان دەكات و دواجار بە ماددە هۆشبەرەكان ئالوودە دەبێت.
* دەگوترێت زۆرجار وڵاتانی دراوسێ و ئەجندەی دەرەكی لەپشت لەخشتەبردنی گەنجەكانن و بە لێشاو ماددەی جۆراوجۆری هۆشەبەر لەناو شوێنە گشتییەكانی هەرێمدا بڵاودەكەنەوە، ئایا ئامانج لەم كارە چییە؟
- بە درێژایی مێژوو زۆرن ئەوانەی دژایەتی و مەرامی دوژمنكارانەیان بەرانبەر گەلی كورد هەبووە و هەیە. كۆمەڵكوژی و جینۆساید و وێرانكردنی گوند و تەعریب و تەرحیل و كیمیاباران و ئەنفال هەمووی لەم چوارچێوەیەدا هاتووە، ماددە هۆشبەرەكانیش ئەنفالێكی دیكەیە كە تێیدا بەم ئامرازە كاریگەرە گەنج لەخشتە دەبەن و شیرازەی خێزان و كۆمەڵگەكەمان تێك دەدەن و ڕۆح و هەستی نەتەوایەتی و نیشتمانپەروەری لەناو گەنجاندا لەناو دەبەن. وڵاتانی دەوروبەرمان بە خۆرایی ماددەی هۆشبەرمان بۆ دەنێرن و دواتر لە ناوەوە بە پارەیەكی كەم ساخی دەكەنەوە و لە شوێنە گشتییەكان بەسەر گەنجەكاندا دابەشی دەكەن. هەموومان ئەو هەموو بازرگانە ئێرانییەی ماددە هۆشبەر دەبینین كە چۆن ڕۆژانە لە ناوچە شاخاوییەكانەوە بە قاچاخ ئەم ژەهرە ئاودیوی وڵاتەكەمان دەكەن، سووریا و ڕژێمەكەی ئەسەد، كارگە و كارخانەكانی حەبی كبتاگۆنی بەرهەم دەهێنا و ڕەوانەی ناوچە كوردنشینەكانی دەكرد، گەنجەكانمان ئالوودەی ماددەی كریستاڵی دەكەن، كە لە ڕووانگە زانستی و پزیشكییەكەوە زۆر زۆر زەحمەتە گەنجەكان دەستبەرداری بن. وڵاتانی دراوسێ هێز و توانا و ئیرادەی گەنجی كورد لەناو ئەم كۆمەڵگەیە لەناو دەبەن، هەروەكو چۆن لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە هەواڵگرەكانی جوو لەسەر شەقامەكانی شارە گەورەكانی ئەڵمانیا لە ڕێگەی دەرزییەوە گەنجانی ئەڵمانیایان ئالوودەی هیرۆین دەكرد، تاوەكو گەنجەكانی ئەڵمانیا ئیفلیج بكەن و ڕۆحی بەرگریی و هێز و بازوویان لەناو بچێت. پێویستە لە هەرێمی كوردستان دەزگایەكی تایبەتی مەدەنی دروست بكرێت بۆ چاودێریی هەموو ئەو شوێنانەی ماددە هۆشبەرەكانی تێدا بڵاو دەكرێتەوە، تاوەكو گەنج وا بە ئاسانی نەتوانێت پەنا بۆ ماددە هۆشبەرەكان ببات و بەكاری بهێنێت، تەنانەت لەناو سەنتەرەكانی چاكسازی لە زیندانەكان نەتوانراوە گەنجە ئالوودەبووەكانمان چارەسەر بكەن، بە ئالوودەبوون زیندانی دەكرێن و بە بازرگان و قاچاخچێتیی ماددە هۆشبەرەكان دێنە دەرەوەی زیندانەكان، لەلایەكی دیكەشەوە جێگای خۆشحاڵی و ئومێدە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان قەڵاچۆكردن و ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكانی كردووەتە ڕیزبەندی پێشەوەی كارەكانی و، لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان هەستی بەوە كردووە هەرێمەكە لە ناوچەیەكی ترانزێتی ماددە هۆشبەرەكانەوە بووەتە ناوچەیەكی بەكارهێنەر. ئێمە پێویستە لە قۆناغی چاودێری و بەدواداچوون و ڕووبەڕووبوونەوە و قەدەغەكردنی ماددە هۆشبەرەكان ستراتیژیەتێكی نەتەوەیی دابڕێژین. بە داخەوە دەزگاكانی ڕاگەیاندن ڕۆڵێكی كارا و باشی وایان نەبینیوە لە بواری هوشیاركردنەوەی خێزانەكان و قێزەوەنكردنی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان.
* ئایا ڕێگا چارەسەر چییە بۆ ئەوەی گەنجەكانمان لە ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان دوور بكەونەوە و نەبنە قوربانیی باند ومافیاكانی ماددە هۆشبەرەكان؟
- سەرەتا پێویستە لە پەروەردەی ناو خێزانەوە دەست پێبكەین، گەنج لەناو خێزانەوە كەسایەتی بەهێزی بۆ دروست دەبێت، كە هەستی بە بەرپرسیارێتی بەرانبەر تەندروستی و ناو و ناوبانگی كەسێتی و خێزانەكەی و دواتر پاراستنی بەرژەوەندیی خۆی و كۆمەڵگە و نەتەوەكەی كرد، هەرگیز ئەم كەسایەتییە پەنا نەباتە بەر ڕەوشت و كاری خراپ و بەكارهێنانی ماددەیەكی زیانبەخش، ئەوانەی پاڵپشتیی دەروونی و كۆمەڵایەتییان زۆر بەهێزە و هەست بە ڕێز و پێگە كۆمەڵایەتییەكەی خۆیان دەكەن، هەرگیز بەو ئاسانییە ناكەونە ژێر كاریگەریی ماددە هۆشبەرەكانەوە، لە بەرانبەریشدا لایەنێكی دیكە هەیە كە زۆر بەناز منداڵ پەروەردە دەكرێت و ئەوەش وادەكات لە ئایندەدا نەتوانێت پشت بەخۆی ببەستێت و پێویستی بە كەسانی دیكەیە كاروبارەكانی بۆ بەڕێوەببەن، ئەم جۆرە كەسایەتییانەش تاكێكی خۆپەرست و تاكڕەویان لێ دروست دەبێت كە بەردەوام بە دوای بەرژەوەندی و چێژ و خۆشیی خۆیاندا دەگەڕێن، ئەمانەش ڕەنگە پەنا بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان ببەن.
خاڵێكی دیكەی ڕێگری لە ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان لەناو گەنجەكانماندا، ڕزگاركردنی گەنجە لە بێكاری و ئەو بۆشاییە مەترسیدارەی تێی كەوتووە. بێكاری تەنیا گەنج ڕاپێچی ئالوودەبوون ناكات، لەوانەیە پەنا بباتە بەر گرووپ و تاقمە تیرۆریستییەكانیش، ئەم كەسانە دژی بەرژەوەندی گشتی و كۆمەڵگە هەڵسوكەوت دەكەن و كەسانی شەڕانگێزیان لێدروست دەبێت و پەنا بۆ شتی خراپ دەبەن بۆ ئەوەی دژی بەرژەوەندیی گشتی هەڵسوكەوت بكەن.
لەكۆتاییدا پاراستنی نەتەوە و هەرێمەكەمان لە پاراستنی كۆمەڵگە و خێزان و گەنجەكانەوە دەست پێدەكات، دەبێت ڕێزیان لێ بگرین و هەلی كاریان بۆ دەستەبەر بكەین و خێزان پێكەوە بنێن و بە توندی ڕێگایان لێ بگیرێت تاوەكو پەنا بۆ بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان نەبەن.
