وشكەساڵی و دەركەوتنی گرفتی خۆراك لە جیهان و گرانبوونی نرخی ئالیك كاریگەریی خراپی لەسەر بەخێوكردنی مەڕوماڵات و سامانی ئاژەڵی لە هەرێمی كوردستان هەبوو. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان ئەم دیدارەی لەگەڵ دكتۆر یوسف بەرزنجی پڕۆفیسۆر لە زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین ساز دا.

 

* وەكو ئاشكرایە وشكەساڵی و گرانیی نرخی ئالیك كاریگەریی خراپی لەسەر سامانی ئاژەڵی لە هەرێمی كوردستان هەبووە، وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی ئەم بوارە چۆن دەڕوانیتە ئەم گرفتە و تا چەند ئەمە زیانی بە باروبژێوی هاووڵاتیان و گرانبوونی نرخی پەلەوەر و ئاژەڵ گەیاندووە؟

- پێش دەركەوتنی قەیرانی وشكەساڵی و گرانبوونی ئالیك، بارودۆخی كەرتی ئاژەڵی لە هەرێمی كوردستان لە ڕووی چەندێتی و چۆنایەتییەوە باش نەبووە. بەداخەوە كشتوكاڵ تەنیا لە سامانی ڕووەكیدا بچووك كراوەتەوە. كاتێك باسی سامانی گۆشت دەكەین كە بەشێكی گرنگی خۆراك و پێداویستییەكی سەرەكیی هاووڵاتیان پێك دەهێنێت، هەر لە سامانی پەلەوەر و مەڕوماڵات و مانگا و ڕەشەوڵاخ و تەنانەت سامانی ماسییش دەگرێتەوە، ئەم سێ بەشەی (مەڕوماڵات و مانگا، پەلەوەر، ماسی)، لەم چەند ساڵەی دواییشدا بە هۆی قەیرانی دارایی و شەڕی داعش و بڕینی بودجە و نەبوونی پلانیش هەمووی كاریگەریی خراپی كردە سەر كەرتی سامانی ئاژەڵی و بەلانی كەمەوە دووبارە هەستانەوە لە كەرتێكدا كە ساڵانە بە ملیۆنەها دۆلار بۆ هێنانی گۆشت لە دەرەوەی سنوورەكانەوە خەرج دەكرێت، لەكاتێكدا ژینگەی هەرێمی كوردستان لەبارە بۆ بەخێوكردنی دەیان جۆری مەڕوماڵات و ئاژەڵ و ماسی و پەلەوەری جۆراوجۆر، لە حەفتاكان و هەشتاكاندا مەڕوبزنی كوردی نەك تەنیا لە عێراق، بەڵكو لە ناوچەكەشدا بەناوبانگ بوو، ئێستاكە زۆر لەو مەڕوماڵات و مریشك و جۆری كەڵەشێر و قەلانە بەرەو لەناوچوون دەچن.

* باسی نەبوونی پلانت كرد. وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو دەڵێت لە بواری پەلەوەردا گەیشتووینەتە خۆبژێوی و ئێستا ئەو سامانە بۆ دەرەوە دەنێرین. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم كەرتە ئایا دەكرێت ڕێژەی باشی بارودۆخەكە، یان خراپی لە جۆرێكی مەڕوماڵات و پەلەوەر و ئاژەڵەوە بۆ یەكێكی دیكە جیاواز بێت؟

- ئامار و داتاكان لە هەرێمی كوردستان ورد و زانستی نین و بە شێوەی خەمڵاندنە، بۆ نموونە ژمارەی پڕۆژەكانی بەرهەمهێنانی هێلكە بە 1431 پڕۆژە دادەنرێت و 183 پڕۆژەی بەخێوكردنی مەڕو بزن و مانگا هەیە، بەڵام هێشتا بەپێی پێویست نییە. لە پڕۆژەكانی بەرهەمهێنانی هێلكە و گۆشتی پەلەوەر تەنیا لە خوارووی 30%ی پێداویستیی ناوخۆ پڕ دەكەینەوە، تەنیا نزیكەی 33%ی ئەو گۆشتەی لە بازاڕ هەیە، خۆماڵییە و ئەوەی دیكە لە دەرەوە دەهێنرێت. ئەگەر وا نییە ئەی بۆچی تا ئێستا بازاڕەكانی كوردستان پڕیەتی لە بەرهەمی بیانی بە تایبەتی توركی و ئێرانی و سووری، بۆیە من سوورم لەسەر ئەوەی بێ پلانی و نەبوونی توێژینەوە و شارەزایی وای كردووە ئەم كەرتە پشتگوێ بخرێت و زیاتر گرنگی بە كەرتی ڕووەكی بدرێت نەك كەرتی ئاژەڵی. ڕاستە لە پەلەوەرسازیدا چەند پەلەوەرێكی ڕەسەنمان هەیە، لە وڵاتی ئێمە لە چەندین كێڵگە باوانەكان بەخێو دەكەین و بە بازرگانی دەیفرۆشین، ئێمە لە پیشەسازیی پەلەوەر و گۆشتی ئاژەڵی لاوازین، هەتا ڕێگا بە بەرهەمی بیانی بدەین و پڕۆژە و پەلەوەرەكانی خۆمان فەرامۆش بكەین، كەرتی پیشەسازیی پەلەوەر نابووژێتەوە. ئێمە خاوەنی مەڕی حەمدانین كە لەدەشتی هەولێر دەژی و مەڕێكی گەورەیە، لێرە دەڵێن خراپە و بە كەڵك نایەت و بەخێوكردنی فەرامۆش كراوە، كەچی وڵاتێكی وەكو توركیا لە چەندین پارێزگای و لە دوای 2003وە ئەو مەڕەی بردووە و دیراسەی لەسەر دەكەن و زیادیان كردووە و خەریكە بە مەڕی توركی ناوی دەبەن. خۆ ئەگەر خۆمان گرنگی بە بەرهەمی خۆماڵی بدەین، ئەو بیانووەی حكومەتی عێراقیش نامێنێت كە ناوبەناو ڕێگری لە چوونی بەرهەمی كشتوكاڵ و پەلەوەر و ئاژەڵی لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەكات كە باشترین بازاڕە بۆ ساخكردنەوەی بەرهەمەكانی جووتیاران، چونكە ئەوان بەو پێیەی دەروازە سنوورییەكان سەر بە حكومەتی عێراقن، هەموو داتا و ژمارە و ئامارێكیان دەست دەكەوێت و ئێمە ناتوانین نكۆڵی لێ بكەین. خۆ ڕەنگە ئەو بەرهەمە هێنراوە كەمیش بێت، بەڵام لە كاتی گێچەڵكردنی عێراقدا زیانی گەورەمان بەردەكەوێت. 

* زۆر باس لە كەموكورتی و گرفتەكانی بەردەم بووژانەوەی كێڵگەكانی پەلەوەر و پڕۆژەكانی بەخێوكردنی مەڕو بزن و مانگا و ماسی كراوە؛ وەكو كەسێكی شارەزا لەم بوارەدا بە پێویستی دەزانیت چی بكرێت بۆ ئەوەی ئەم كەرتەش ببێتە كەرتێكی خۆبژێو و زۆرترین هەلی كار لەخۆ بگرێت؟

- بووژانەوەی پەلەوەر و پڕۆژەكانی مەڕوماڵات و بەخێوكردنی مانگا و ڕەشەوڵاخ و ماسی و سەدان جۆری دیكە نەك تەنیا داهاتێكی گەورەیە بۆ هەرێمەكەمان بەڵكو بەدەستهێنانی دەیان هەلی كار و ئاوەدانكردنەوەی گوندەكانیشە. لێرەو لەوێ هەندێك هەوڵی بچووك هەیە بۆ بە پیشەسازیكردنی پڕۆژەكانی بەخێوكردنی مەڕوماڵات و ئاژەڵ. ئەوەی هەشە توخمەكانی دەرەوە هێنراون وەكو مانگای فریزیان، بە شێوەیەكی گشتی ئێمە نەمانتوانیوە ئەو سەرچاوە سرووشتی و ژینگەیەی كە هەیە سوودی لێ وەربگرین، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەروەكو چۆن بۆ پاڵپشتیكردنی بەرهەمی گەنمی جووتیاران گەنمەكەیان لێ دەكڕێتەوە، بە هەمان شێوە پاڵپشتیی بەخێوكردنی مەڕوماڵات و سامانی ئاژەڵیش بكات و بە نرخێكی گونجاو و كەم، عەلەف و ئالیكیان بۆ دابین بكات و لێرەش وەكو وڵاتانی دیكە پڕۆژەی لەقوتوونانی گۆشت هەبێت، هەروەها یارمەتی و پاڵپشتیی وەبەرهێنەكان بكات و زەوییان لە دەرەوەی شارە گەورەكان بۆ دابین بكات و قەرزی بانكی بۆ دەرچووانی زانكۆكانی كوردستان بە تایبەتی ئەو قوتابیانەی دەرچووی كۆلێژەكانی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكانن دابین بكات.

* باسی ئەو هۆكارانەت كرد كە زیانی لە كەرتی ئاژەڵی داوە، لە ناویاندا وشكەساڵی و گرانیی عەرەف و ئالیك و نەبوونی پاڵپشتی، ئایا وشكەساڵی تا چەند زیانی لە بەخێوكردنی مەڕوماڵات داوە؟

- لەبەر ئەوەی لە وڵاتی ئێمە بەخێوكردنی مەڕوماڵات و مانگا بە شێوەیەكی گشتی بە شێوە كلاسیكییەكەیەتی واتا تاكەكانی ناو كۆمەڵگە و جووتیارەكان خۆیان خۆڕسكانە هەڵساون بە بەخێوكردنی مەڕوماڵات، بۆیە وشكەساڵی زیانی گەورەی بۆ لەوەڕاندنی مەڕەكانیان بووە، لەو لاشەوە وشكەساڵییەكە بووەتە هۆی گرانیی عەلەف و ئالیك. ئەركی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوە سەرژمێرییەكی بەپەلە بۆ ژمارەی ئاژەڵ و جۆرەكانی و دابەشبوونی بكات، لەمەش گرنگتر سیاسەتێكی پاڵپشتیی بەرهەمی خۆماڵی پەیڕەو بكات. ڕەنگە لە سەرەتادا بەرهەمهێنانی كیلۆیەك شیر لە هەرێمی كوردستان دوو هەزار دیناری تێ بچێت، بەڵام لە وڵاتێكی وەكو توركیا و ئێران كە ماوەیەكی زۆرە سەرقاڵی بە پیشەسازیكردنی شیرن، لەوێ بۆ یەك كیلۆ بەرهەمی شیر ڕەنگە تەنیا 500 دیناری تێ بچێت، ئەمە كێبڕكێیەكی ناتەندروستە و پێویستی بە پاڵپشتیی بەرهەمی خۆماڵی هەیە. بۆ نموونە پاڵپشتیی بانكی و پێدانی قەرزی بێ سوودی مامناوەند و درێژخایەن، هەروەها هانی جووتیاران بدرێت جۆرێك لەو ڕووەكانە بچێنن كە پڕۆژەكانی پەلەوەر و مەڕوماڵاتیش سوودی لێ وەردەگرن، وەكو وێنجە و سۆیا كە بەداخەوە بە هۆی وشكەساڵییەوە ڕوواندنی ئەو جۆرە ڕووەكانە پشتگوێ خراوە، تەنانەت وێستگەكانی توێژینەوەی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بەپێی پێویست نییە و لە ئاست گۆڕانكارییەكانی سەردەمدا نییە.

* جگە لە بەرهەمهێنانی گۆشتی سپی و پڕۆژەكانی پەلەوەر، بەخێوكردنی ژمارەیەكی زۆر لە مریشك و كەڵەشێر و قەل و قازی كوردی و تەنانەت كۆتر هەیە، تاچەند لەسەر ئەم پەلەوەرە خۆماڵییە توێژینەوە كراوە؟

- یەكێك لە سیما جوانەكانی گوندەكانمان بۆ بوونی ژمارەیەكی زۆری مریشك و كەڵەشێر و قەل و قاز و مراوی و تەنانەت كۆتر و پەلەوەرەكانی دیكە دەگەڕێتەوە، كە لە چەند ساڵی ڕابردوودا زۆر فەرامۆش كراوە و وای لێ هاتووە لە گوندەكانیش گۆشتی سپی و پەلەوەری وڵاتانی دراوسێ بەكار دەهێنن، لە كاتێكدا لەحەفتاكان و هەشتاكاندا سەرچاوەی بەرهەمی مریشكی كورد گوندەكان بوو كە بۆ شارەكانیان دەنارد. بەخێوكردنی مریشك و قەل و قاز و مراوی و پەلەوەرە كوردییەكانی دیكە دەبێت وەزارەتی كشتوكاڵ بیانخاتە ناو چوارچێوەی پڕۆژەی بچووك و قەرز و پاڵپشتی و یارمەتی دارایی پێشكەش بە گوندنشین و جووتیارەكان بكات، كە لەلایەك بووژانەوەی كەرتێكی گرنگی ئابوورییە و لەلایەكی دیكەوە بووژانەوەی گوندەكان و بەدەستهێنانی هەلی كارە، چونكە نابێت ئەوەمان لەیاد بچێت، ڕاستە گرانیی گۆشتی سپی و ئاژەڵی گرفتێكی گەورەیە، بەڵام هاندان و پاڵپشتییەكی باشیشە بۆ بووژانەوەی ئەم بوارە و جووتیار دەتوانێت بە بودجە و پارەیەكی كەم و شوێنێكی بچووك زۆرترین پەلەوەر بەخێو بكات، هەرچی پاراستنێتی ئەوا دەبێت حكومەت زۆر بە وریا بێت بەخێوكردنی ئەم باڵندە و پەلەوەرانە لە هەردوو وەرزی زۆر سارد و زۆر گەرمادا تووشی پەتا و نەخۆشی و دواتر مرداربوون نەبنەوە و زیانی گەورە بەر بەخێوكەرەكەی بگەیەنێت.

* دەكرێت لە هەرێمی كوردستان لە ڕووی جوگرافیا و ئاو و هەوا و ژینگەی بەخێوكردنی جۆرەكانی مەڕوماڵات و ئاژەڵ و پەلەوەر و سامانی ماسی جیاواز بكرێت بۆ ئەوەی فەرمانگەكانی توێژینەوە و كشتوكاڵی باشتر لەسەری زاڵ بن؟

- جووتیار و گوندنشینەكان و خاوەنی پڕۆژەكانی پەلەوەر خۆڕسكانە بەپێی كەڵكی ئابووری و ژینگەی لەباری ناوچەكە و دوور و نزیكی لە شارەكانەوە پڕۆژە و بەخێوكردنی ئاژەڵ و مەڕوماڵات و جۆری پەلەوەر بەخێو دەكەن. بۆ نموونە لە تەق تەق ئاوی زێی بچووكی تێدایە و دەوروبەری زێیەكە لەبارە بۆ پڕۆژەی بەخێوكردنی ماسی، لە ناوچەكانی سۆران و حاجی ئۆمەران بۆ بەخێوكردنی مانگا و لە دەشتەكان بۆ بەخێوكردنی مەڕوماڵات و لە ناوچە فێنكەكان بۆ بەخێوكردنی پەلەوەر، لەمەشدا هەندێك پڕۆژە نزیكییان لە سەرچاوەی ساخكردنەوەی بەرهەمەكانیان كە شارە گەورەكانە هەڵبژاردووە، وەكو پڕۆژەكانی بەرهەمهێنانی هێلكە و مەڕوماڵات. بە شێوەیەكی گشتی دەبێت دیراسەتی زانستی و ورد بۆ ئەم بابەتە هەبێت، بەداخەوە لەم ڕووەوە لاوازین.