«بۆ گێڕانەوەی متمانەی نێوان خەڵك و حكومەت، باشترین چارەسەر ئەوەیە خەڵك پێشوەختە لە ڕاستییەكان ئاگادار بن، ئەوجا لە پرۆسەی سیاسیدا بەشداری بكەن.»

 

تینا ناباچی . مات لینگر .

كتێبی «بەشداریی خەڵك بۆ دیموكراتیەتی سەدەی 21»

 

 

یەكێك لە پرسە‌ گرنگ و ستراتیژییەكانی ناو بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بریتی بوو لە «ڕاگرتنی گەندەڵی لە شوێنی خۆیدا و بەرزكردنەوەی داهاتی نانەوتی لە كوردستاندا»، ئەمەش كرۆكیی ئەو بەرنامە ڕیفۆرمییەی پێكدەهێنا، كە دواتر بەرزكرایەوە بۆ پەرلەمانی كوردستان و دوای پەسەندكردنی بووە یاسای چاكسازی بۆ كابینەی نۆیەم.

لەگەڵ دەستبەكاربوونی كابینەكە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر ڕاشكاوانە داوای لە ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران كرد كە هەموو وەك یەك تیم پێكەوە كار بۆ سەرخستنی یاسای چاكسازی بكەن و، لەناو حكومەت «وەزیر» وەزیری هەموو هەرێمی كوردستانە و ناكرێت بیروبۆچوونی سیاسیی حزبی تێكەڵاوی كاری حوكمڕانی بكرێت.

لەسەر ئەم ئاراستەیە و بۆ جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، كابینەی نۆیەم لەسەر هەموو ئاستەكانی دارایی و كارگێڕی دەستی بە چاكسازی كرد و لە ماوەیەكی كورتدا، ڕێژەی داهاتی نانەوتی كە بریتین لە داهاتەكانی «وەزارەتی دارایی، وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی كارەبا، وەزارەتی شارەوانی، بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی تۆماری خانووبەرە»، لە هەر دوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بە ڕێژەی 100% زیاد بوون، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسامیی هەموو چاودێرێكی سیاسییە، ئەوەیە كە لە هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە لە بری ئەوەی بە هاوشێوەی هەر دوو پارێزگای هەولێر و دهۆك داهاتی نانەوتی زیاد بكات، بەپێچەوانەوە بە ڕێژەی نزیكەی 100% كەمی كردووە، ئەمەش ڕاشكاوانە مانای ئەوەیە كە ئەو داهاتەی پێشتر لە دوای گەندەڵی و تەخشان و پەخشان و قاچاخچێتی دەگەڕایەوە بۆ بانكەكانی سلێمانی، ئێستا ئەوەندەش ناگەڕێتەوە و، جیا لەوەی خانەشین و مووچەخۆران لە سەرەی وەرگرتنی مووچە گیان لەدەست دەدەن، لە هەمانكاتدا ناتوانرێت دەرمان بۆ نەخۆشخانەكان دابین بكرێت و، خۆڵ و خاشاكی سنووری هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە كۆبكرێتەوە.

ئەم حاڵەتە تازەی لە سلێمانی و هەڵەبجە دروست بووە، حاڵەتێكی جیاوازە لەو كاتەی كە تەنیا گەندەڵی بوونی هەبوو، ئەمەش لەبەر ئەوەیە پێشتر «گەندەڵی و قاچاخچێتی»یش بوونی هەبوو، بەڵام بەشێك هەر لە داهات دەمایەوە بۆ ئەوەی هەندێك كاری خزمەتگوزاری و تەواوكاریی مووچەی فەرمانبەرانی پێ تەواو بكرێت، بەڵام وەك ئێستا بارودۆخەكە دەبینین، قۆناخێكی دیكە لە سەرووی گەندەڵییەوە دەستی پێ كردووە، كە دەشێت پێی بگوترێت قۆناخی «فەرهوود، یان لوتكەی گەندەڵی»، ئەم قۆناخە ترسناكەش كە بووەتە هۆكاری ئەوەی متمانەی نێوان خەڵك و دامەزراوەكانی حكومەت نەمێنێت، ئەوا هەر وەك هەر دوو پڕۆفیسۆر «نیتا ناباچی و مات لینگر» لە كتێبی «بەشداریی خەڵك بۆ دیموكراتیەتی سەدەی 21» جەختی لەسەر دەكەنەوە و دەڵێن: «بۆ گێڕانەوەی متمانەی نێوان خەڵك و حكومەت، باشترین چارەسەر ئەوەیە پێشوەختە خەڵك لە ڕاستییەكان ئاگادار بن، پێش ئەوەی بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا بكەن». ئەم دەستنیشانكردنە وردە بۆ گرنگیی بەشداریی خەڵك و گێڕانەوەی متمانە لەگەڵ حكومەتدا، میكانیزمێك پێشكەش دەكات كە وەك چەمكێكی سەرتاپاگیر پێناسەی «بەشداریی خەڵك لە پرۆسەی سیاسی»دا بكەینەوە، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت حكومەت تەواوی ئەو ڕاستی و زانیارییانە بخاتە بەردەستی هاووڵاتی كە جێگەی «بایەخ و پێداویستی و پاراستنی بەهاكانی هاووڵاتیبوونە»، لەم حاڵەتەدا ڕێگەیەكی تازە بۆ بەشداریی خەڵك و حكومەت دەكرێتەوە، بەڵام بۆ ئەوەی ئەم «بەشدارییەی خەڵك كاریگەر بێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ تەواوی كێشەكان»، ئەوا دەبێت حكومەت ژێرخانێكی پتەو بۆ بەشداریی هاووڵاتیان بە ڕێگەی «یاسا، دامەزراوەكان، كۆمەڵەكان» فەراهەم بكات بۆ ئەوەی ببنە پاڵپشتێك كە هەلی گونجاو بڕەخسێنێت و كۆمەڵگە لەگەڵ یەكتری پەیوەندییەكی نزیكیان هەبێت و ببنە بەشێك لە چارەسەر بۆ كێشەكان و شانازیكردن بە كۆمەڵگەی خۆیانەوە.

ئەوەی ئێستا لە قۆناخی لووتكەی گەندەڵیی هەر دوو پاریزگای سلێمانی و هەڵەبجە دەبینرێت، پرسەكە ئەوە نییە «گەندەڵی هەیە، یان نە» لەبەر ئەوەی هیچ لایەك بە حكومەتی هەرێمی كوردستانیشەوە نكۆڵی لەوە ناكەن كە گەندەڵی بوونی هەیە و نەتوانراوە بنبڕ بكرێت، یان لانیكەم بگاتە ئاستێكی ئەوتۆ كە بڵێن كێرڤی گەندەڵی ڕوو لە دابەزینە، بەڵكو پرسی سەرەكی لەو دوو پارێزگایە ئەوەیە خەڵك داماوە لەو ژمارانەی كە ئیدارەی هەر دوو پارێزگای « سلێمانی و هەڵەبجە» وەك ژمارە بڵاوی دەكەنەوە، كە دەكرێت لێرەدا بە زمانی ژمارە دایانبنێین:

جیاوازیی ڕێژەی داهاتە نانەوتییەكان لە هەرێمی كوردستاندا

1.  داهاتی خاڵە گومرگییەكان

 لە هەولێر و دهۆك     69%

 لە سلێمانی و هەڵەبجە  31%

2. داهاتی باج

 لە هەولێر و دهۆك     82 %

 لە سلێمانی و هەڵەبجە   18%

3.  داهاتی وەزارەتی ناوخۆ

 لە هەولێر و دهۆك      74%

 لە سلێمانی و هەڵەبجە   26%

4. داهاتی وەزارەتی شارەوانی

 لە هەولێر و دهۆك     79%

 لە سلێمانی و هەڵەبجە    21%

5. داهاتی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی خانووبەرە

 لە هەولێر و دهۆك      70%

 لە سلێمانی و هەڵەبجە   30%

6. داهاتی وەزارەتی كارەبا

 لە هەولێر و دهۆك      73%

 لە سلێمانی و هەڵەبجە   27%

ئەم ڕێژەیانە كە بەراوردی سەرچاوەی داهاتەكانی هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە»ی لەگەڵ هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك»ی پێ كراوە، دەربڕی ئەو ڕاستییانەن كە لە زۆنی هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە» دەسەڵاتێكی حزبی لە سەرووی دەسەڵاتی دامەزراوەكانی حكومەت «پارێزگا و یەكە كارگێڕییەكان» بوونی هەیە، ئەم ڕاستییەش هەر دوو پارێزگاری «سلێمانی و هەڵەبجە» نەیانشاردووەتەوە و بە ئاشكرا لە میدیاكان ئاماژەیان پێ كردووە، لەو كاتەوەشی كە قەیرانەكانی قۆناخی «لووتكەی گەندەڵی» لەو ناوچەیە سەریهەڵداوە، پارێزگار و سەرۆكی ئیدارە سەربەخۆكان، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ وەك بەرپرسانی حكوومیی ئەو ناوچەیە پەیامێكی ڕاستەوخۆیان ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكردووە، هەتا ئەم قەیرانانە ببنە بەشێك لە بەرنامەی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و هەنگاوی چارەسەركردنی بۆ هەڵبگیردرێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە بەرپرسانی حكوومی لە هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە «باش دەزانن كە ئەو كورتهێنانەی لە داهاتی سلێمانی و هەڵەبجە ڕوودەدات، كورتهێنانێك نییە كە پەیوەندی بە ئاستی جووڵەی بازرگانی و كۆكردنەوەی باج و داهاتەكانی دیكەوە هەبێت، بەڵكو ئەم بێدەنگییە ئەوەمان پێ دەڵێت كە لە سنووری هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە»ش بە هاوشێوەی هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك» ڕێژەی كۆكردنەوەی داهات زیادی كردووە، بەڵام ئەوەی ڕێگە نادات زیادبوونی ئەو داهاتە ببێتە تەواوكاری مووچەی خانەنشین و فەرمانبەران و پاككردنەوە و دابینكردنی دەرمان بۆ نەخۆشخانەكەی «سلێمانی و هەڵەبجە»، ئەو لایەنە سیاسییەیە كە دوای ئەوەی چەند خانەنشین لە سەرەی مووچەدا گیان لەدەست دەدەن، لە بری ئەوەی ویژدانیان بجووڵێت و داهاتەكە بۆ خەزێنە بگێڕنەوە، تەنیا چارەسەری بەوە دەزانن كە چەند ئەمبوڵانس لە بەردەم هەر بانكێكدا دابنرێن بۆ گواستنەوەی ئەو خانەنشینە بەتەمەنانەی لە بەردەم بانكەكاندا لە خۆ دەچن.

 

 نەبوونی شەفافییەت

بۆ پەردەپۆشكردنی ڕاستییەكان

لەو كاتەوەی كە قەیرانەكانی قۆناخی لووتكەی گەندەڵی لە هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە» سەریان هەڵداوە، بەرپرسانی حزبی نەك «حكوومی» سەر بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە میدیاكانەوە چەند چەواشەكارییەك بڵاو دەكەنەوە كە خودی تیمی «یەكێتی نیشتمانی كوردستان» لە حكومەتدا خۆی لێ ناكات بە خاوەن و هەڵوێست لەسەر ئەو چەواشەكارییانە وەرناگرێت، كێشەی سەرەكییش ئەوەیە لە هەموو ئەو بوارانەی كە داهاتی نانەوتی تێدا كۆدەكرێتەوە، وەك داهاتی « گومرگەكان، باج، وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی شارەوانی، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تۆماری خانووبەرە، وەزارەتی كارەبا» كە ئەمانە سەرچاوەی داهاتە نانەوتییەكانن، لە هەموویاندا دیارنەمانی پارەیەكی زۆر هەیە، ئەم ڕێژەیەش كە لەگەڵ هەردوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك» و ڕێژەی ژمارەی دانیشتووان بەراوردی دەكەین، دەبینین ئەو ژمارانەی هەر دوو پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجە» ئاشكرای دەكەن، جێگەی گومان و تێڕامانێكی گەورەیە و لێرەدا ئاماژەیان پێ دەكەین:

 

 1. كۆكردنەوەی داهاتی باج

بۆ بابەتی كەمیی كۆكردنەوەی داهاتی باج لە سنووری پارێزگای سلێمانی، ئەندامێكی سەركردایەتیی یەكێتی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، لەم بوارە بۆیە داهات كەمە، لەبەر ئەوەی كۆمپانیا گەورەكانی ئەو دوو پارێزگایە لە هەولێر باج دەدەن، یان بە چەكی بانكی پارە دەدەن، بۆیە سیولە لە بانكەكانی ئەواندا نییە.

سەبارەت بەم چەواشەكارییە ئەم ڕاپۆرتە بەدواچوونی كردووە لەسەر ئەم بابەتە و گەیشتووەتە ئەم زانیارییانە:

  بۆ ئەو كۆمپانییانەی كە باجی گەورە دەدەن،‌ لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بە هاوشێوەی دەوڵەتی عێراق، یەك فەرمانگە هەیە و لە هەردوو پارێزگای «سلێمانی و دهۆك» ئۆفیسی خۆیان بۆ ڕاپەراندنی كارەكانی خۆیان هەیە.

  تەواوی ئەو كۆمپانییانەی لە پارێزگای سلێمانی تۆماركراون و چالاكیی بازرگانییان هەیە، هەر لە ئۆفیسی سلێمانی باج دەدەن و بە هیچ شێوەیەك باجی «گەورە باجدەران» و كۆمپانیاكانی دیكەی ئەو دەڤەرە نایەنەوە بۆ هەولێر.

  هەندێك لەو كۆمپانییانەی كاری وەبەرهێنان دەكەن و مۆڵەتی دەستەی وەبەرهێنانیان هەیە وەك «فاملی مۆڵ و ماجیدی مۆڵ»، بەپێی یاسای وەبەرهێنان بۆ ماوەی 10ساڵ لە باجدان بەخشراون، بەڵام هەموو دووكانەكان و ئەو ڕیستۆرانتانەی لەو مۆڵانە كاردەكەن، ڕاستەوخۆ باج دەدەنە ئۆفیسی سلێمانی.

  بە هیچ جۆرێك داهاتی باج بە چەكی بانكی لە كوردستاندا وەرناگیردرێت، ئەوجا ئەو باجە لە سلێمانی بێت یان لە دهۆك.

  بە پێی یاسا كارپێكراوەكان لێخۆشبوونی باج و ڕەسمی گومرگ لە هەموو كوردستان وەك یەك جێبەجێ دەكرێن و تەنیا پەیوەندی بە سلێمانییەوە نییە.

لەبەر ڕۆشنایی ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێ كردن، ئەگەر سەیری چۆنیەتی كۆكردنەوەی داهات لە هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك « و «سلێمانی و هەڵەبجە» بكەین، دەبینین جیاوازییەكە بەم جۆرەیە:

ا- تێكڕای یەك مانگی كۆكردنەوەی باج لە «هەولێر و دهۆك» 35 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 25 ملیۆن دۆلار.

ب- تێكڕای یەك مانگی كۆكردنەوەی باج لە «سلێمانی و هەڵەبجە» تەنیا 7.4 ملیار دینار بووە كە دەكاتە تەنیا 5.16 ملیۆن دۆلار.

ج- ئەم بەراوردە بە ڕێژەی سەدی دەكاتە ئەوەی كە 82%ی داهاتی كۆكردنەوەی باج هی هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆكە» و تەنیا 18%ی هی پارێزگای «سلێمانی و هەڵەبجەیە».

ئەوجا ئەگەر ئاماژەیەك بۆ ژمارەی ئەو كۆمپانیا گەورانە بكەین كە لە كوردستاندا كاردەكەن، دەبینین بەشی هەرە زۆری كۆمپانیا گەورەكان لە سنووری پارێزگای سلێمانین و هەر لەوێش باجی خۆیان دەدەن، هەروەها بە هەمان شێوەی هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك» ئەو شوێنە بارزگانییانە بوونیان هەیە كە هەموویان باج دەدەن بە ئۆفیسی سلێمانی، ئەوەش ڕاسیتیەكی حاشاهەڵنەگرە كە باجەكان كۆدەكرێنەوە، بەڵام بۆ ناگەڕێنەوە بۆ حكومەت، ئەوە مەسەلەیەكی دیكەیە و دەبێت هاووڵاتیان لە ڕاستییەكان ئاگادار بن.

 

 2. سەرچاوەی داهاتی خاڵە سنوورییەكان

بۆ ڕێكخستن و زیادكردنی داهاتی خاڵە سنوورییەكان، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری دا كە هێزێكی هاوبەش لە هەردوو وەزارەتی «ناوخۆ و پێشمەرگە» دروست بكرێت، بۆ ئەوەی كۆنتڕۆڵی ئەو خاڵە سنوورییانە بكرێت و كۆتایی بە تەخشان و پەخشان و قاچاخچێتی بهێنرێت، بەڵام ئەم بڕیارە بە گوشاری سیاسیی یەكێتی نیشتمانی جێبەجێ نەكرا، سەرۆكی ئێستای یەكێتیش ماوەیەك پێش ئێستا ڕاشكاوانە بە میدیاكانی ڕاگەیاند و گوتی: «جیاوازیی نێوان هەولێر و دهۆك لەگەڵ سلێمانی ئەوەیە، لەو دوو پارێزگایە مافیا نییە و لە پارێزگای سلێمانی مافیا هەیە، بوونی مافیاش ئەم جیاوازییە گەورەیەی دروست كردووە:

ا- تێكڕای داهاتی یەك مانگی خاڵە سنوورییەكانی هەولێر و دهۆك 99 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 68 ملیۆن دۆلار.

ب- تێكڕای داهاتی یەك مانگی خاڵە سنوورییەكانی سلێمانی و هەڵەبجە تەنیا 45 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 31 ملیۆن دۆلار.

ج- بە ڕێژەی سەدی دەكاتە ئەوەی كە 69%ی داهاتی هەولێر و دهۆك بووە و تەنیا 31% داهاتی خاڵە سنوورییەكانی سلێمانی و هەڵەبجە بووە.

 

 3- داهاتەكانی وەزارەتی ناوخۆ

وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكێكە لەو وەزارەتانەی كە داهاتێكی زۆر باشی هەیە و بە تایبەتی داهاتە هەمە جۆرەكانی بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆ و تۆماركردنی ئۆتۆمبێل و.. هتد.

لە ناو داهاتی وەزارەتی ناوخۆ نابێت جیاوازییەكی گەورە لە نێوان داهاتی سلێمانی و هەڵەبجە لەگەڵ داهاتی هەولێر و دهۆك هەبێت، لەبەر ئەوەی هەردوولا بە یەك یاسا كاردەكەن و ئاستی داهاتەكانیش لێك نزیكە، بەڵام با سەیر بكەین بزانین ڕێژەكان چۆنن:

ا: داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر 21.128 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 69%.

ب: داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە دهۆك 3.771 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 12%.

ج: كۆی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە پاریزگای سلێمانی و هەڵەبجە تەنیا 5.887 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 19%.

پرسیاری سەیر لێرەدا ئەوەیە كە داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە شتێك لە سەرووی داهاتی وەزارەتی ناوخۆیە تەنیا لە پارێزگایەكی بچووكی وەك دهۆك، ئەمەش ئەو لوغزەیە كە خەڵكی كوردستان لە داهاتی سلێمانی تووشی سەرسوڕمانێكی گەورە دەكات.

 

 4. داهاتەكانی وەزارەتی شارەوانی

وەزارەتی شارەوانییش یەكێكە لەو وەزارەتانەی كە بە ڕێگەی كۆكردنەوەی ڕسومات و پارەی ئاو و مۆڵەتی بینا و.. هتد، داهاتی باشی هەیە و، ئەم داهاتانەش بۆ تەواوی پارێزگاكانی كوردستان جێگرن و گۆڕانكاریی گەورە تیایاندا ڕوو نادات، بەڵام ئەو جیاوازییە گەورەی لە نێوان كۆكردنەوەی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە هەر دوو پارێزگای هەولێر و دهۆك بە بەراورد بە سلێمانی و هەڵەبجە هەیە، بەم جۆرەیە:

ا: داهاتی وەزارەتی شارەوانی لەیەك مانگدا لە هەر دوو پاریزگای هەولێر و دهۆك نزیكەی 9 ملیار دینار بووە، كە دەكاتە 79% كۆی داهاتی وەزارەتی شارەوانی.

ب: داهاتی یەك مانگی وەزارەتی شارەوانی لە هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە تەنیا نزیكەی 2.5 ملیار دۆلار بووە كە دەكاتە تەنیا 21% كۆی داهاتی وەزارەتی شارەوانی. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە بۆ دەبێت ئەم جیاوازییە گەورەیە لە داهاتی وەزارەتی شارەوانی هەبێت كە بەپێی ژمارەی دانیشتووان دەبوو داهاتەكان لێك نزیك بن.

 

 5. داهاتەكانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تۆمارەكانی خانووبەرە

تۆماری خانووبەرەش یەكێكە لەو سەرچاوەی داهاتانەی كە پێویستە هاوسەنگییەك بەپێی ژمارەی دانیشتووان لە ڕێژەی كۆكردنەوەی داهاتی هەبێت، لەمەش زیاتر جووڵەی ئەم كەرتە لە كوردستان بە شێوەیەكی ڕێژەی هاوسەنگە، ئەمەش بەو مانایەی نابێت جووڵەی عەقارات لە هەولێر و دهۆك زۆر بەرز و خێرا بێت و لە سلێمانی و هەڵەبجە سست و هێواش بێت و، ئەوانەی لە بواری عەقارات لە هەر دوو پارێزگای «هەولێر و دهۆك» و «سلێمانی و هەڵەبجە» كار دەكەن و ڕیكلام بۆ كارەكەی خۆیان دەكەن، ئەوەی لێ دەخوێندرێتەوە ئەو جووڵەیەی لەم بوارە لە هەولێر و دهۆك هەیە، هەمان جووڵەش لە هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەش هەیە، ئەگەر زیاتریش نەبێت، بەڵام دەبینین داهاتەكان بەم جۆرە جیاوازییان هەیە:

ا: داهاتی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تۆماری خانووبەرە لە هەولێر و دهۆك لە مانگێكدا بریتی بووە لە 6.745 ملیار دینار كە دەكاتە 70%ی كۆی داهاتی تۆماری خانووبەرە.

ب: لە سلێمانی و هەڵەبجە تەنیا 2.918 ملیار دینار بووە كە دەكاتە 30%ی كۆی داهاتی خانووبەرە.

 

 6. داهاتی وەزارەتی كارەبا

یەكێك لەو هۆكارانەی وای كردووە داهاتەكانی «كارەبا، ئاو، باج» بەردەوام لە بەرزبوونەوەدا بێت، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە مامەڵەی فەرمانگەكانی حكومەت گرێ دراونەتەوە بە سفركردنەوەی ئەو پارانەی لەو كەرتانە لای هاووڵاتیانە، زیاد لەمەش حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێژەیەك داشكانی كردووە، كە ئەمەش بووەتە هاندەرێكی باش بۆ ئەوەی هاووڵاتیان ئەو قەزرانە زووتر بدەنەوە، لەم بوارەشدا بەپێی ئاماری ڕێژەی بەشداربووانی كەرتی كارەبا، ڕێژەی بەشداربووان زۆر لە یەكتری نزیكە، بەڵام جیاوازییەكەش بەم جۆرەیە:

أ: داهاتی كارەبای پارێزگای دهۆك و هەولێر لە مانگێكدا بریتی بووە لە 22.514 ملیار دینار كە دەكاتە 55%ی كۆی داهاتی وەزارەتی كارەبا.

ب: داهاتی كارەبای پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە لە مانگێكدا تەنیا 18.647 بووە كە دەكاتە 45%ی كۆی داهاتی وەزارەتی كارەبا.

ئەوەی لەم ژمارانە جێگەی سەرسامین، ئەوەیە كە كەمكردن و دیارنەمانی پارە لە سنووری هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە تەنیا لە یەك سێكتەر نییە، بەڵكو لە هەموو ئەو سێكتەرانەی كە داهاتی نانەوتی تێدا كۆدەكرێتەوە، دیارنەمانێكی گەورەی پارە هەیە، تەنیا ئەم كەرتەش «كۆكردنەوەی داهاتی نانەوتی» لە ژێر كاریگەریی لایەنێكی سیاسی «یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان»ـە كە ئەم كێشە گەورانەی بۆ دروست دەكرێت و دەیكەنە سزایەك و سزای خەڵكی سلێمانی و هەڵەبجەی پێ دەدەن و، سەرچاوەكانی دیكەی داهات كە بریتین لە داهاتەكانی «نەوت + یارمەتیی هاوپەیمانان + 200 ملیارەكەی عێراق « لە هەموویان شەفافانە بە ڕێژەی 43% دەدرێتە هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و، لە حاڵەتێكدا ئەگەر 200 ملیارەكەی عێراقیش نەیەت، ئەوا لە داهاتی هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك 43%ی ئەو بڕە دەنێردرێت بۆ سلێمانی كە دەكاتە 86 ملیار دینار و، لە هەر دوو مانگی یەك و دووی ئەمساڵ كە حكومەتی عێراق ئەو بڕە پارەیەی نەناردووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕی 86 ملیارەكەی بۆ هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە ڕەوانە كردووە.

  پەكخستنی پەرلەمان و دواخستی هەڵبژارن كارتێكی دیكە بۆ درێژەدان بە قۆناخی لوتكەی گەندەڵی

لەسەر ئەو بنەمایەی «سیستمی پەرلەمانی» لەسەر دامەزراوە كە دەڵێت: «باشترین ڕاستی لای دەنگدەرە»، ئەوا هەموو ئەو دەوڵەتانەی پەیڕەوی سیستمی پەرلەمانی دەكەن، كێشە و قەیرانە ئابووری و سیاسییەكانیان بە ڕێگەی هەڵبژاردن یەكلایی دەكەنەوە، تەنانەت ئەگەر هێشتا زووش بێت بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لەو وڵاتەدا ئەنجام بدرێت، بەڵام ئەوەی بووەتە سەمەرە و جێگەی گاڵتەجاڕی بۆ ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان، ئەوەیە كە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن نەكرێت، سەرۆكی پەرلەمان ئەو دامەزراوە گرنگەی پەك خستووە و ڕێگە نادات پەرلەمان بۆ قسەكردن لەسەر كێشەی خەڵك كۆببێتەوە و چارەسەرێك بۆ ئەو نەهامەتییانە بدۆزرێتەوە كە خانەنشین و مووچە خۆرانی سلێمانی و هەڵەبجە بە دەستیەوە دەناڵێنن و، هەروەها هەموو پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان (بە پڕۆژە خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانیشەوە) پەكیان كەوتووە.

لە بەدواداچوونێكمان بۆ ئەم ڕاپۆرتە و سەبارەت بەوەی «بۆچی سەرۆكی پەرلەمان، پەرلەمانی پەك خستووە؟» سەردانی پەرلەمانی كوردستانمان كرد و لە نزیكەوە ئەم پرسیارەمان لەگەڵ پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە جیاوازەكان ورووژاند و لێمان پرسین: ئایا پرسی پەكخستنی پەرلەمان‌ تەنیا پەیوەستە بە هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن؟ ئایا خەڵكی كوردستان كێشەی دیكەی نییە كە ئەوە بهێنێت پەرلەمان لەسەری كۆببێتەوە و چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە؟ ئایا هیچ فراكسیۆنیك ڕێگرە لەوەی بەرنامەی كاری پەرلەمان بۆ كێشەكانی خەڵك تەرخان بكرێت؟ وەڵامی زۆربەی پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە جیاوازەكان ئەوە بوو، كە پەكخستنی پەرلەمان و بانگەشەنەكردن بۆ كۆبوونەوەی پەرلەمان، بڕیارێكی سیاسی لە پشتەوەیە و ئەو بڕیارە سیاسییەش لەلایەن یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوەیە و بە حوكمی ئەوەی سەرۆكی پەرلەمانیش ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتییە بڕیاری حزبەكەی جێبەجێ دەكات، نەك لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی خەڵكی كوردستان.

سەبارەت بەو كێشمەكێشەشی لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان هاتووەتە ئاراوە، لە سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستانمان پرسی، بۆ ئێوە وەك فراكسیۆنی زەرد دژی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایەن، بۆ ئەوەی كوردستان بكرێتە چوار بازنە، ئەمە لە كاتێكدا هەر چەند مانگێك پێش ئێستا بە 12 بازنە بەشداریتان لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراق كرد؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە، سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان پێی گوتین: «ئێمە هیچ پڕۆژە یاسایەكمان ڕەت نەكردووەتەوە و لە ئایندەش ڕەتی ناكەینەوە، بەڵام گوتوومانە هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن ڕەهەندێكی نیشتمانی هەیە و پێویستی بە سازانە لە نێوان هەمان فراكسیۆنەكان، بەڵام ئەوان بە ئیمزای ژمارەیەك پەرلەمانتار پڕۆژەی هەمواركردنەوەی یاساكەیان پێشكەشی سەرۆكایەتیی پەرلەمان كردووە و بە بێ ئەوەی هەوڵ بدەن سازان لەگەڵ ئێمە بكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەك ڕێگر نین بۆ ئەوەی پەرلەمان كۆببێتەوە و خوێندنەوەی یەكەم بۆ ئەم هەمواركردنەوەیە بكات، خۆمان داوامان لە سەرۆكی پەرلەمان كردووە كە بانگەشەی كۆبوونەوەی پەرلەمان بكات و خوێندنەوەی یەكەم بۆ پڕۆژەی هەمواركردنەكە بكرێت و، لەناو پەرلەمان وتووێژی لەسەر دەكەین، بۆ ئەوەی پێكەوە بگەینە سازان و دەنگی لەسەر بدەین».

بۆ زیاتر ڕۆچوون لەسەر ئەم پرسە دیسان پرسیارمان لە سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان كرد: «وەڵامی فراكسیۆنی یەكێتی نیشتمانی بۆ ئەم ئامادەباشییەی ئێوە چۆن بووە؟» لە وەڵامی ئەم پرسیارەشدا گوتی: «پێش ئەم دیدارەی ئێوە پێكەوە گوێبیستی كۆنگرە ڕۆژنامەوانییەكەی فراكسیۆنی یەكێتی بووین و، ئەوان بە شێوەیەكی زۆر سەیر لە چەمكی «سازان» تێگەیشتوون و «سازان» بە «سەپاندن» تێگەیشتوون، لە هەموو جیهاندا كاتێك لایەنەكان دەگەنە سازان كە هەر دوولا بڕوایان بە «دانوستاندن و كۆمپرۆمایز» هەبێت، ئەمەش واتە كاتێك تۆ دەتەوێت بگەیتە سازان، ئەوا لەو پرۆسەیەدا هیچ لایەنێك 100% هەموو داواكانی جێبەجێ ناكرێت و، هیچ لایەنیكش 100% دەستبەرداری داخوازییەكانی خۆی نابێت، ڕاشكاوانەتر لە سازاندا نە براوە هەیە و نە دۆڕاو، بەڵكو خاڵێكی هاوبەش هەیە كە هەموو لایەك خۆی تێدا بە براوە دەزانێت، ئەو خاڵەش بەرژەوەندیی باڵای نیشتمانە كە هەموومان پێكەوە كۆدەكاتەوە».

لە دەرەوەی پرسی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان، لە چەند پەرلەمانتارێكی فراكسیۆنە جیاوازەكانمان پرسی: ئایا تەنیا یاداشت، یان پڕۆژە كە بەرز كرابێتەوە بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا پڕۆژەی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنە؟ لە وەڵامدا هەموویان یەك دوو وەڵامی هاوشێوەیان پێ داین و گوتیان «زیاتر لە 40 یاداشت لەسەر كێشە و گرفتەكانی خەڵكی كوردستان بەرز كراونەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان و داوامان كردووە پەرلەمان بۆ كێشە و گرفتەكانی خەڵك كۆببێتەوە، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان خۆی بە ئاشكرا ڕایگەیاندووە كە ئەو ئامادە نییە بانگەشە بۆ كۆبوونەوەی پەرلەمان بكات.

لە بەرامبەر هەموو ئەم بۆچوونانەی فراكسیۆنە جیاوازەكان، فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان وەك ئەوەی لە كۆنگرە ڕۆژنامەوانییەكانیان و لێدوانەكانیان بۆ میدیا گوێبیستی بووین، ئامانجیان لەم پڕۆژەی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان ئەم ئامانجانەیە:

1. دوای ئەوەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان 10ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان دیاری كرد و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەباشی پیشان دا بۆ ئەوەی پێداویستییەكانی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەكاتی خۆی دابین بكرێت و، كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانیش ڕایانگەیاند ماوەی شەش مانگیان بۆ خۆ ئامادەكردن پێویستە، ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنە جیاوازەكان لە ڕۆژی 28ی ئاداری 2022 پڕۆژەی هەمواركردنەوەی یاساكەیان پێشكەش كرد، بۆ ئەوەی ئاستەنگ دروست بكەن و هەڵبژاردن لە كاتی خۆیدا نەتوانرێت ئەنجام بدرێت، لەمەش خراپتر سازانیان زیندەبەچاڵ كرد بۆ ئەوەی ئاستەنگەكە گەورەتر بێت و چارەسەرەكەشی قورستر بێت.

2. یەكێتی خاڵێكی مەحاڵی لە پڕۆژەی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن هەرێمی كوردستان داناوە، ئەویش دابەشكردنی «كۆتای پێكهاتەكانە» بە سەر چوار بازنەییدا، ئەم خاڵە لەگەڵ ئەوەی تەواوی پێكهاتەكان بە «توركمان و كلد و سریان و ئاشووری و ئەرمەن»ـەوە ڕەت دەكرێتەوە و قبووڵ ناكرێت، لە هەمانكاتدا لەگەڵ ستراتیژیەتی سیاسەتی پارتی و بیركردنەوەی سەرۆك بارزانی بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانە لە كوردستان یەك ناگرێتەوە و، شەخسی سەرۆك بارزانی ڕێگە نادات پارتی دیموكراتی كوردستان لە پڕۆژەی نووسینەوەی دەستووری كوردستاندا دەخالەت لە مافی پێكهاتەكان بكرێت، بەڵكو پێكهاتەكان خۆیان چ بە مافی خۆیان دەزانن، خۆیان ئازادن چۆن دیاری دەكەن، ئێمەش وەك هەرێمی كوردستان دەبێت ڕێز لەمافەكانیان بگرین، بۆیە هەرگیز ئەوە قبووڵ ناكرێت بۆ بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی دەست بۆ پرسێكی هەستیاری وا ببردرێت كە شكۆی هەرێمی كوردستانیش لەسەر جیهان لەكەدار دەكات، بێگومان یەكێتی نیشتمانی زۆر باش لە دەستبردن بۆ ئەم پرسیارە تێ دەگات، بۆیە لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت ڕێگرتن لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان پەردەپۆش بكات.

3. تێكڕای فراكسیۆنەكانی «یەكێتی، كۆمەڵ، یەكگرتوو» كە بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتییان لەگەڵ ئەوەیە هەڵبژاردن لە كوردستان نەكرێت، ئەوا ماوەی دوو مانگە ئەو هەموو قەیرانەی مووچە و پاككردنەوە و نەبوونی دەرمان و پێداویستیی نەخۆشخانەكان لە سنوری هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بوونی هەیە، لەبەر ئەوەی باش دەزانن كە هۆكاری سەرەكیی كێشەكانی ئەو دەڤەرە چ لایەنەكە و، بەرژەوەندیی حزبیان بۆ دواخستنی هەڵبژاردن لەگەڵ ئەو لایەنەیە كە «یەكێتی نیشتمانی كوردستان»ـە، هیچ كام لەو فراكسیۆنانە داوای ئەوە ناكەن پەرلەمان بۆ ئەو كێشانە كۆببێتەوە و ڕای گشتی بە ڕاستییەكان ئاگادار بكرێتەوە.

پرسیاری سەرەكی و گرنگ لە جەماوەری ئەو حزبانە بە گشتی و جەماوەری یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە سنوری هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە ئەوەیە، ئەگەر وەك بەرپرسانی حزبی یەكێتی بانگەشەی بۆ دەكەن بەوەی گوایە ئەوە حكومەتی هەرێمی كوردستانە سزای هەر دوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە دەدات، باشە بۆ ناپرسن: خۆ سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە و بەپێی یاسا بۆی هەیە لێپرسینەوە لە حكومەت بكات و بانگهێشتی پەرلەمانیان بكات، بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان بە باشی لەو ڕاستییە تێ بگات، كە كێیە سزای خەڵكی سلێمانی و هەڵەبجە دەدات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە ناڕەزایەتیی ئەو پێشمەرگە دێرینە خانەنشیانە هەڵدەهنجین كە ڕاشكاوانە بە سەركردایەتیی حزبەكەیان گوت: ئیستا ڕاست و دروست پێمان بڵێن ئێوە بەشدارن لە حكومەت، یان ئۆپۆزسیون؟ ئەگەر بەشدارن لە حكومەت كێشەكان چارەسەر بكەن، ئەگەر بێدەسەڵاتیشن لە حكومەت بكشێنەوە و ڕاستییەكانمان پێ بڵێن.

ئەم واقیعە تاڵەی ئێستای قەیرانی نەمانی پارەی بانكەكان و ڕاوەستانی پڕۆژەكانی خزمەتگوزاری كە هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بە خۆیەوە دەبێنێت، واقیعێكە شایستەی خەڵكی تێكۆشەری ئەو دەڤەرە قارەمانە نین و، دەبێت هەموو لایەك هاوكار بن بۆ ئەوەی ئەو قەیرانانە تێپەڕێت و چارەسەرێك بۆ ئەو واقیعە تاڵە بدۆزرێتەوە و هەوڵێك هەبێت بۆ ئەوەی متمانە لە نێوان خەڵك و دامەزراوەكانی حكومەت لەو دەڤەرە دووبارە دروست ببێتەوە، هەنگاوی جددی و پراكتیكییش بۆ گێڕانەوەی ئەو متمانەیە لەو خاڵەوە دەست پێ دەكات كە جەماوەری كوردستان بە گشتی و جەماوەری دەڤەری سلێمانی و هەڵەبجە بە تایبەتی زۆر باش ڕاستییەكانیان بخرێتە بەردەست بۆ ئەوەی زەمینەی بەشداریكردنیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكان فەراهەم بێت.