وشكەساڵی و كەمبوونەوەی ئاستی ئاوی سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی و ئامار و داتاكانی تایبەت بە وشكەساڵی و گۆڕانكاریی خراپ لە ئاو و هەوا و ژینگەی ناوچەكەدا، بە یەكێك لە تەحەددا گەوركانی بەردەم هەرێمی كوردستان دادەنرێت، بۆ قسەكردن لەسەر كەمبوونەوە و جیاوازیی ڕیتم و شێوازی دابارین و ڕێگەچارەسەرەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم گرفتە ئاڵۆزە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ كاروان سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتیی سەرچاوەكانی ئاو لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ساز دا.

 

* جگە لە وشكەساڵی و كەمبوونەوەی بارانبارین لە هەرێمی كوردستان و عێراق و ناوچەكە، ئایا پێت وانییە گۆڕانكارییش لە شێواز و ڕیتمی دابارینەكەدا بە هەموو شێوەكانیەوە گۆڕانكاریی مەترسیدارن؟ ئێوە وەك لایەنی پەیوەندیدار بە سەرچاوەكانی ئاو بە شێوەیەكی گشتی چۆن دەڕواننە ئەم دیاردەیە؟

- لە دوای ساڵی 1998ـەوە تا ساڵی2009 شەپۆلێكی وشكەساڵی ڕووی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردووە، ئەمەش بە وشكەساڵترین 10 ساڵ لە ماوەی 100 ساڵی ڕابردوودا دادەنرێت، وشكەساڵیی ئێستاش هەر درێژەپێدەری ئەو وشكەساڵییەی پێشووە، لە دوای 2006ـەوە جگە لە ساڵی 2019 نەبێت، گۆڕانكارییەكی خراپ لە ژینگەدا ڕووی داوە و، پلەی گەرما ڕووی لە هەڵكشان كردووە و دابارینیش بە هەموو شێوەكانیەوە ڕووی لە كەمبوونەوە كردووە، بگرە شێوازی بارانبارینەكەش جیاوازیی زۆری بەخۆوە بینیوە، بە تایبەتی ئەوەی لە مانگێكدا باران دەبارێت و دواتر چەندین مانگ وشكەساڵییە و هیچ بارانێك نابارێت، یان بارانێكی بە خوڕ دەبارێت لە ماوەیەكی زۆر كورتدا، كەمبوونەوەی ڕێژەی بەفربارین جیاوازیی ڕێژەكەی لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە و، دابارینەكەش بە ڕیتمی ئاساسیی خۆی نەماوە. بەگشتی ئەگەر باسی بەركەوتەی تاكەكەس بكەین بۆ ئاو، هەرێمی كوردستان لە هەموو ناوچەكانی دەوروبەرمان باشترە، بەڵام ئێمە كێشەی خراپیی ژێرخانی بنەڕەتیی ئاومان هەیە و پرۆژە ئاوییەكانمان كەمە. بە شێوەیەكی گشتی پێشبینی دەكەم لە هاوینی ئەمساڵدا بارودۆخەكە زۆر زۆر خراپ دەبێت و بە دوایدا دۆخی عێراق و ئێران دێت، كە ئەگەری كۆچی دانیشتووانی لێ دەكرێت و كاریگەریی لەسەر تۆپۆگرافیای ناوچەكە دەبێت.

* كەواتە ئێمە بە شێوەیەكی بەردەوام ساڵ لە دوای ساڵ ڕووبەڕووی وشكەساڵیی زیاتر و كەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی دەبینەوە، دەكرێت بزانین كاریگەرییە خراپیەكانی چییە؟

- كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە و دابینكردنی ئاو بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی و بوارەكانی دیكە، مەترسییەكی گەورەیە، نەك تەنیا ڕووبەڕووی مرۆڤەكان دەبێتەوە، بەڵكو كاریگەریی خراپی لەسەر پیسبوونی ژینگە و تەندروستیی مرۆڤیش هەیە و، كاریگەریی لەسەر تێچوون و بەرزبوونەوەی نرخی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانیش دەبێت، كە لەگەڵ شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا و بەرزبوونەوەی نرخی بەرهەمە خۆراكییەكان، ئەوەندەی دیكە بۆ سەر ئێمە مەترسیدارتر دەبێت، دیاردەی وشەكەساڵی و كەمئاوی زیانی بۆ سەر بەبیابانبوونی زەوی و دیاردەی خۆڵبارین و سوێربوونی خاكیش بەتایبەتی لە باشووری عێراق هەیە، ئەمە لە كاتێكدا تا دێت ژمارەی دانیشتووانیش زیاد دەكات و خواست لەسەر ئاو بە ڕێژەیەكی زۆر مەترسیدار ڕووی لە زیادبوونە، ئەمەش كاریگەریی لەسەر كۆچكردنیش دەكات، كەواتە نەك تەنیا كاریگەریی لەسەر ئاراستەی ژیان و بژێوی هەیە، بەڵكو لەسەر ژینگە و تێكچوونی ڕەوشی ژیان و كەرتەكانی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و هەموو زیندەوەرەكانیش هەیە، لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەی ڕێژەی ئاو كەم بووەتەوە، لە ڕووی كوالێتییشەوە تێكچووە، لەمەش مەترسیدارتر وڵاتی ئێرانە كە بەشێكی زۆری پاشماوەكانی كەرتی پیشەسازی و ئاوەڕۆكانی دەڕژێنێتەوە ناو ئەو سەرچاوە ئاوییانەی ڕوو لە هەرێمی كوردستان دەكەن، ئەمانە هەمووی كاریگەریی خراپی لەسەر پیسبوونی ژینگە و گرانی و لایەنی تەندروستی هەیە، بە شێوەیەكی گشتی لەسەر بنەمای گۆڕانكارییە ئاو و هەواییەكان و هەنگاوەكانمان لە 100 ساڵی داهاتوودا، گەشبین نین و لە بەردەم مەترسییەكی گەورەداین، بەتایبەتی لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی عێراق بۆ سەرووی 40 ملیۆن كەس و هەرێمی كوردستانیش بۆ سەرووی حەوت ملیۆن كەس.

  * یەكێك لە ڕێگە چارەكان كە دەگیرێتەبەر، لێدانی بیری ئاوی خواردنەوە و بیری كشتوكاڵییە؛ ئایا تاچ ڕاددەیەك ئێوە لە بەڕێوەبەرایەتیی سەرچاوەكانی ئاو ئەم چارەسەرییە بە گونجاو دەزانن؟

- ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی كوردستان بە ڕاددەیەكی زۆر مەترسیدار دابەزیوە، ئێمە لەگەڵ لێدانی بیری ئاوی خواردنەوە و بیری كشتوكاڵی نین، هەر ئەمەش بوو ڕێگەمان نەدەدا بیر لێ بدرێت، هەرچەندە ئێستا بە هەستكردن بەم بارودۆخە دەستمان كردەووەتەوە و بە لێدانی بیر بۆ ئاوی خواردنەوە، تا بۆ دابینكردنی ئاوی خواردنەوەی دانیشتووان و ئاسایشی خۆراكی فریامان بكەوێت، ئەوەش بە تەئكید فریاكەوتنێكی كاتییە و تەنیا بۆ ساڵێك و دوو ساڵە، ئەوەتا چەندین بیری دیكە ئاوەكانیان وشك بووە، پشتبەستن بە ئاوی بیر جۆرێكە لە ناچاری و تەمبەڵی، لە كاتێكدا ئەو هەموو ئاوەی سەر زەویمان هەیە، ئێمە لە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی سەرچاوەكانی ئاو، بۆ یەكەمین جار سەرقاڵی ئامادەكردنی دیراسەیەكین بۆ هەڵسانگاندنی كەمبوونەوەی ئاو و وشكەساڵی، كە لە ڕاپۆرتێكدا دەیخەینە ڕوو، هەرچی نەخشە و داتا و زانیاریی تێدا هەیە كە دەكرێت لە چەند گۆشەیەكی جیاوازەوە كاری جددی لەسەر بكرێت، قەبارەی مەترسییەكەش دەردەخات كە لە هەموو شێوێنەكانی كوردستان ئاستی ئاوی ژێر زەوی دابەزیوە، مەترسییە گەورەكەش لەوەدایە ئاستی ئاوی ژێر زەوی تەنیا موڵكی ئەم نەوەیە نییە، بەڵكو سامانێكی ستراتیژییە و موڵكی نەوەكانی داهاتووشمانە، جێگەی داخە كە بە شێوەیەكی زۆر نازانستی و مەترسیدار دەست بۆ ئاو دەبرێت و زیانێكی زۆر گەورە بە خۆمان و داهاتووی خۆمان دەگەیەنین.

* یەكێك لەو ڕێگەیانەی كە پارێزگاری لە ئاوی ژێر زەوی بكرێت، دروستكردنی پرۆژەی بەنداوە، لەم ڕووەوە چ هەنگاوێكتان ناوە؟

- چەندین پڕۆژەی ئاودێری و بیرۆكە ئامادەیە و دەرخستەشمان بۆ كردووە، تەنانەت پڕۆژە هەیە 80%ی تەواو بووە، بەڵام لە بەر بێ پارەیی و گرفتی نەبوونی سیولە ڕاگیراون، ئێستا چوار بەنداو كۆنتراكتیان كراوە و لە ڕێگەی هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەتەوە جێبەجێ دەكرێن، بۆ ئەوەی وەبەرهێنەر و وەبەرهێنان لە ئاودا ڕوو لە دروستكردنی بەنداوی ستراتیژی بكات. هەر وەبەرهێنەرێك خوازیارە وەبەرهێنان لە ئاو و پڕۆژەیەكی دروستكردنی بەنداو و ئاودێریدا بكات، ئێمە ئامادەین كارئاسانی و پاڵپشتیی تەواوی بكەین و دەرفەتی باش لەم بوارەدا هەیە.

*  ئاشكرایە هەر دوو وڵاتی توركیا و ئێران لە ڕێگەی دروستكردنی بەنداوی گەورە و گۆڕینی ئاراستەی سەرچاوەكانی ڕووبار و زێ و كانیاوەكانیانەوە، كاریگەریی خراپیان كردووەتە سەر ئاوی سەر زەویی هەرێمی كوردستان و عێراق، پرسیار ئەوەیە ئایا بە جددی عێراق گفتوگۆی دەست پێ كردووە بۆ ڕێگەگرتن لە جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتە مەترسیدارانە؟

- توركیا و ئێران دوو وڵاتی دراوسێی هەرێمی كوردستان و عێراقن، كە زۆرترین سەرچاوەكانی ئاو لەو دوو وڵاتەوە دێت، بەداخەوە هەردوو وڵات سیاسەتێكی خراپی ئاویی چڕ و مەترسیداریان هەیە و چەندین ساڵە كار لەسەر ئەم بابەتە دەكەن، ڕەنگە تەنیا جیاوازیی نێوان ئەم دوو وڵاتە لەوەدا بێت، كە وڵاتی توركیا ئاو گل دەداتەوە، بەڵام كۆماری ئیسلامیی ئێران ئاو گل دەداتەوە و ڕێڕەوی سەرچاوەكانی ئاویش دەگۆڕێت. هەر دوو وڵاتی توركیا و ئێران ئیستغلالی دۆخی عێراقیان كردووە و ئاستی ئاوی دیجلە و فوراتیان بۆ ئاستێكی پێوانەیی دابەزاندووە، بێ ئەوەی هیچ حیسابێكیان بۆ دراوسێتی و لایەنی مرۆیی و یاسای نێودەوڵەتی كردبێت، ئەوەتا نە حكومەتی عێراق و نە حكومەتی سووریاش خاوەنی ئەو هێزە نین گوشار دروست بكەن و داوا بكەن كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی ئاو بە ڕێككەوتنی دووقۆڵی بێت. ئێران هەر ئامادە نییە قسە لەسەر كێشەی ئاوی هاوبەشی نێوان وڵاتەكەی و عێراق بكات|، توركیاش ئامادە نییە بە جددی گفتوگۆ لەسەر ئەم بابەتە بكات، هەرچی وڵاتی ئێرانە ئەم سیاسەتەی زۆر بە مەترسیدارتر دەست پێ كردووە، بەوەی نەك تەنیا بەنداوی لەسەر ئەو ڕووبار و سەرچاوە ئاوییانەی دەڕژێنە هەرێمی كوردستان و عێراقەوە دروست كردووە، بەڵكو گۆڕینی ئاراستەی ڕێڕەوی هەموو ئەو زێ و ڕووبارانەشی دەست پێ كردووە كە دەڕژێنە هەرێم و عێراقەوە، بە ڕاددەیەك كە زۆرترین زیانی بە هەرێمی كوردستان و عێراق و دانیشتووانەكەی گەیاندووە، هەر خۆی لە خۆیدا پارێزگاریكردنی سامانی ئاوی كوردستان تەحەددایەكی دیكەیە كە وای كردووە چاوتێبڕین بۆ ئەم سامانە، لە دەرەوەی سنوورەكانی هەرێم بۆ ئەم جوگرافیایەی ئێمە تا دێت زیاتر بێت.

* لە ڕوانگەی وشكەساڵی و مەترسییەكانیەوە خۆ دەبێت ئێمەش پێش ئەوەی گرفتەكە قووڵتر ببێتەوە و ببێتە قەیرانێكی مەترسیدار، كار بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەكە بكەین و پلانی پێشوەختەمان هەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم تەحەددا گەورەیە، ئایا لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو چ هەنگاوێك گیراوەتەبەر؟

- هەرچی بەرنامەی كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پلانەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوە، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی گیراوەتەبەر، هەندێك لەو پلان و بەرنامانە كورتخایەنە و هەندێكی مامناوەند و درێژخایەنن، بەداخەوە ئێمە كێشەی لاوازیی ژێرخانی بنەڕەتیی بواری ئاومان هەیە، كە پێویستی بە بودجەیەكی یەكجار گەورە هەیە و، بە هۆی قەیرانی دارایی و بڕین و كەمبوونەوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراقدا بۆ كەمترین ئاست، ناتوانین ئەم پلان و بەرنامە و پڕۆژانە لە ڕووی پراكتیكییەوە جێبەجێ بكەین. بەتایبەتی لە ڕووی دروستكردنی بەنداو كە ئێستا عێراقییەكانیش بیر لە بەرژەوەندییەكانی ناوچەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق دەكەنەوە و، خوازیاری ئەوەن ئەو بەنداوانە دروست بكرێت كە بە بەنداوی بچووك دادەنرێت و زیاتر بۆ مەبەستی كار و ئاوی بەرهەمهێنانی كارەبا بەكار بهێنرێن و، وەكو پێویست ناتوانرێت بۆ گلدانەوەی ئاوی زۆر بەكاربهێنرێن، ناكرێت ئەم دیدگا و بۆچوونە بەردەوام بێت و تەنیا پڕۆژە لە كوردستان دروست بكرێت بۆ خزمەتی تاكلایەنانەی ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق و، لە هەموو پڕۆژەیەكی ئاودێری بێبەش بێت و لە خزمەتی خەڵكی كوردستان نەبێت، هەرێمی كوردستان لە دۆسێی ئاودا هەرگیز بە چاوێكی سیاسی نەیڕوانیوەتە ئەم پرسە و ئاوی هەرێمی كوردستانی بەردەوام بۆ خزمەتی هاووڵاتیان و جووتیارانی بەشەكانی دیكەی عێراقیش بووە و، وەكو كەیسێكی مرۆیی و ژینگەیی باوەڕمان بە هەماهەنگی و هاوكاری و تەواوكاریی یەكتر هەیە، بەڵام ناكرێت چیتر هەرێمی كوردستان بێبەش بێت لەو سامانە ئاوییەی كە هەیەتی، چارەسەری كێشەی كەمئاوی هەماهەنگی و كارێكی دەستەجەمعیی دەوێت لە هاووڵاتیانەوە تا سەرجەم وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان، كەمبوونەوەی ئاو بابەتێكی حەتمییە و لە دوای ساڵی 2030یەوە قۆناغێكی نوێی وشكێتی دەست پێ دەكات، بە دیوێكی دیكە دۆخەكە هەر ڕەشبینی نییە، ئەگەر تا2050 لە دیدگایەكی جیاوازەوە گرنگی بە ئاسایشی ئاو بدەین، ئەوا دەكرێت كۆنتڕۆڵی دۆخەكە بكەین و كاریگەرییەكانی ئەو مەترسییە لەسەرمان كەم ببێتەوە، بەتایبەتی بابەتی خۆگونجاندن لە بەكارهێنانی ئاو و هێنانی تۆو و بەروبوومێك كە توانای كەمئاویی هەبێت.