تاوانەكانی ڕژێمی ڕووخاوی بەعس بەرامبەر بە كوردان، هەموو سنوورەكانی بەزاند، لە سەركوتكردنی تاك و ڕووخاندنی گوندەكان و ڕاگواستنەوەی زۆرەملێ هەتا كۆمەڵكوژی و جینۆساید و كیمیاباران، لە هیچ تاوانێك درێخییان نەكرد. تاوانی ئەنفال لە 23ی شوباتی 1988 بە 8 قۆناغی جیاواز و لە شەش ناوچەی جیاوازی كوردستان دەستی پێ كرد، قۆناغی یەكەمی لە 23/2 تا 18/3/1988 بۆ سەر ناوچەكانی دۆڵی جافایەتی، قۆناغی دووەم لە 22/3 تا 1/4/1988 بۆ سەر ناوچەی قەرەداغ، قۆناغی سێیەم لە 7/4 تا 20/4/1988 بۆ سەر ناوچەی گەرمیان، قۆناغی چوارەمیش لە 3/5 تا 15/5/1988 بۆ سەر ناوچەی قەڵاسێوكە و دۆڵی زێی بچووك، قۆناغی 5 و 6 و 7 لە 15/5 تا 26/8/1988 بۆ سەر ناوچەكانی شەقڵاوە و ڕواندز، قۆناغی هەشتەم و كۆتایی، لە 26/8/ تا 6/9/ 1988 بۆ سەر ناوچەی بادینان و سەرجەم ئەو قۆناغانەیش پاش ڕووخانی هەموو گوندەكانی كوردستان لە بەرواری 6ـی ئەیلوولی 1988 بە فەرمی كۆتایی هات، كە جگە لە خاپووركردنی 5 هەزار گوند، 182 هەزار كوردی بێ سەروشوێن كرد. ئەو ئەنفالە بەدناوە لە ئاستی جیهاندا لە قاو درا و هەر یەك لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەرلەمانی كوردستان، ڕۆژی 14ـی نیسانی 2008 ئەنفالیان وەك جینۆساید ناساند، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە لەو ڕۆژەدا زۆرترین كورد بێسەروشوێن كران، كە نزیكەی 20 هەزار كەس بوون لە هەر دوو گوندی ملەسوورە و كوڵەجۆی حاجی حەمەخانی گەرمیان. چەند شاهید حاڵ و كەسوكاری ئەنفالكراوان لەم بەدواداچوونەی گۆڤاری گوڵاندا پەردە لە سەر تاوانەكانی كوردكوژان هەڵدەدەنەوە.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

«كاتێك ئەمری دەستگیركردن هاتە ناوچەكەمان، من لە ژوورەوە خەریكی دەرس خوێندن بووم و خۆم بۆ تاقیكردنەوەكانی سەری ساڵ ئامادە دەكرد، كە پۆلی سێی ناوەندی بووم، شوێنی ڕاكردن و خۆحەشاردان نەبوو، كەسیش نەیدەزانی ئەمنەكانی بەعس نیازیان چییە، كاتێكم زانی هاتنە ژوورەوە و ئیتر من و دایك و باوكم بەر ئەو شاڵاوە كەوتین، خۆشبەختانە خوشك و براكانم لە ماڵەوە نەبوون، ئێمەیان بردە دەرەوەی ماڵ، دواتر تەواوی ژن و پیاویان لە دوو ڕیزی جیادا ڕێكخست و یەك بە یەك بە جیا سواری پاسەكانیان كردین».

ئەوە قسەی سەلوا محەمەد بوو. سەلوا و ژمارەیەك لە خانەوادەكەی وەك خێزانێكی گەرمیانی لە 14/4/1988 ئەنفال كران. خۆیشی تاوەكو 20/9ی هەمان ساڵ لە گرتووخانەی (نوگرەسەلمان) زیندانی بووە، دواتر بەر لێبووردنی گشتی كەوتووە، وەك خۆی باسی كرد، ئەو كات تەمەنی 16 ساڵان بووە. سەلوا وردەكارییەكانی چۆنیەتی گواستنەوەیان بەم جۆرە باس دەكات: «ئەمنێكی كڵاو سوور دەمانچەیەكی بە دەستەوە بوو، سەرپەرشتیی پاسەكەی ئێمەی دەكرد، لە پێشەوەی پاسەكان نووسرا بوو (وەزارەتی نەوت)، بۆ ئەوەی هەر كەسێ ئێمە لەو پاسەدا ببینێ، وا بزانێ سەر بە وەزارەتی نەوتین. پاسەكان كەوتنەڕێ، بەرەو ڕێگەی كەركووك لە تۆبزاوە لایان دا و ناویان نووسین، كچ و كوڕەكانیان لە دایك و باوكان جیا كردەوە، بەشێكیان هێشتنەوە، بەشەكەی تریش سواری ئۆتۆمبێلەكان كراین، كە نزیكەی 20 ئۆتۆمبیل دەبوو، بە درێژایی ئەو شەوە بە بەردەوامی بە ڕێگەوە بووین، سەعات (9)ی بەیانی گەیشتینە شوێنێك كە پارچە ئاسنێك لە قەراغ شەقامەكە چەقێنرابوو، لە سەری نووسرا بوو (حدود بلدیة السعودية - ناحیە سلمان)، ئۆتۆمبێلەكان هەر دەڕۆیشتن، لە دوورەوە قەڵایەكی گەورەمان بینی، لە هەر چوار لاوە پاسەوان و چاودێری هەبوو، لە دەرگای گەراجێكی تەلبەندكراو ئێمەیان بردە ژوورەوەی بەندیخانەكە، كە دواتر زانیمان ئەو شوێنە ناوی (نوگرەسەلمان)ـە. ئەو عەرەبە دڕندانەی ناو نوگرەسەلمان لە هیچ تاوانێك سڵیان نەدەكردەوە، ئەو شوێنەیان كردبوو بە دۆزەخێك بۆ كوشتنی پیر و گەنجی كورد و ئەتكردنی كچان، لە نوگرەسەلمان هەموو ڕۆژێك ڕیزیان دەكردین، جەللادێكیان بە كێبڵ لە خەڵكەكەی دەدا (بە پیاو و ئافرەتەوە)، ئەم زیندانە دوو نهۆم بوو، بریتی بوو لە 32 هۆڵ، بە شێوەی چوارگۆشەی بەرامبەر بە یەك بوون، گۆڕەپانێكی گەورە لە ناوەڕاستیدا بوو، دەیان كۆڵەكەی ئاسن دانرابوون بۆ هەڵواسین و ئەشكەنجەدانی زیندانییەكان، پیاو و ژنی پیر شەو تا بەیانی بۆ كچ و كوڕەكانیان دەگریان كە لە تۆپزاوە جیا كرابوونەوە و كەس هیچی لە بارەوە نەدەزانین. شەوان چەند كەسێك دووپشك پێوەی دەدان و دەیكوشتن، لەو كاتانەدا نەخۆشی كولێرا لە ناو منداڵان و پیرەكان بڵاو بووەوە، منداڵەكان هەندێكیان كۆرپە بوون. ژمارەیەك لە منداڵان لە زیندان لەدایكبوون، لەبەر ئەوەی دایكی ئەو منداڵانە هیچ خواردنێكی وایان نەبوو، بیخۆن، مەمكیان وشك ببوو، ئەو كۆرپە و منداڵانەش بەدەم برسێتی و ئازاری نەخۆشییەوە گیانیان دەسپاردو لە دەرەوەی زیندان تەرمەكانیان لە چاڵێكی لمی نیو مەتری دەشاردەوە، شەو سەگەكان تەرمەكانیان دەردەهێنا و دەیانخواردن، لەو دۆزەخەدا هەموو تاوانێك دەكرا، ناوبەناو جەللادێك دەهات، یەكێك لە پیاوەكانی دەبردە دەرەوە تێروپڕیان لێ دەدا و دەیانهێنایەوە شوێنەكەی خۆی، نیوە گیانیان دەكرد، زۆر جار هەر بە هۆی ئەو لێدانەوە دەمردن، بەرپرسی زیندانەكە ناوی حەجاج بوو، پیاوێكی باڵابەرزی چاوڕەش و ترسناك بوو، سۆپەرێكی سووری هەبوو، ئەو جەللادە چێژی لە كوشتن و ئەشكەنجەدان و ئیهانەكردنی زیندانییەكان دەبینی، سەلوا محەمەد بە هەنیسكی گریانەوەی كۆتایی بە قسەكانی دەهێنێت و دەڵێت: «ئەگەرچی لە كۆتاییدا بەر لێبووردنی گشتی كەوتین و ڕزگارمان بوو. بەڵام هەزار بریا ئێمەشیان دەكوشت و ئەم هەموو تاوان و كوشتنەمان بە چاوی خۆمان نەدەبینی».

سەبارەت بە هەمان كارەسات ئیبراهیم مەندەلاوی كەسوكاری ئەنفالكراوان دەڵێت: «لە تاریكیی شەوی 4ی نیسانی ساڵی 1980دا دارودەستە داپڵۆسێنەرەكانی ڕژێمی بەعسی گۆڕبەگۆڕ لە شارەكانی عێراق بە سەر ماڵی كوردانی فەیلییان دا و بە بێ دەرفەتدان گەنجەكانیان لە خانەوادەكەیان جیا كردەوە و گەورە و منداڵەكان سواری پشتی هینۆ كران و لە نزیك سنوورەكانی ئێران فڕێ دران. ئەو تاوانانە تا ساڵی 1990 درێژەی كێشا، دەرئەنجامەكەشی شوێنبزركردنی زیاتر لە ١٢ هەزار لاوی كوردی فەیلی و دوورخستنەوەی زۆرەملێی زیاتر لە 600 هەزار تاكی فەیلی بوو، سەرباری زەوتكردنی ماڵ و موڵك و سامانیان، ئەوەی سەیر بوو، ئەوە بوو كە ڕژێمی بەعس بڕیارێكی دەركرد بەوەی ((ئەوەی ژنی لە كوردانی فەیلی بێت، نابێت لە ڕیزی سەربازی بمێنێت، و ئەوەی تەڵاقی بدات بە بڕێك پارەیەك پاداشت دەكرێت.))، ئەوە جگە لە ناچاركردنی زۆر كوردی فەیلی بە گۆڕینی نەتەوەیان. ئەوەی بە سەر كوردی فەیلی هاتووە، بە سەر هیچ چین و توێژێكی تر نەهاتووە لە عێراقدا، چونكە ئەوان نەك تەنیا لەناو بران، بەڵكو شوناسیشیان لە عێراق گەیشتە ڕێژەی نەمان و لەناوچوون. زۆر چین و توێژ كارەساتی لە دژ كراوە، بەڵام ئەمڕۆ هەن، كەچی فەیلییەكان نزیكن لە نەمان.

بەداخەوە سەرەڕای گشت ئەو زوڵم و زۆرداری و تاوانەی دەرحەق بە ئێمەی فەیلی كراوە، هێشتا لە عێراق و كوردستان مافە سادەكانمان پێ نەدراوە».

چیرۆكی پڕ ئازاری كەسوكاری ئەنفالكراون و نەهامەتی و كۆسپەكانی سەر ڕێی ژیانیان خاڵی كۆتایی نییە و، پەڵەیەكی ڕەش و نەگریسی ناوچاوی مێژووی حوكمڕانیی بەعسی ڕووخاوە.

 ئیسماعیل قولە بەرزی یەكێكە لە هەزاران نموونەی قوربانیی ئەو تاوانانە و وەك وارسێكی ئەنفال دەڵێت: «ئەو ئاواییە ماڵی ئێمەی تیا بوو، لە ساڵی 1988 پەنجا و سێ خێزان پێكەوە بەڕێ كەوتن، سەعات سێی پاش نیوەڕۆ بوو گەیشتنە بن جادەی قیری گوندی عیسای لە بەینی دوو ڕەبێ بوو، هەر پەنجا و سێ خێزانەكە هەموویان بە منداڵەكانیانەوە ئەنفال كران. دایكی من یەك خوشكمی لەگەڵ بوو لە ناو چادرەكانی كەلار ئەو خوشكەمانی لە ئەو جەیشە دڕندەیە دزییەوە، ئەویش لە ڕێی كەسێكی دەستڕۆیشتوو، من لەگەڵ سێ خوشكی دیكەم بە جیا هاتینە خوارەوە، هەر هەمان ڕۆژ تاقی بەیانییەكەی، بەڵام فایدەی چی، دوانیوەڕۆی هەمان ڕۆژ دایكم و ئەو هەموو ژن و منداڵە پێكەوە گیران، بەڵام دایكی من دووگیان بوو، تەقریبەن دە بۆ پازدە ڕۆژی مابوو منداڵی ببێت، ئەنفال كرا، بەڵام ئەو خوشكەم كە لە ئەو ڕژێمە دڕندەیە حەشارمان دا، ئێستا زەواجی كردووە و دایكی چوار منداڵە. بە ڕاستی ئەو هەموو نەهامەتییە بە سەر ئێمەدا هات، پێم وایە بە سەر كەسدا نەهاتووە. ئەو منداڵ و ئافرەتانە نەگەڕانەوە، دوو ژنیان نەبێت، ئەویش پیر و پەككەوتە بوون، هەر هەموویان لەگەڵ منداڵەكانیان ڕەوانەی خوارووی عێراق كران و هەر هەموویان زیندەبەچاڵ كران. خێزانی واهەبوو تیا بوو، سەرووی شەش بۆ حەوت منداڵی تیا بوو. ماڵی وابوو دوو كچی عازەو بوون، ماڵی كاك مەحموود دوو كچی هەبوو، بێ دایك بوون، هەردووكیان ئەنفال كران. زۆر جوان بوون. ناوی ئەم دوو خوشكەی ئەنفال كران، نەسرین و پەروین بوو».