لە پێناو كەمبوونەوەی توندوتیژییەكان  

 

مستەفا بارزانی، ناوێكی درەوشاوەیە لە مێژووی كوردستاندا و ڕابەرێكی هەڵكەوتووە لە خەبات و شۆڕش و بەرخۆدانی گەلەكەیدا، بەرهەمی بیروبۆچوونی بەرزیشی بووەتە ڕێبازێكی قایم و سیاسەتێكی مكۆمی نەتەوەیی، كە بەردی بناغەی لەسەر چەمكی پێكەوەژیان و ئاشتەوایی دانراوە، هەموو كات و سەردەمێكیش ڕزگاریی نەتەوە لە ستەم و چەوساندنەوە ئامانجی باڵای بووە، بارزانی-ی نەمر ڕچەشكێنی پێشكەوتن و شارستانیەتی كۆمەڵگەكەمان بووە و، لە دەستپێكی شۆڕشی ئەیلوولی مەزن چەندین فەرمانی لە بەرژەوەندیی ئافرەتان دەركردووە، لەوانە: قەدەغەكردنی مارەكردنی ئافرەت بە زۆر، گەورە بە بچووك، مارەكردنی كچی منداڵ، شیربایی، قەدەغەكردنی ڕێگریكردن لە خوێندن و كاركردنی ئافرەت، هەر ئەو بەهادانە بە پێگەی ئافرەت وای كرد لە سەردەمی شۆڕش و خەباتدا بڕیاری دامەزراندنی یەكێتی ئافرەتانی بدات. خانمانی بەشداربووی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان خوێندنەوەی زیاتری بابەتەكە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

ناز فەلەكەدین كاكەیی بەڕێوەبەری كتێبخانەی گشتیی هەولێر، سەرەتای وتەكانی بە پەیامێك دەست پێ دەكات و دەڵێت «ژن مەكوژن، لە بری كوشتنی ژنان، پیاوی مەردانە پەروەردە بكەن». هەر لەو بارەیەوە گوتی: «لە كۆمەڵگەی ئەمڕۆ هەست بە گۆڕانكاریی بنچینەیی لە كەلتووری نەتەوەكان دەكرێت، كە زیاتر بە ئازادیی تاك ناو دەبرێت. بەڵام ئەم گۆڕانكاڕییە كە هیچ زەرەر و زیانێك بە كۆمەڵگە نەگەیەنێت؛ پێی دەگوترێت: «ڕەهابوون». ڕەهابوون لەو زنجیرە كۆنانەی پیاوسالاری و غەدر و ئازاردانە كە وا دەكات ژن لەم زیندانە برینی ڕۆحی و جەستەیی هەبێت و بۆ ڕزگاربوونی ڕۆحی، ڕوو لە ئەو بابەتانە بكات كە سەرنجی خەڵكی ڕادەكێشێت. دەركەوتن لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ڕەفتاركردن بە پێچەوانەی سنووری كۆمەڵایەتی، نیشانەی ڕەهابوونە؛ نەترسی و گیانفیداییە لە پێناوی ئازادیی ڕۆحێ كە ساڵانێك ئەسیر بووە، بۆیە لەگەڵ هەر تۆفانێك گۆڕانكاری دروست دەكات». گوتیشی: «لە جیاتی ئەوەی سمینار بۆ هۆشیاریی ژن دروست بكرێت، دەبێت پیاو لە خەتەری تاوانی گەورەی كوشتنی دایكان، هاوسەران، كچان و خوشكان ئاگادار بكرێن. بێگومان گۆڕستانی مەرگەساتی خوێناویی كوشتنی ژن لە كۆمەڵگە، منداڵانی نەخۆش پەروەردە دەكات. ئاریشەكە ئەوەندە گەورەیە كە یاسا بە دەستیەوە دەناڵێت. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی بارزانی-ی نەمر؛ دەبینین ڕێزگرتن لە ئافرەت و پەروەردەكردنی شێرەژنانی شۆڕش كە شان بە شانی خێزانیان تێدەكۆشان و بە سەدان پێشمەرگەیان پێشكەشی شۆڕش كردووە، وێنایەكی بەرجەستە و بەرچاویان هەیە. هیوادارم ئافرەتی كورد وەك سەردەمی بارزانی-ی نەمر سەیر بكرێت و ببێتە لۆگۆی ئاشتەوایی كۆمەڵگە و پێگە و ڕێزی خۆی هەبێت».

ڕاژان عەبدولڕەحمان ستوونی، چالاكی مەدەنییە و ڕای وایە: «دۆخی ئافرەت لە هەرێمی كوردستان سەرەڕای ئەوەی كە لە ڕووی بەشداریی سیاسی و كارگێڕی و ئابووری و...هتد، لە نێو جومگەكانی حوكمڕانیدا جیاوازە لە گەڵ قۆناغی خەباتی چەكداری و تا ڕاددەیەك ئافرەت توانیویەتی شان بە شانی ڕەگەزی بەرامبەری لە كۆمەڵگەدا ڕۆڵ ببینێت؛ بەڵام تا ئێستاش وەك ئەوەی كە ئافرەت نیوەی كۆمەڵ پێك دەهێنێت، بایەخدان بە ڕۆڵی ئافرەت وەك مرۆڤ لە ئاستی پێویستدا نییە». هاوكات دەڵێت: « زۆربەی جاران ئافرەتان بۆ بەرگریكردن لە مافی ڕەوای خۆیان لە جیاتی ئەوەی بە ڕێگا و ڕێكارە یاساییەكان كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، پەنا دەبەنە بەر هەندێك دامەزراوەی سڤیل، ئەمەش ناتوانێت كێشەی ئافرەتان چارەسەر بكات. پێویستە ئافرەتان لە ڕووی هۆشیاری و مەعنەوییەوە خۆیان پێ بگەیێنن، نەك لەو ڕوانگەوە كە ‌ئافرەتان وەكو كاڵا دەربكەون لە هەمبەر ڕەگەزی بەرامبەر بە خۆیان؛ ئەگەر ئاستی مەعریفی و ڕۆشنبیریی ئافرەت بەرز بێت، دەتوانێت زاڵ بێت بە سەر زۆربەی ئەو كێشانەدا كە لە كۆمەڵگە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە». گوتیشی: «ئەگەر بەرواردێك بكەین لە نێوان دۆخی ئافرەتان لە سەردەمی «بارزانی-ی باوك» و ئەمڕۆدا، هەست بەوە دەكەین كە لای بارزانی-ی نەمر ئافرەت پیرۆزی خۆی هەبووە و، ڕێزێكی زۆری لە توێژی ئافرەتان گرتووە، بەڵگەش بۆ ئەم ڕاستییە دامەزراندنی ڕێكخراوی یەكێتیی ئافرەتانی كوردستان لە سەردەمی شۆڕش و خەباتدا بوو، هەروەها ڕێژەی توندوتێژی لەو ئان و ساتەدا زۆر كەمتر بووە بە بەراورد لە گەڵ قۆناغی ئێستا، لە بەر ئەوەی بارزانی-ی نەمر بە هەموو هێز و توانایەكەوە پاڵپشتی لە ئافرەتان دەكرد و، ڕۆڵی ئافرەتانیشی لە نێو بزاڤی ڕزگاریخوازیی كوردستاندا بەرز دەنرخاند؛ چونكە بارزانی-ی باوك ئافرەتی بە نیوەی دیكەی كۆمەڵگە لە قەڵەم دەدا و پشتگوێی نەدەخستن. پێویستە لە ڕێگەی یاساكانی هەرێمی كوردستان كار بكرێت بۆ پراكتیزەكردنی ئەو بنەما یاساییانەی كە پشتگیری لە مافی ئافرەتان دەكەن، هاوكات لە گەڵ ئەمەشدا پەرە بە هۆشیاركردنەوەی گشت تاكەكانی كۆمەڵگە بدرێت، چونكە گەورەترین كارەساتی كۆمەڵایەتی لە دامێنی دواكەوتوویی كۆمەڵایەتیدا پەرە دەستێنێت؛ بۆیە هەر لە ئێستاوە دەبێ لە پرۆسەیەكی بەردەوامدا هەر چەند درێژخایەنیش بێت، هەوڵی چارەسەركردنی بدرێت».

شیلان ئاستەی چالاكی بواری مافەكانی ئافرەتە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «كێشەی كوشتنی ژن لە ناو كومەڵگەی كوردی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لە هەڵكشاندایە، لە كاتێكدا كە حكومەتی هەرێم و ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بە هەموو توانایەك هاوكارن بۆ بنبڕكردنی كوشتنی ئافرەت، بەڵام بەداخەوە حاڵەتەكان بوونەتە دیاردە و لە پەرەسەندنن». هەر لەو بارەیەوە گوتی: «كوشتن نەك تەنیا چارەسەری كێشەكان ناكات، بگرە نەتەوە و وڵاتیش بەدناو دەكات و لە ناو جیهان بە ژنكوژ هەژمار دەكرێت. لە دێرزەمانە گەلی كورد گەلێكی پاك و خاوێن بووە بەرانبەر بە ئافرەت، لە حاڵێكدا كە گەلانی دەوروبەر ئافرەتیان وەكوو كەرەستە بەكار دەهێنا، بەپێچەوانەی گەلانی دەوروبەر ئافرەتی كورد لە دێرزەمانە خاوەنی پلە و پایەی بەرز بووە و هاوشانی پیاو كاری كردووە بۆ بژێوی ژیان و پێگەیاندنی منداڵەكانی و لە سەردەمی شاخ و لە ئاوارەییش هاوشانی پێشمەرگە خەباتی كردووە و بە بەرز و پیرۆز نرخێندراوە. لە سەردەمی مەلا مستەفا بارزانی و بە فەرمانی ئەو ڕابەرە مێژووییە بە فەرمی ڕێكخراوی ئافرەتان دامەزراوە بۆ ئەوەی ئافرەتی كورد زیاتر گەشە بكات و خۆی پێ بگەیێنێت. بە خۆشحاڵییەوە پاراستنی مافە ڕەوا‌كانی ئافرەتان، كە بارزانی-ی نەمر ئەو كات خەباتی بۆ كردووە، ئێستا بووەتە بەشێك لە سیاسەت و داواكاریی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی».