هینری باركی توێژەرە لە ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكان و پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی لیهای لە پەنسلڤانیا، پێشتریش بۆ ماوەی 13 ساڵ سەرۆكی بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بووە لەم زانكۆیە، لە ڕابردوودا لە نێو ستافی پلاندانانی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵانی نێوان (1998-2000) كاری كردووە، هەروەها بەڕێوەبەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە سەنتەری وودرۆ ویڵسۆن. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و، خوێندنەوە و ڕەهەند و دەرهاویشتەكانی و، چەند پێشهات و پەرەسەندنێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* چۆن لەو بارودۆخ و شەڕە دەڕوانیت كە لە ئێستادا بەرپا بووە لە ئۆكرانیا و، چۆن ڕەهەند و ئاماژەكانی دەخوێنیتەوە؟

- لە ڕاستیدا ڕێگەیەكی ئاسان نییە بۆ وەسفكردنی ئەم شەڕە، ئەوەی ڕوو دەدات، خراپترین دۆخێكە هاتبێتە ئاراوە، كە ڕۆژگارێكی دوور و درێژە دۆخێكی وا دروست نەبووە، ئەمە تا ڕاددەیەك ئەوەم بیر دەخاتەوە كە سەددام حوسێن لە دوای شەڕی یەكەمی كەنداوەوە هێرشی دەكردە سەر كورد، بە بێ ئەوەی هیچیان كردبێت. واتە لە پەیوەندی بە ئۆكرانیاشەوە، ئەوا گەلی ئەم وڵاتە هیچ كارێكی نەكردبوو، بەڵكو ئەوە پوتینە كە لە خەیاڵی خۆیدا پاساو و بیانوو دادەتاشێت، بەراوردكردنیشی بە سەددام لەم ڕوانگەیەوە دێت كە هەردووكیان لە وەهمدا بوون، ئێستاش جێی داخە كە ڕووسیا لە بارودۆخێكی لەم چەشنەوە تێوەگلاوە، لەم ساتەوەختەدا ڕووسییەكان درك بەوە دەكەن كە ئەمە كارێكی شێتانەیە.

* بە گوێرەی خوێندنەوە و بەدواداچوون و شرۆڤەكردنی شەڕەكە و سیاسەت و بڕیارەكانی ڕووسیا، ئایا پێت وایە ئاقار و ئاراستەی شەڕەكە بەرەو كوێ دەچێت؟

- لە ڕاستیدا من پێم وایە چەند ئەگەرێك هەن، یەكێكیان ئەوەیە ڕووسیا پەنا بۆ كاولكردن و تێكشكاندنی ئۆكرانیا ببات، كە ئەمەیان زیاتر ئەگەری ڕوودانی لێ دەكرێت، یان ئەوەتا كودەتایەك لە نێو ڕووسیادا ڕوو بدات، واتە لە نێوخۆدا كار بكرێت بۆ ئەوەی ڕووسیا لە پوتین ڕزگار بكرێت، من دەرئەنجام و پێشهاتێكی دیكە بەدی ناكەم، جگە لەم دوو ئەگەرە نەبێت.

* باشە پێت وایە پاڵنەرە سەرەكییەكانی پشت ئەم بڕیارەی سەرۆك ڤلادمیر پوتین چی بوون، بۆ ئەوەی پەنا بۆ بڕیارێكی قورسی لەم چەشنە ببات، كە ئەو شەڕە گەورە و قورسەی لێ كەوتووەتەوە و ئەو هەموو گوشارەش رووبەڕووی وڵاتەكەی بووەتەوە؟

- بە دڵنیاییەوە پوتین لە هزری خۆیدا كۆمەڵێك ئامانجی دەستنیشان كردووە، كە دەیەوێت بەدەستیان بهێنێت و، لە تێڕوانینی خۆیدا پاساویان بۆ دەهێنێتەوە و شەرعییەتیان پێ دەدات و كەسانێكیش لە دەوروبەری هەن كە ڕەنگە ئەوانیش هاوڕابن لەگەڵیدا، بەتایبەتی كە هیچ ڕێگەچارەیەكی دیكەیان نییە، بۆ نموونە: یەكێك لە ئامانجەكانی بە گوێرەی لێكدانەوە و شرۆڤەی خۆی، ئەوە بوو كە ئەمە دەبێتەهۆی پووچەڵكردنەوە و بەرگرتن لە بەرفراوانبوونی ناتۆ، بۆ سەر سنوورەكانی ڕووسیا، بەڵام واقیعەكە و ڕاستییەكە ئەوە بوو كە ناتۆ بەرفراوان نەدەبوو، واتە ئەندامبوونی ئۆكرانیا لە ناتۆدا پێشهاتێك نەبوو كە لە ئەگەری ڕووداندا بێت و، ئەگەر ئۆكرانیا ببوایەتە ئەندامی ناتۆش، ئەوا چەند ساڵێكی پێ دەچوو. دواتر ئەگەر قووڵتر لە ناخی پوتین بڕوانین، ئەوا ئەو قەناعەتەی بۆ خۆی دروست كردووە كە ئۆكرانیا بەشێكی جیابووەوە و دابڕاو نییە لە ڕووسیا، بەڵكو بە دیدی ئەو هەمیشە ئۆكرانیا بەشێك بووە لە ڕووسیا و، خەڵكی ئۆكرانیاش بە بەشێك لە گەلی ڕووسی دەزانێت، خۆ ڕاستە زۆرێك لە ئۆكرانییەكان دەتوانن بە ڕووسی قسە بكەن و چەندین ئۆكرانی لە سەردەمی یەكێتی سۆڤییەتدا پۆستی باڵایان هەبوو، بەڵام هەموو ئەمانە بەو مانایە نایەت كە سەربەخۆ نەبوون و وڵاتێكی جیاواز نەبووە. كەواتە خوێندنەوەی من بۆ خودی پوتین ئەوەیە، كە قەناعەتی بە خۆی كردووە بەوەی ئۆكرانیا شایستەی ئەوە نییە وڵاتێكی سەربەخۆ بێت و، ئەگەر سەركەوتوو بێت لە داگیركردنی ئۆكرانیا، ئەوا دەیكاتە بەشێك و قەوارەیەكی فیدڕاڵی لە ڕووسیا. كەواتە ئەمە بووەتە پاڵنەری سەرەكیی ئەو لە بەرپاكردنی ئەم شەڕەدا، دواتر كێشەی ڤلادمیر پوتین ئەوەیە كە ڕێگە نادات كەسانێك لە دەوروبەری بن كە بۆچوون و لێكدانەوە و بەدیلێكی جیاوازییان هەبێت، هەر لەبەر ئەوە بوو كە وایان وێنا دەكرد كە ئۆكرانییەكان زوو خۆیان بەدەستەوە دەدەن، لەسەر ئەم لێكدانەوەیەش بڕیاریان دا و، ئێستا دووچاری سەرسوڕمان بوون، چونكە گوێیان بەوە نەدەدا كە ئۆكرانییەكان چییان دەگوت. هەرچۆنێك بێت، ئەوەی ڕوو دەدات كارەساتێكی تەواوە و هیچ پێویستی بەوە نەدەكرد كە ڕوو بدات، من دووبارەی دەكەمەوە ئەمە ئەو حاڵەتەم بیر دەخاتەوە كە سەددام حوسێن كەوتبووە هێرشكردنە سەر كورد، تا ئەو كاتەی ناوچەی دژەفڕین دروست كرا.

* چۆن لە كاردانەوەی وڵاتانی جیهان بەتایبەتی ڕۆژئاوا و بە دیاریكراوی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن دەڕوانیت لە گرتنەبەری ڕێكار و گوشارە ئابووری و داراییەكان دژ بە ڕووسیا؟

- لە ڕاستیدا ئەگەر باس لە ئەدای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بكەین، ئەوا لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆخەدا تا ئێستا ئەدایەكی زۆر باشی هەبووە، سەرۆك بایدن پیشانی دا كە سەرۆكێكە شارەزایی و ئەزموونێكی گەورەی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا هەیە، واتە وەك كەسێك كە چاودێری و بەدواداچوونی كردووە بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتی، لە هەمان كاتدا وەك كەسێك كە خۆی پێشتر لە پۆستێكدا بووە، كە مومارەسەی سیاسەتی نێودەوڵەتی كردووە، بەتایبەتی كە ئەو كاتەی جێگری سەرۆك باراك ئۆباما بوو. ئەوەتا سەرۆك بایدن وردە وردە ئاستی فشارەكانی بۆ سەر ڕووسیا زیاتر كردووە، بە چەشنێك ئەو ڕێكار و گوشارانەی گیراونەتەبەر، پێشینەیان نییە، بە ڕاددەیەك كە خودی سەرۆك ڤلادمیر پوتین دووچاری سەرسوڕمان بووە، بۆ نموونە، ئێوە بە ئامانجگرتنی بانكی ناوەندیی ڕووسیا لەبەرچاو بگرن، كە هیچ كاتێك ئەم گوشارە پیادە نەكراوە و ئەمە ڕووی نەداوە، ڕەنگە لە داهاتوودا ئەمە ئەنجام بدرێت، بەڵام لە ڕابردوودا تا ئێستا كارێك، یان گوشارێكی لەم چەشنە ئەنجام نەدراوە، كە بە ڕاستی كێشە بۆ ئابووریی ڕووسیا درووست دەكات، هەرچەند لێرەدا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەمە زیاتر ئێش و ئازار بۆ خەڵكی ئەو وڵاتە دروست دەكات، نەك بۆ خودی پوتین. كەواتە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسی هەڵسەنگاندنی ئەدای ئیدارەكەی بایدن، ئەوا بە ڕاستی بایدن هەمیشە هەنگاوێك لە پێش ڕووسیاوە بووە، بەتایبەتی لە ڕوانگەی شەڕی زانیارییەوە، بەڵام ئێستاش كە تانك و زرێپۆشەكانی ڕووسیا چوونەتە نێو ئۆكرانیا، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناتوانێت دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی بكات، چونكە ئەمە هەڵدەكشێت و سەردەكێشێت بۆ جەنگێكی دیكەی جیهانی، كەواتە بایدن ئەدایەكی باشی هەبووە و دۆخەكە زۆر جیاواز دەبوو ئەگەر سەرۆكێكی دیكە جڵەوی كۆشكی سپی لە دەست بووایە، من پێم وایە ئەگەر لەم كاتەدا دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بووایە، ئەوا ئۆكرانیا داگیر كرابوو.

* ئەی چۆن لە كاریگەری و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕە لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت؟

- بە دڵنیاییەوە ئەم شەڕە كاریگەریی گەورەی دەبێت لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ڕەنگە لە ئێستادا بە دیاریكراوی نەزانین ئەو دەرئەنجامانە چی دەبن، بەتایبەتی لە وڵاتی سووریادا كە ئێمە دەزانین توركیا و ڕووسیا و ئەمریكا تەواجودیان هەیە لەو وڵاتەدا، ڕەنگە ئەمە دەرفەت و زەمینەیەك بۆ گەڕانەوە و بەهێزبوونی داعش دروست بكات، چونكە نادڵنیایی و نەبوونی هاوكاری لە نێوان لایەنەكان لەو وڵاتەدا، بەتایبەتی ئەگەر ڕووسیا بڕیار بدات كارێك بكات لە دژی بوونی ئەمریكا و توركیا لە سووریادا. هەروەها ئەگەری ئەوەش هەیە وەك تۆڵەكردنەوەیەك ڕووسیا هاوكاری ئەو لایەنانە بكات لە ناوچەكەدا دژی ویلایەتە یەكگرتووەكانن، كە ئەمەش دۆخێكی هاوشێوەی سەردەم و سەروەختی شەڕی سارد دەخولقێنێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵوێستی توركیاوە لە بارەی ڕێگەگرتن لە تێپەڕبوونی كەشتیی جەنگی لە هەردوو گەرووی بۆسفۆر و دەردەنیڵ، ئەوا دەبێت ئێمە ئاماژە بكەین كە ئەم كارە بە گوێرەی ڕێككەوتنی مۆنترۆی ساڵی 1936ـە و تا ئێستاش توركیا زۆر بە باشی ئیدارەی ئەم دوو گەرووەی كردووە، بەڵام ڕاگەیاندنی ئەوەی كە ڕێگری لە تێپەڕبونی كەشتیی ڕووسی و ئۆكرانی دەكات، ڕاگەیاندنێكی لۆژیكی نییە، چونكە ئەم وڵاتانەش هێزێكن لە دەریای ڕەشدا، هەروەها ڕێككەوتنی مۆنترۆ ڕێگە بە گەڕانەوەی كەشتییە جەنگییەكان دەدات بۆ وڵاتی خۆیان، واتە ئەگەر كەشتییەكی جەنگی ئۆكراینی، یان ڕووسیا هەبێت و بیەوێت لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە بگەڕێتەوە، ئەوا دەبێت ڕێگەی پێ بدرێت، لەبەر ئەوە پێم وانییە ئەم ڕاگەیاندنەی توركیا لە بارەی تێپەڕبوونی كەشتییە جەنگییەكان بە هەر دوو گەرووی بۆسفۆر و دەردەنیڵدا پرسێكی هێندە گەورە بێت.