كێشەی نەوت و غاز لە نێوان هەرێم و بەغدا و دەرئەنجام و دەرهاویشتە خراپەكانی بڕیارە نادادپەروەر و نادەستوورییەكەی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق و هەنگاوەكانی داهاتوو، بوونە تەوەرەی سەرەكیی گفتوگۆی گوڵان لەگەڵ دكتۆر فازڵ نەبی بریكاری پێشووتری وەزارەتی دارایی عێراق.

 

* كێشەی نەوت و غاز لە نێوان هەرێم و بەغدا كێشەی ئەمڕۆ نییە، بەكارهێنانی یاسای كۆنی ڕژێمی بەعس لەلایەن دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراقەوە، بۆ گەڕانەوەی مەركەزییەت لە بابەتی نەوت و غازدا لە غیابی نەبوونی یاسای ئیتحادی تایبەت بە نەوت و غاز، تا چەند ئەم بڕیارە یاساییە و، ئایا چ مەرامێكی سیاسی لە پشتەوەی ئەم بڕیارە هەبوو؟

- لە ساڵی 2012 كاتێك كێشە لە نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانی هەرێمی كوردستان دروست بوو، كە سەرەتا بە گرژی و ئاڵۆزیی نێوان هەر دوو وەزیرەكە دەستی پێ كرد و، دواتر چەند كێشەیەكی دیكەش ڕووی دا، كە من ئەو كات توانیم بەشێكی زۆری ئەو كێشانە چارەسەر بكەم، دواتر مەسەلەكە ڕەهەندێكی دیكەی وەرگرت، نەك تەنیا وەزارەتی نەوتی حكومەتی عێراق، بەڵكو حكومەتی عێراقیش كەوتە بەهانە و ورووژاندنی دژایەتیكردنی دەرهێنان و ناردنەدەرەوە و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەوە بوو لە كۆتاییدا سكاڵایان لە دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق جووڵاند.

سەبارەت بە بەشی دووەمی پرسیارەكەتان كە ئایا بڕیارەكە یاساییە، یان نایاساییە، ئەوا هەمووان دەزانن ئەوە دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق بڕیاری داوە، بەڵام خۆی لە خۆیدا كێشەی دادگای فیدڕاڵی هەر دوو لایەنی یاسایی و سیاسی تێدایە، بۆ نموونە ئەگەر سیاسییەكان و لایەنە سیاسییەكان مەسەلەیەكیان ورووژاند و داوایەكیان پێشكەش كرد، ئەوە ڕەهەندێكی سیاسی لە پشتەوەیە، زۆربەی جاریش دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق لە یەكلاكردنەوەی تانە و سكاڵاكاندا هێوركردنەوەی دۆخەكەی ڕەچاو كردبوو، پاساوی دواكەوتنی بڕیارەكەشیان بۆ ئەم لایەنە گەڕاندووەتەوە، ڕاستە ئەوان پشتیان بە هەندێك ماددە و بڕگەی دەستووری و یاسایی بەستووە، كە لێرەدا بوار نییە بكەوینە ناو وردەكارییەكانیەوە، هەرچی مەرام و مەبەستە سیاسییەكە هەیە، ئەوا هەمووان دەزانن كە دادگای باڵای فیدڕاڵیی كۆنی عێراق لە بارودۆخێكی ناسەقامگیردا نەیاندەتوانی بڕیار بدەن، تەنانەت دادوەرەكان سەر بە لایەنە سیاسییەكان بوون و حەزیان نەدەكرد ئەو سكاڵایانە بجووڵێنن و، زۆر بە باشی دەیانزانی ئەگەر بڕیارێك دەربكەن، لێكترازانی سیاسی لە عێراقدا ڕوو دەدات، باشە ڕاوێژكار و بەرپرسەكانی ئێمە بۆ ئاگاداری ئەوە نەبوون كە شتێكی وا لە دادگای فیدڕاڵی هەیە، تا بیگەیەننە سەركردایەتیی سیاسیی هەرێم، یان حكومەتی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی لەگەڵ حكومەتی عێراق كە سەرۆك وەزیرانەكەی مستەفا كازمی-یە و تا ڕاددەیەك دۆستی كوردە و كوتلە گەورەكانی بەغدا بە سەدریشەوە بە هەمان شێوە هاوپەیمانن، گفتوگۆ بكرێت؟ ئەمەش بۆ ئەوەی فشارەكانیان بخەنە سەر دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق، تا بە لانی كەمەوە لەم قۆناغە هەستیارەدا ئەو دۆسێیە ڕابگرن، یان هەر هیچ نەبێت، داوایان بكردایە سكاڵاكە بكشێننەوە، یان تەجمیدی بكەن، بەداخەوە ڕاوێژكار و بەرپرسانی كورد لە بەغدا بەدواداچوونی جددییان بۆ ئەم مەترسییە نەكردووە.

هەموو جووڵەیەكی سیاسی كە ڕوودەدات، بە تەئكید كەسانێكی سیاسی و ئەجیندەیەكی سیاسی لە پشتەوەیە، ئەوەی جووڵەی بەم بڕیارەش داوە، كەسانێكی نەیاری كورد و كوردستانن، بەداخەوە وڵاتانی ئیقلیمی هیچیان لە بەرژەوەندیی كوردستان كار ناكەن، ئەو پەیوەندییەی ئەمڕۆ لەگەڵ ئێمەشدا هەیانە، زیاتر بەرژەوەندیی ئابووریی ئەوانن، لەمەدا ئەوانیش دەستیان لە پشت جووڵەپێكردنی سكاڵاكە و بڕیاردانی دادگاوە لەم تەوقیتەدا هەبووە. تەنانەت لە ئێستادا لێژنەی دەستپاكی بەدواداچوون بۆ چەند مەلەفێكی دیكەی پەیوەندیدار بەو پارانە دەكات كە بۆ هەرێمی كوردستانیان ناردووە، بە نووسراوی فەرمی وەزارەتی دارایی عێراقیان ئاگادار كردووە، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كە هێرشەكان و دژایەتییەكان بەردەوامن.

* باشە ئێستا چی وای كرد دوای تێپەڕبوونی ئەو هەموو ساڵە داواكارییەكە لە دادگاوە بجووڵێندرێت، ئایا جووڵاندنی بڕیارێكی وا قورس لە دژی ئابووریی هەرێمی كوردستان چ شوێنەوارێكی خراپی لە سەر بژێویی ژیانی هاووڵاتیان دەبێت؟

- دادگای باڵای فیدڕاڵیی نوێی عێراق زۆر بە تاكلایەنانە لە ڕووی یاساییەوە هەڵسوكەوتی كردووە، گوێی بەوە نەداوە كە خەڵكی سیاسی و بە ئەجێندە و مەرامی سیاسی داواكارییەكەیان لەو دادگایە دژ بە نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و خودی ئەزموونی هەرێمی كوردستان جووڵاندووە، دەرئەنجام بەداخەوە بێ گوێدانە هەستیاریی بارودۆخی عێراق بڕیارەكە لە دژی هەرێمی كوردستان دەرچوو، گورزێگ بوو لە ئابووریی كوردستان و لە خەڵكی كوردستان درا، كە ئەگەر زۆر بە وریایی و عەقڵانییەوە مامەڵەی لەگەڵ نەكرێت، كاریگەری و شوێنەواری زۆر خراپی لەسەر سەرجەم سێكتەرە و بارودۆخەكە دەبێت. لێدانی ئابووریی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی زیانگەیاندن بە سەرچاوەیەكی گرنگی داهاتەكەیەوە، كارێكە تەنیا كاریگەریی لەسەر وەبەرهێنانی نەوت و غاز و كۆمپانیاكانی دۆزینەوە و دەرهێنان و ناردنە دەرەوە و بەبازاڕكردن و فرۆشتنی نەوت ناكات، بەڵكو شوێنەواری خراپی لەسەر ڕەوشی ئابووری و بژێویی ژیانی خەڵكیش دەبێت، تەنانەت كاریگەریی لەسەر ئەو كۆمپانیا و وڵاتانەش دەكات كە نەوتی هەرێمی كوردستان دەكڕنەوە و ترسێكیان لا دروست دەبێت، لەوەی لە دواڕۆژدا نەكەونە ژێر لێپرسینەوە و، حكومەتی عێراق سكاڵایان لەسەر تۆمار بكات، یان مامەڵەیان لەگەڵ نەكات، بەتایبەتی ئەگەر حكومەتێكی تەواو دژ بە كورد هاتە سەرحوكم ئەوانیش دوچاری لێپرسینەوە دەبن، بۆیە دەبێت هەروەكو جەنابی سەرۆك بارزانی لە بەیاننامەكەیدا دەری كرد و، وێڕای ئەوەی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق بە بڕیارێكی زاڵمانەی سیاسی بەرامبەر بە كورد وەسف كرد، بەڵام داواشی لە هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دەكات، دەست بە دانوستاندن بكەن و كێشەكان چارەسەر بكەن و، ئێمەش بە هەموو هێزێكەوە بەرگری و پارێزگاری لە دەستكەوتەكانی هەرێمی كوردستان دەكەین.

* حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاندووە كە هەموو ڕێكارێكی دەستووری و یاسایی و دادوەری دەگرێتەبەر، بۆ پارێزگاریكردن لە هەموو ئەو گرێبەستانەی كە لە بواری نەوت و غاز كراون، تەنانەت ڕاشیگەیاندووە كە دەستبەرداری مافەكانی هەرێمی كوردستان نابێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە دادگاكە چ ڕێگەچارەیەكی داناوە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی هەرێم؟

- ڕەنگە لەم قۆناغەدا ئەو هێزە نەبێت كە بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕیارە پێویستیانە، بەڵام خۆ دەبێت بۆ هەموو ئەگەرەكان خۆمان ئامادە بكەین، ڕەنگە لە دواڕۆژدا ئەو هێزە دروست ببێت كە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق پێویست بێت و، وەكو ئامانجێك سەیر بكرێت كە پرۆسەی نەوت و غاز لە دەستی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەربهێنن، پێشتر نەوت و غازی خۆمان لە بەردەستی خۆماندا بوو، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا لە بڕگەیەكدا لە بڕیارەكە باسی دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی كراوە، كە هاوشێوەی پارێزگاكانی دیكە بەشی پارێزگاكانی كوردستان بكات، ئەمە ڕێگە چارەیەكە كە ئەگەر حكومەت بەنیازی جێبەجێكردنی ئەم بڕیارە بوو، ئێمە لەگەڵ حكومەتی بەغدا دەست بە دانوستاندن بكەین و لەم ڕێگەیەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بگەینە ئەنجامێكی باش.

* بەڵام وڵاتێكی وەكو عێراق بەردەوام كاری لە سەر وشككردنی داهات و زیانگەیاندن بە ئابووری هەرێم كردووە، تەنانەت لە مەسەلەی پشكی هەرێم لە بودجەدا، جگە لەوەی چەندین ساڵ بودجەی هەرێمیان بڕی، بەردەوام پشكەكەیان بە بیانووی جۆراوجۆر كەم كردووەتەوە، ئایا هیچ ئومێدێك هەیە بە جێبەجێكردنی ئەو بڕگەیەی كە باسی دیاریكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی دەكات؟

- بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق گورزێكی توندە لە ئابووری و داهاتی هەرێم و هەموو هاووڵاتیانی كوردستان زیانیان بەردەكەوێت، لەگەڵ ئەمەشدا كورد هەرگیز پێشتریش دەستەوەستان نەبووە بەرامبەر ئەو هێرش و كارەسات و ڕووداوانە، بەردەوام دەروازەیەكی دیكە هەبووە بتوانین چارەسەری خۆمانی پێ بكەین، كە گەڕانەوەیە بۆ بودجەی گشتی، من لە ساڵی 2017 وە داوا دەكەم واز لە مەسەلە تەكتیكییەكان بهێنین و بە قسەی ئەو ڕاوێژكارە خراپانە نەكەین كە دەیانەوێت تەكتیك بخەنە ناو بودجەوە، بەڵكو بگەڕێینەوە بۆ یاسای بودجە و لە ئەلف تا یای هەمووی هەموار بكەینەوە، بەتایبەتی دوای عەبادی كە دوو سەرۆك وەزیرانی عێراق هاتبوون دۆستی كورد بوون و وەزیری داراییەكیان كورد بووە، ئێمە ستراتیژیەتمان پێویستە نەوەكو تەكتیكی كاتیی ڕۆژانە. من لە بیرم دێت عەبادی پشكی هەرێمی لە بودجەی ساڵی 2018 ڕێژەكەی لە 17% كردە 12.67% خۆ لە بودجەی ساڵی 2019 ئێمە لە ڕووی یاساییەوە بڕگەیەكی یاساییمان لە بەردەست بوو، كە ڕێكەوتنێك بوو لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی دكتۆر ئەیاد عەلاوی، كە لە دوای دەركردنی خەرجیی سیادی لە17% پشكی هەرێمی كوردستانە لە بودجەی گشتیی عێراق، ئەو سەردەمە لەبەر ئەوەی پەرلەمان نەبوو، هەر دوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكاری هەبوو، بۆیە ئەو بڕیارە وەكو یاسا وایە و ئەو دەمە ڕاوێژكارەكان ئەمەیان نەكرد و چوون لە بڕگەیەك لە ماددەی 11 داوای مووچەیان كرد، لەو دەمەوە تا ئێستا باجەكەی دەدەینەوە، لە كاتێكدا ئەم ماددەیە كورد و نوێنەرەكانمان داوایان كردووە و نەشیانزانیوە ماددەكە لە دژی ئێمەیە، بە پێی یاسای بودجەی ساڵی 2019 ئێمە 387 ملیار دینارمان مانگانە بەر دەكەوت، ئەوان چوون 453 ملیار دیناریان نارد، لە ساڵی 2020 كە یاسای بودجە نەبوو زانییان كە هەڵەیەكی وایان كردووە بە دوو هێندە جیاوازییەكەیان بڕی و ئەمجارە مانگی 320 ملیار دیناریان نارد و لە دادگاكانیش سكاڵایان لەسەر تۆمار كردین، لە بودجەی 2021 چوون ماددەی 11 یان بەدەستكەوت دانا، لە كاتێكدا ئێمە ناتوانین ئەو ماددەیە جێبەجێ بكەین، چونكە ئەو كاتە دەبێت ئێمە پارە بە بەغدا بدەین، چونكە ئەو ماددەیە تەنیا لەكاتێكدا بۆ ئێمە باش بوو، كە نرخی بەرمیلێك نەوت 30 دۆلار كەمتر بێت.

* بڕیارێكی لەم شێوەیە پەیوەندی بە مافەكانی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، كە لە دەستووردا جێگیر كراون، ئایا دەرفەتێكی دیكە هەیە لە بواری جێبەجێكردنی بڕیارەكەدا دوابخرێت، تاوەكو هەر دوو حكومەت بە تایبەتی حكومەتی نوێی عێراق لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان دەست بە دانوستاندن بكەن؟ ئایا تاچەند گەورە وڵاتانی ڕۆژئاوا و بە تایبەتی ئەمریكا كە كۆمەڵێك كۆمپانیایان لە هەرێم هەیە، كار لەسەر نزیككردنەوەی هەر دوو حكومەت دەكەن؟

-  وەكو ئاماژەم پێدا، لە بەغدا نەیار و دوژمنی كورد زۆرە و كار لەسەر جێبەجێكردنی بڕیارەكان دەكەن، بێدەنگیی برادەرەكانی ئێمە لە سوننە و سەدرییەكان كە هاوپەیمانیمان لەگەڵیاندا هەیە، جوانترین بەڵگەیە بۆ بوونی ئەو نەهجەی دژایەتی كورد و كوردستان بكرێت لە ڕێگەی دژایەتیكردنی ئەزموونی هەرێمی كوردستانەوە، خۆ لەناو دادگاكەدا سوننەكان و سەدرییەكان دادوەریان هەیە، كەچی بڕیارەكەیان وا زاڵمانە دەركردووە، ئێمە دەبێت زۆر ستراتیژییانەتر بیر بكەینەوە و وەكو سەرۆك بارزانی ڕایگەیاند، هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بكەوینە دانوستاندن و سوود لەو كاتە وەربگرین كە لە بەردەمماندایە، چونكە ئەو بڕیارە وا بەئاسانی جێبەجێ ناكرێت و پێویستی بە كاتێكی زۆر هەیە، دەبێت لەگەڵ كۆمپانیاكانیش بكەوینە دانوستاندن و گفتوگۆوە و لەگەڵ حكومەتی داهاتووی عێراقیش بودجەی تەواوی خۆمان لە بودجەی گشتيی عێراق وەربگرین، بۆ ئەمەش سوود لە كەسانی شارەزا و بەئەزموون وەربگرین.

سەبارەت بە ڕۆڵی وڵاتانی وەكو ئەمریكا و فشاریان بۆ سەر حكومەتی ناوەندیی عێراق، تازە كەس دەتەخول ناكات و بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق بواری تانە لێدان و گەڕانەوەی تێدا نییە، بەڵام دەكرێت بە شێوەیەكی هێمنانە بە بێ پەرچەكرداری توند و لەسەرخۆ و بە زانستییانە و بە ڕەچاوكردنی لایەنی مەنتییقانە و عەقڵییانە، بكەوینە دانوستان لەگەڵ بەغدا، بۆ ئەوەی ئەو تەمە بڕەوێنینەوە بە ڕێگەچارەی دیكە. دەكرێت ئێمە نەوت و غاز بۆ خۆشگوزەرانی و بەهێزكردنی پیشەسازیی نەوت و پترۆكیمیاوی و بەرهەمهێنانی كارەبا بەكار بهێنین و، ژێرخانی ئابووری لە هەرێمی كوردستان لە بواری پیشەسازی و پیشەسازیی كشتوكاڵی و خۆراكی و پەرەپێدانی پاڵاوتگەكانمان بەكار بهێنین، لە بری ئەوەی پارە و داهاتی زۆر لە وەبەرهێنەكان بچێتە وڵاتانی دەرەوە، با ئێمە پەند و عیبرەت لە شكستەكان وەربگرین و لە بنەڕەتەوە چارەسەری كێشەكان بكەین.