پاراستنی سەروەریی دەوڵەت بووەتە پەراوێزی مەترسییە جیهانییەكان
لە ساڵی 2014 كاتێك هێزەكانی فلادیمێر پۆتین چوونە ناو «كریما» و لكاندیان بە ڕووسیاوە، ڕیچارد هاس دیپلۆمات و بیرمەند و سەرۆكی ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا ڕایگەیاند: ئەم ڕەفتارەی پۆتین بە داگیركردنی»كریما» و لكاندنی بە ڕووسیاوە، دەقاودەق لە داگیركردنی كوەیت دەچێت لە لایەن سەدام حوسینەوە، بەڵام ئەو كات بۆ پارێزگاریكردن لە سەرەوەریی دەوڵەت و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی و ناچاركردنی سەدام حوسین بۆ كۆتاییهێنان بەو داگیركارییە، هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی پێك هات، كە یەكێتیی سۆڤیەتی پێشانیشی لە خۆی گرتبوو، بەڵام ئەوەتا فلادمیر پۆتین كریمای داگیر كردووە و جیهانیش دەستەوەستانە بۆ ئەوەی وەك سەدام حوسێن ناچار بێت لە كریما بكشێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو سیستمە كۆنەی پێمان دەگوت «سیستمی نوێی جیهان» كۆتایی هات و تازەكەش ئێستا لە دایك نەبووە.
هەر ساڵی 2014 دوای ئەوەی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش سەریهەڵدا و لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا ڕاگەیاند، بووە سەرەتای دەركەوتنەوەی دەوڵەتێكی جیاواز لە مودێلی (دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ) هەر بۆیە جیهان بەدەستەوەستانییەوە سەیری ئەم دەوڵەتە جیاوازەیان دەكرد، كە لە سەر خاكی دوو دەوڵەتی دیكە دامەزراوە و لە سەر ئەرزی واقیع هەیە و، خاوەنی ئەفسانە و ترسێكە، كە هیچ هێزیك ناتوانێت تێكی بشكێنێت، هەر بۆیە چۆن جیهان لە ئاستی داگیركردنی كریما دەستەوەستان بوو، لە بەرامبەر دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامیی داعشیش لە عێراق و سووریا دەستەوەستان بوو، تا ئەو كاتەی تیرۆریستانی داعش ئاراستەی هێرشەكانیان گۆڕی بۆ سەر هەرێمی كوردستان و، لەگەڵ ئەوەی لەگەڵ دەستێپكی هێرشەكانیان توانییان چەند ناوچەیەك لە هەرێمی كوردستان داگیر بكەن، بەڵام مقاوەمەتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە ڕاگرتنی هێرشەكانیان و، پاشانیش پاشەكشە پێكردنیان لە مەخموور و زومار بە بێ بوونی هاریكاریی نێودەوڵەتی توانی ئەفسانەی داعش بەتاڵ بكاتەوە و، پیشانی جیهانی بدات كە هێزێك هەیە كە «پێشمەرگەیە» و ئەو توانایەی هەیە تیرۆریستانی داعش تێك بشكێنێت، ئەمە باردۆخەكەی لە ئاستی نێودەوڵەتی وەرچەخاند و تەنیا هەفتەیەك دوای مقاوەمەتی پیشمەرگە، باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا توانی بۆ پاراستنی سەروەریی دەوڵەت «عێراق و سووریا» بڕیار بدات و بێتە ناو شەڕەكە و، لە ئاسمانەوە هاوكاریی هێزی پێشمەرگە بكات، ئەمەش بووە سەرەتای دروستبوونی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش و زیاتر لە 68 دەوڵەتی تێدا كۆبوونەوە، بەڵام هێزی سەرەكی لەسەر زەوی كە ببووە جێگەی ئومێدی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش و وەك هێزێك بەرگری لە بوون و كەرامەتی مرۆڤایەتی بكات، تەنیا هێزی پێشمەرگەی كوردستان بوو.
ئەم دوو ڕووداوە «داگیركردنی كریما و ڕاگەیاندنی دەوڵەتی خەلافەتی داعش» ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكەن، كە ئەم دوو ڕووداوە بۆ هەموو بیرمەندان و سیاسەتمەدارانی جیهان، دوو ڕووداوی لەناكاو بوون، پێشتر هیچ بیرمەند و سیاسەتمەدارێك مەزندەی ئەوەی نەكردووە كە دوو ڕووداوی لەو جۆرە ڕوو دەدەن، ئەم ڕووداوە لەناكاوە هاوكێشەیەكی سیاسیی تازەی لە سەر ئاستی جیهان دروست كرد، بەوەی (نە مەزندەكردن ماوە، نە متمانە، نە توانای بڕیاردان)، ئەو جا بۆ ئەوەی ئەمانە بگەڕێنەوە جێگەی خۆی، ئەوا دەبێت جیهان هاریكار و پشتیوانی ئەو هێزەی سەر زەوی «پێشمەرگە» بێت، بۆ ئەوەی سەروەریی دەوڵەتی نەتەوەیی و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی پارێزراو بێت.
لە ماوەی ساڵانی 2014 تا كۆتایی 2016، سەرۆك مسعود بارزانی لە شارۆچكەی باشیك سەركەوتنی كۆتاییهاتنی شەڕی دژی داعشی لە هەرێمی كوردستان ڕاگەیاند و، بە هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانرا دەروازەكانی باكوور بۆ ئازادكردنی مووسڵ بكرێنەوە، هێزەكانی عێراق لە بەرەی پێشمەرگەوە چوونە ناو مووسڵ و، دوای نزیكەی ساڵێك توانرا مووسڵیش ئازاد بكرێتەوە.
ئەوجا لەگەڵ ئەوەی سەركەوتنی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش، هیوایەكی بۆ هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش گێرایەوە، بەوەی دەتوانن هەم سەروەریی دەوڵەت و هەمیش سیستمی لیبڕاڵی نێودەوڵەتی دووبارە ڕێك بخەنەوە، بەڵام ڕیفراندۆمی بەریتانیا بە «بەڵێ» بۆ دەرچوون لە یەكێتیی ئەوروپا لە ناوەڕاستی ساڵی 2016 و، بردنەوەی دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤبەری هەمان ساڵدا، ئەو ڕاستییەی ئاشكرا كرد، كە لەگەڵ دەستپێكی شۆڕشی پیشەسازی چوارەمی «كە لە كانوونی دووەمی ساڵی 2016 لە كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی ڕاگەیەندرا»، ئیدی هیچ هێزێك ناتوانێت نە سەروەریی دەوڵەتە نەریتییەكان و نە ئەو سیستمە جیهانییەش كە پێی دەگوترێت «سیستمی لیبڕاڵی نێودەوڵەتی» بپارێزێت، ئەمەش بەو مانایەی ئەو هەڕەشانەی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا لەسەر ئایندەی كۆمەڵگەی لیبڕاڵ دیموكراتی و تەواوی جیهان دروستی دەكات، زۆر لە پاراستنی دیموكراتی لە سەر ئاستی ناوخۆ و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی ترسناكترە، بۆیە بە ئاشكرا و بەبێ هیچ سڵەمینەوەیەك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا لە ساڵی2017 ڕایگەیاند:
1. نوسخەی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی 1945 چی دیكە بە كەڵكی ساڵی 2017ی ئەمریكا نایەت.
2. ئەمریكا چی دیكە لە سەر بنەمای پاراستنی مافەكانی مرۆڤ دەستێوەردان لە دەوڵەتان ناكات و، پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتیش لە سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكادا كۆتایی هات.
3. ئەركی سەرشانی ئەمریكا نییە كە بە داهاتی خۆی دەوڵەتانی ئەندامی هاوپەیمانیی ئەتڵەسی بپارێزێت و، ئەندامانی ئەم هاوپەیمانییە دەبێت بە داهاتی خۆیان خۆیان بپارێزن.
4. چیتر ئەمریكا پابەند نابێت بە تەرخانكردنی بودجە بۆ ڕیكخراوی تەندروستیی جیهانیی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان.. ئەم بڕیارەی لەگەڵ دەستپێكی بڵاوبوونەوەی كۆڤید19 جێبەجێ كرد.
5. لە سەر ئاستی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە هەر لە ساڵی 1948ـەوە و دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل دۆسێی هەرە گرنگی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بوو، لە ساڵی 2017 ڕاشكاوانە جیراڵد كۆشنەر بە مەحموود عەباسی سەرۆكی دەسەڵاتی فەڵەستینی ڕاگەیاند: ئێمە لە ئێستاوە سەیری كێشەی فەڵەستین و ئیسرائیل دەكەین و بەرپرسیاری مێژووی 70 ساڵی ڕابردوو نین.
هاوكات لەگەڵ ئەم وەرچەرخانە گەورانە لە سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكادا، بەریتانیاش ڕێوشوێنەكانی چوونە دەرەوەی لە یەكێتیی ئەوروپا تەواو كرد و لەو یەكێتییە هاتە دەرەوە.
دەستپێكی بڵاوبوونەوەی كۆڤید 19
سەرەتای كۆتایی هاوكاریی نێودەوڵەتی
لە مانگەكانی كۆتایی ساڵی 2019 پەتای ڤایرۆسی كۆرۆنا كە دواتر بە «كۆڤید 19» ناسرا، تەنیا پەتایەكی لۆكاڵی «Epidemic» بوو، بەڵام نەبوونی هاوكاریی نێودەوڵەتی بۆ ڕێگرتن لەم پەتا لۆكاڵییە بوو بە هۆكاری ئەوەی لە ماوەیەكی زۆر كورتدا بگۆڕێت بۆ پەتایەكی گلۆباڵی pandemic»»، لەمەش زیاتر مامەڵەی خراپی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سڕكردنی كارەكانی ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی «WHO» بە هۆی بڕینی بودجەكەی لە لایەن ئەمریكاوە، بووە هۆكاری ئەوەی هەوڵێكی سەنتڕاڵی لەسەر ئاستی جیهان بۆ دروستكردنی ڤاكسین پەرت و بڵاو بێت، لەمەش خراپتر ئەم پەتایە بووە هۆكاری هەڵاوسان و چەقبەستنێكی گەورەی ئابووری و، بە جۆریك شێوازی ژیانی گۆڕی كە خەڵك لە سەرانسەری جیهان لە دژی ئەو ڕێوشوێنانەی كەرەنتینە كە حكومەتەكان بۆ سەلامەتیی هاووڵاتیان دەیانگرتەبەر، خۆپیشاندانی فراوان و ئاژاوە تەقریبەن لە سەرانسەری جیهان بێتە ئاراوە، بەمەش حكومەتەكان كەوتنە بەردەم دووڕێیانێكی ترسناك، ئەویش ئەوەیە، یان دەبێت بژێۆیی خەڵك دابین بكەن كە لە توانایاندا نییە، یان دەبوو كەرەنتینە بشكێنن و موجازەفە بە تەندروستیی هاووڵاتیانەوە بكرێت، بۆیە بە ناچاری و لە ژێر گوشاری خەڵكدا، حكومەتەكان لە سەرانسەری جیهان كەرەنتینەیان سووك كرد، پێش ئەوەی ڤاكسینی دژی كۆرۆنا ڕوخسەتی فەرمیی بەكارهێنانی بە شێوەیەكی فەرمی وەرگرتبێت.
هەوڵەكان بۆ دروستكردنی ڤاكسین دژی كۆرۆنا، ئەو ڕاستییانەی پیشان داین، كە لەگەڵ ئەوەی هەوڵی ڕووبەڕووبوونەوە بۆ پەتایەكی جیهانیی وەك كۆڤید 19 لە هەوڵی بە تەنیای گەورەترین دەوڵەت گەورەترە، بەڵام وەك فرانسیس فۆكۆیاما ئاماژەی پێ دەكات، ئەوەی مەترسییەكانی گەورەتر كردووە، ئەوەیە كە بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید 19 نەیتوانی هاریكاری و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی دروست بكات، ئەمە لە كاتێكدا كە هێرشی تیرۆریستان لە 11ی سێپتەمبەری 2001 گەورەترین هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی تیرۆریستانی لێ كەوتەوە، تەنگژە ئابوورییەكانی ساڵی 2008 ی گرووپی «G20»بەدوادا هات، بەڵام كاتێك بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا كە زیاتر لە چەندین ملیۆن كەسی لە سەر ئاستی جیهان كوشتووە و هیچ هاوكاری و هاریكارییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا نەهێنا، ئەمە ئاماژەیە بۆ مەترسییە گەورەكانی دیكەش وەك «كەمكردنەوەی مەترسییەكانی تەكنەلۆژیا، هەوڵەكان بۆ «ڕێگرتن لە گۆڕینی كەشوهەوا، ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی» كە هەر یەكەیان هێندەی پەتای كۆرۆنا ترسناكن و، مانەوەی ئەم كێشە ترسناكانەش بە بێ هاریكاریی نێودەوڵەتی، مانای ئەوەیە ئایندەی هەسارەی زەوی لە مەترسیدایە، نەك وەك چەند ساڵێك لەمەوپێش جەختی لەسەر دەكرایەوە كە سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی لە مەترسیدایە.
چوونە ساڵی سێیەمی كۆڤید 19 و
ساڵی یەكەمی ئۆمیكرۆن
ساڵی 2021 مەترسیی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڤید 19 كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی لە داڤۆس دواخست و نەكرا، ئەمساڵیس وەك بینیمان تەنیا ڕاپۆرتەكەیان بڵاوكردەوە و پەنێڵەكانیان بە ئۆنڵاین بەڕێوەبرد و، وتووێژ و دیالۆگیان بۆ دۆزینەوەی ڕێگە چارە بۆ كێشە جیهانییەكان ئەنجام دا، لەم كۆڕبەندە ئۆنڵاینەدا ئۆرسولا ڤۆن دیر لاین سەرۆكی كۆمیساریای یەكێتیی ئەوروپا، ڕوویەكی گەشی هەوڵەكانی یەكێتیی ئەوروپای لە سەر هەر دوو ئاستی بووژانەوەی ئابووری و هەناردەكردنی ڤاكسینی بۆ وڵاتانی هەژار بۆ وێنا كردین و، جەختی لە سەر ئەوە كردەوە كە هەوڵ و هاریكاری و هەماهەنگیی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا نموونەیەكی بەرجەستەكراوی ڕێگەچارەیەكی دەستەجەمعین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە و مەترسی و تەحەددییە جیهانییەكان، بەڵام لە بەرامبەردا ئۆلاف شۆلتز ڕاوێژكاری تازەی ئەڵمانیا و سەرۆكی گرووپی»G7» ڕاشكاوانەتر لە ئۆرسولا جەختی كردە سەر هاریكارییە نێودەوڵەتییەكان و ئاماژەی بەوە كرد، جۆرێك لە بێمتمانەیی هەیە و دەبێت ئەو متمانەیە بگەڕێتەوە و هەوڵەكان بۆ هاوكاریی نێودەوڵەتی بگرینەبەر و، بەبێ ئەم هاوكارییەش كێشەكان بێ چارەسەر دەمێننەوە.
ئەوەی جێگەی هەڵویستە و سەرنجە لە سەر ڕاپۆرتی كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی ساڵی 2022 و، هەر بە ناوی»ڕاپۆرتی مەترسییە جیهانییەكان -2022»، ئەوەیە كە ئەو مەترسییە جیهانییانە ئێستا باسیان لێوە دەكرێت و بوونەتە مەترسییەك لە سەرووی توانای دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخەوەیە، ئەو مەترسییانە نین كە پێش ساڵی 2016 و ڕاگەیاندنی شۆڕشی پیشەسازیی چوارەم باسیان لێوە دەكرا، هەر بۆ نموونە:
- پێش ساڵی 2016 گەورەترین مەترسی كە ڕووبەڕووی جیهان دەبوو، و دەبووە بابەتی سەرەكیی كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی، هەڕەشەی تیرۆریستان و خەلافەتی ئیسلامیی داعش بوو، باس لەوە دەكرا كە دەبێت شێوەی سوپای ئایندە چۆن بێت بۆ ئەوەی تیرۆریستان بنبڕ بكرێن، بەڵام ئەمساڵ هیچ كام لە ئەجێندەكانی ئەم كۆڕبەندە باسی مەترسیی تیرۆری نەكردووە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمساڵ دەرهاویشتە خراپەكانی پەتای كۆڤید 19 و چۆنێتیی دووبارە ژیاندنەوەی ئابووری بوو.
- پێش ساڵی 2016 باس لە پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا وەك پێشكەوتنێك بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی و، كەمێك مەترسی لەسەر نەمانی دەستی كار دەكرا، بەڵام ئەمساڵ باس لە هەڕەشەكانی فەزای سایبەر و پنتی كوێری ناو سیستمی دیجیتاڵی دەكرێت.
- لە پێش ساڵی 2016 و لە پەراوێزی كۆڕبەندی ئابووریی داڤۆس، هەلێك بۆ دیالۆگ و یەكتر بینینی شاندی جیاوازی دەوڵەتەكان و باسكردنی پەیوەندیی دووقۆڵی و هاوكاری لە نیوان دەوڵەتەكان هەبوو، ئەمساڵ باس لە پێویستیی هاریكاریی نێودەوڵەتی دەكرێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییە جیهانییەكان.
ئەگەر لەم بەراوردەی نێوان ئەمساڵ و ساڵانی پێش 2016 شتێكمان بۆ ئاشكرا بێت، ئەوەیە كە پێش ساڵی 2016 توانای ئەوە هەبوو كە لە چوارچێوەی دەوڵەتی نیشتمانی لە نێوان دەوڵەتاندا جۆرێك هاریكاری بكرێت، بۆ ئەوەی كێشە و هەڕەشەكان چارەسەر بكرێن، ئەوا لە ئێستادا مەترسییەكە لەوەدایە چەندین مەترسیی جیهانی هەیە و ئەم مەترسییانە دەوڵەتان ناجووڵێنێت، بۆ ئەوەی هاوكاری بكەن بۆ ئەوەی ئەو كێشانە چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە كە مەترسییە جیهانییەكان گەیشتوونەتە ئەو ئاستەی كە چیتر پاراستنی سەروەریی دەوڵەتی نەتەوەیی لە پەراوێزێك زیاتر شتێكی دیكە نەبێت.
