لە ناوەندە دارایی و ئابوورییەكاندا زۆر باس لە ئەگەری كەوتنەوەی قەیرانی دارایی و ئابووریی عێراق دەكرێت، لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان چەند پرسیارێكی ئاراستەی محەمەد موحسین مامۆستا لە بەشی ئابووریی كۆلیژی ئابووری و كارگێڕیی زانكۆی سەلاحەدین و، شارەزا لە بواری ئابووریی دارایی كرد، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* سەرەتا وەكو شارەزایەكی دارایی ڕاوسەرنجتان لە سەر پەیڕەوكردنی سیاسەتی داشكانی بەهای دینار چییە، كە عێراق بۆ دەربازبوون لە قەیرانی دارایی و بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجە جێبەجێی كرد؟

- خۆی لەخۆیدا پەیڕەوكردنی داشكاندنی بەهای دینار بۆ دوورخستنەوەی ئەو قەیرانە داراییە چاوەڕوانكراوەیە كە لە چەند ساڵی داهاتوودا دوچاری وڵات دەبێت، زۆرجار بانكە ناوەندییەكان پەنا بۆ داشكانی بەهای دراوی ناوخۆیی وڵاتەكانیان دەبەن، ئەمەش وەكو ئامرازێكی دارایی و نەختینەیی بۆ زیادكردنی هەناردەكان و پاڵپشتیكردنی بەرهەمی خۆماڵییە، هەروەكو چۆن لە حاڵەتی وڵاتی چین دەبیندرێت و دراوی ئەو وڵاتە بەردەوام لە داشكاندایە، تا خەڵكی ڕوو بكەنە كڕینی بەرهەمی چینی و ئەو وڵاتە لە كێبڕكێ بازرگانییەكاندا بە سەر نەیارەكانیدا سەربكەوێت. زۆر وڵاتیش لە ئاكامی گەمارۆ و سزای ئابووریی گەورە وڵاتانی جیهانەوە دراوەكەیان ڕووبەڕووی داڕمان و دابەزینی بەهاكەی دەبێتەوە، ئەمە بە ڕوونی لە هەر دوو وڵاتی توركیا و ئێران دەركەوتووە، كاتێك بەهای لیرەی توركی و تومەنی ئێرانی بۆ ئاستێكی پێوانەیی دابەزی، هەرچەندە حاڵەتی ئەم دوو وڵاتە جیاوازە، بەڵام دابەزینی بەهای دراوەكەیان گرفتی نرخ هەڵاوسانی لێ كەوتەوە، هەندێك جاریش دابەزینی بەهای دراو بە هۆی شەڕ و ماڵوێرانی و ڕووداوە سرووشتییەكانەوە سەر هەڵدەدات، لە هەموو حاڵەتێكدا ئەگەر بانكی ناوەندی بەپێی فەلسەفە و سیاسەتێكی دیار و ڕوون پەنا بۆ داشكانی بەهای دراوەكەی نەبات و، هاوكات كۆمەڵێك ئامرازی دیكە بەكارنەهێنێت، ئەوا لایەنە سلبییەكانی لە لایەنە ئیجابییەكانی زیاتر دەبێت، كەیسی داشكانی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دراوە بیانییەكانی دیكە، بەتایبەتی دۆلاری ئەمریكی زۆر جیاوازە، پڕۆژەی داشكانی بەهای دیناری عێراقی كە وەكو پڕۆژەیەكی وەزارەتی دارایی بۆ ئەنجومەنی وەزیران و دواتر بۆ پەرلەمانی عێراق بەرزكرایەوە و پەسەند كرا، دواتر لەلایەن بانكی ناوەندیی عێراقەوە جێبەجێ كرا، عێراق وڵاتێكی بەرهەمهێنی گەورە نییە، تا هانی زیادكردنی هەناردەكان و چەسپاندنی هاوسەنگیی تەرازووی بازرگانی لە نێوان هەناردە و هاوردە بدات، حكومەتەكەی كازمی بەناچاری بۆ دەربازبوون لە ئەگەری كەوتنەوەی قەیرانی نەمانی سیولەی دراو و بەردەوامبوونی پێدانی مووچە و خەرجییە زەبەلاحەكانی، كە بە ڕوونی لە بودجەی بەكارخستن دیارە، پەنای بۆ ئەو سیاسەتە بردووە، عێراق كورتهێنانێكی گەورە لە بودجەكەیدا هەیە و بودجەی بەكارخستنی ئەوەندە گەورەیە كە وەزیری دارایی ناچار كرد، ددان بەو ڕاستییەدا بنێت و، هۆشداری لە ئەگەری كەوتنەوەی قەیرانی دارایی و سیولەی نەختینەیی بدات، كە لە 10 ساڵی داهاتوودا وڵاتەكەی بگاتە بنبەست و تووشی داڕمان و مایەپووچبوونی دارایی و دەركەوتنی قەیرانێكی سەختی سیولەی دراو ببێتەوە، لەمەشدا سوودی لەوە وەرگرتووە كە زیاتر لە 90%ی هەناردەكانی عێراق نەوتە و بە دۆلاری ئەمریكی دەیفرۆشێت، لە ناوخۆشدا خەرجییەكانی عێراق بە دراوی دینارە، بەمەش تا ڕاددەیەك بڕێك لە كورتهێنانی بودجەكەی چارەسەر كرد و تا ئاستێك سیاسەتێكی سەركەوتوو بوو بۆ ئەم قۆناغە و، بۆ دابینكردنی مووچەكان و خۆی لە قەرزكردن دوور خستەوە.

* وێڕای ئەم لایەنە باشەی داشكانی بەهای دیناری عێراقی، بەڵام ئەم هەنگاوە گرفتەكانی هەڵاوسان و بێكاری و بێمتمانەیی بە دیناری عێراقی لێ كەوتەوە و، بازاڕەكانی تووشی جۆرێك لە شپرزەیی كردووە، ڕەنگە لە مەودایەكی كورتدا ئەمە چارەسەر ببێت، بەڵام پێت وانییە دەبێت لەپاڵ ئەم هەنگاوەشدا عێراق پەنا بۆ كۆمەڵێك ئامرازی دیكەی دارایی و نەختینەیی و بگرە ئابووری ببات؟

- سیاسەتی داشكانی بەهای دینار لەلایەن وەزارەتی داراییەوە تا ئاستێك سەركەوتوو بوو، بەوەی توانیویەتی تا ڕاددەیەكی باش بڕێك لە داهاتی خۆی لە ڕێگەی شكاندنی بەهای دینار زیاد بكات، ئەمەش یەكێكە لە ئامرازەكانی بە پەلە و فریاكەوتنی خێرا، پێم وایە دەبێت كۆمەڵێك ئامرازی دیكە هەبێت، بۆ ئەوەی بانكی ناوەندی و وەزارەتی دارایی و تێكڕای وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی عێراق بە وەزارەتەكانی پلاندانان و كشتوكاڵ و پیشەسازی و وەبەرهێنانەوە پیادەی بكەن، بۆ ئەوەی گۆڕانكارییەك لە هەیكەلی ئابووریی وڵات دروست بكەن و، وڵات بكەنە وڵاتێكی بەرهەمهێن و خاوەن ژێرخانی ئابووریی بەهێز.

سەبارەت بە نرخ هەڵاوسان و دەركەوتنی گرانی لە تێكڕای عێراق و هەرێمی كوردستانیشدا، ئەمە جێگای مەترسییە، شوێنەوارەكانی نرخ هەڵاوسان نەزیفێكی بەردەوامی ئابوورییە، بەتایبەتی لە وڵاتێكی بەكارهێنەر و بەكاربەردا، هەر خۆی لەخۆیدا هەڵاوسان پەیوەندی بە سیاسەتەكانی بانكی ناوەندییەوە هەیە، خۆ ئەگەر بانكێكی ناوەندیی سەربەخۆ و تەندروست و بەهێزمان هەبووایە، ئەوا لە ڕێگەی كۆمەڵێك ئامرازەوە كە لەبەردەستیدایە دەتوانرا گەمە بە نرخ هەڵاوسان بكات، بۆ نموونە: لە ڕێگەی زیادكردنی پارەی كاش لە بازاڕ، یان كەمكردنەوەی، یانیش خستنەڕووی سەنەدات و كەمكردنەوەی جموجووڵی، بازاڕ و ئابووری ڕێك بخاتەوە، زۆرجاریش نرخ هەڵاوسان ئاساییە، ئەگەر بۆ بەرزبوونەوەی خواستی گشتی بەكار بهێنرێت، بەڵام منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام، نرخ هەڵاوسانەكەی عێراق بارودۆخێكی زۆر ناتەندروستە و هۆكارەكەی تەنیا دارایی و ئابووری نییە، بەڵكو بۆ ئەو قەیرانە سیاسی و ململانێ ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییە دەگەڕێتەوە كە ئێستا پێیدا تێپەڕ دەبین و، سیاسەت و سیاسەتمەداران ناتوانن بەڕێوەبردنێكی تەندروست و باشی ئابووری پیادە بكەن.

* وەكو پسپۆڕێكی دارایی و ئابووری، پێت وانییە ئێمە لە ساڵی 2003وە لە بازنەیەكی داخراودا دەخولێینەوە و چارەسەری بنەڕەتیی كێشەكان ناكرێت، دواتر بەردەوام هەر لە ناو قەیرانی ئابووریدا گیرمان خواردووە؟

- عێراق بە قەیرانی تەنگژەی سیاسیی ناوخۆیی و ئیقلیمیدا تێپەڕ دەبێت و ناتوانێت لێی دەرباز بێت، تا لە حاڵەتێكی تەندروست و ئاساییدا بڕیار لە سەر ئامراز و دیاردە ئابوورییەكان بدەین، دواجار هەر دیاردە و گرفت و قەیرانێك قسەی لەسەر بكەین، لەبەر ئەم ململانێی سیاسییە ناتەندروستەی بەسەر هەموو پێگە و سێكتەرەكاندا باڵی كێشاوە، پێم وانییە شوێنی خۆی بگرێت، ئەوانەی بڕیار لە سەر دیاردەكان و چارەسەرەكان دەدەن، سیاسییەكانن نەك ئابووریناسەكان، ڕاستە لە هەموو دنیادا ئابووریناسان و شارەزا و زانایانی ئابووری پێشنیار و ڕا و بۆچوونی خۆیان لە ڕێگەی پڕۆژە و پرۆپۆزەڵەوە دەخەنە ڕوو، بەڵام لە حاڵەتی تەندروست و وڵاتانی پێشكەوتوودا هەموو ئەم بۆچوون و پێشنیار و پڕۆژانە بە هەند وەردەگیردرێن، لێرە بە پێچەوانەوە لە دۆخێكی ناسەقامگیر و ناجێگیردا كەمتر بڕوایان هەیە، یان پابەندن بە دامەزراوەكانی وڵات و، بگرە هەندێك جار وا دەخوازێت كە لە دەرەوەی ویست و ئیرادەی خۆیان بڕیار بدەن، بۆیە ئابووریناسەكان ڕۆڵێكی بەرچاویان نییە لە ڕاستكردنەوەی ڕێڕەوی ئابووری و بونیاتنانی ژێرخانی وڵاتدا.

* تاچەند پڕۆژەیاسای بودجە دەتوانێت نەخشەڕێگایەك بێت بۆ ڕاستكردنەوەی ئەم واقیعەی دارایی و ئابووریی عێراق، چونكە دواجار بودجە گوزارشت لە سیاسەت و بەرنامەی حكومەتەكان دەكات؟

- گوتارەكەی وەزیری دارایی عێراق كە خۆی كەسێكی شارەزایە لە ئابووریدا، دوو خاڵی گرنگی تێدا بوو؛ یەكەمیان كەمبوونەوەی داهاتی عێراق بوو بە پشتبەستن بەوەی وڵاتانی بەكارهێنەری نەوت بە دوای بەدیلێكی خێرای نەوتدا دەگەڕێن، وەك بۆ نموونە بەكارهێنانی كارەبا بۆ ئامێرەكانی گواستنەوە، بەمەش لە 90%ی داهاتی عێراق كە لە فرۆشتنی نەوتەوە دەست دەكەوێت، كەم دەبێتەوە، هەرچی خاڵی دووەمیشە، بەردەوام بەرزبوونەوەی خەرجییەكانی حكومەتی عێراقە، كە لە پڕۆژەیاسای بودجەدا بە ڕوونی دەردەكەوێت، لە ناو پڕۆژە یاسای بودجەدا بە تەواوەتی كەرتە بەرهەمهێنەرەكان فەرامۆش كراون، لە كاتێكدا دەتوانین چیتر ئەوەندە پشت بە داهاتی نەوت نەبەستین و دامەزراندن و مووچە زیاد نەكەین، بەڵكو هەلی كار لە كەرتەكانی دیكە دابین بكەین، ئەگەر ئەم بارودۆخە هەروا بەردەوام بێت، لە ئایندەدا عێراق ڕووبەڕووی گرفتی گەورەی ئابووری و دارایی دەبێتەوە.

* یەكێك لەو دیاردانەی كە زۆر كاریگەریی نەرێنی لەسەر ڕاستكردنەوەی دۆخی دارایی و ئابووریی عێراق هەیە، مەسەلەی گەندەڵییە، ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی لانیكەم لە سێكتەرەكانی نەوت و غاز و پڕۆژە گەورەكان و داهاتی دەروازە سنوورییەكانەوە گەندەڵی نەكرێت؟

- گەندەڵی هەرگیز بنبڕ ناكرێت، بەڵام دەكرێت بە لانی كەم ئیدارەیەكی سەركەوتوو هەبێت كە كۆنتڕۆڵ و كەمی بكاتەوە، وەكو ئەوەی پێی دەگوترێت دژە گەندەڵی، واتا پیادەكردنی ئەو ڕێوشوێنانەی هاندەر دەبێت بۆ ڕێگرتن لە دروستبوونی گەندەڵی و، دامەزراوەكانی یاسا، جێبەجێكار، دادگا و چاودێرییەكان كاری سەرەكیی خۆیان بكەن و، حزبەكانیش كاری خۆیان بكەن و ئەوەندە خۆیان هەڵنەقورتێننە ناو كایەی ئابووری و بەڕێوەبردنی وڵاتەوە، بەداخەوە هەموو ئاماژەكان بەرەو ئەوە دەچن كە لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق بە ناوی حزبەكانەوە و بە ڕێكخراوەیی كارێكی زۆر مەترسیدار بەڕێوە دەچێت، بۆ ئەنجامدانی گەندەڵی لە دەرەوەی ئیرادە و دەسەڵاتی عێراقییەكان، كە مەترسییەكی گەورەی بۆ سەر سەقامگیری و لایەنی ئەمنیی وڵات هەیە.

* ئەگەر ئەمە حاڵی عێراق بێت، دەبێت ئێمەی گرێدراو بە ئابووریی ناوەندەوە لە چ بارودۆخێكدا بین، بەتایبەتی ئەگەر بێت و پێشبینی و ئەگەرە نەرێنییەكان بێتەدی؟

- هەرێمی كوردستان پابەندە بە عێراقەوە و بەشێكی سەرچاوەی دابینكردنی لایەنی دارایی و دراومان لە عێراقەوە بۆ دێت، تێپەڕبوونی عێراق بەە بارودۆخێكی خراپدا كاریگەریی خراپی لەسەر ئێمەش دەبێت، تا ئەو كاتەی سیاسەتێكی نیمچە سەربەخۆی ئابووریی خۆمان دەبێت. ڕاستە سیاسەتی دارایی و نەختینەیی ئێمە سەر بە ناوەندە، بەڵام خۆ دەكرێت لە ڕێگەی ڕێككەوتنی گرێبەستە نەوتی و غازییەكانمانەوە لەگەڵ گەورە وڵاتانی جیهاندا كەمێك سەربەخۆیی ئابووریی خۆمان بەدەست بهێنین و، لەم ڕێگەیەشەوە هەندێك لە سەربەخۆیی دارایی بۆ خزمەتی خەڵكی كوردستان بەدەست بهێنین، بەتایبەتی لە ئێستادا كە لە قۆناغی دامەزراندنی حكومەت و ڕێكەوتنەكانداین و لایەنە سیاسییەكان بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێكانیان پێویستیان بە هێز و دەستی كورد هەیە، جێگای داخە تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان دوو ئیدارە و دوو حكومەت و دوو دارایی هەیە و، بەرپرسی حكومەت خاوەنی گەنجینەیەكی یەكگرتوو نییە، تا ئێمە نەبینە خاوەنی حكومەتێكی یەكگرتووی بە دەسەڵات و دامەزراوەیی، ناتوانین خواست و ویستەكانمان بەدی بهێنین.