كۆچكردنی گەنجانی كورد، بۆ وڵاتانی دەرەوە، لە دوای شەڕی داعش و دەركەوتنی قەیرانی دارایی لە هەرێمی كوردستان لە حاڵەتەوە بووە بە دیاردەیەكی مەترسیدار، بەپێی ئامارەكانی دەزگای لوتكە بۆ ئاوارە و پەنابەران، لە ساڵی ٢٠١٥ـەوە تا ئێستا، ٥٩٦ هەزار و ٢٧٣ هاووڵاتیی عێراقی، داوای مافی پەنابەرێتییان لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا كردووە، ٢٥١ كەسیش لە ڕێگای كۆچكردن گیانیان لە دەستداوە ‌و ١٧٣ كەسیش بێسەروشوێنن. لە لایەكی دیكەوە ڕێبوار عەبدولڕەحیم، سەرۆكی لێژنەی پەیوەندییەكان و ڕەوەندی كوردستانی لە پەرلەمانی كوردستان، لە لێدوانێكدا دەڵێت: «لە سەرەتای ساڵی ڕابردووەوە 14 هەزار و 500 كەس لە هەرێمی كوردستان كۆچیان بۆ دەرەوە كردووە. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان لە ڕوانگەی جیاوازەوە شەن و كەوی ئەو پرسە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

لە دەستپێكدا تاڤگە عومەر بەڕێوەبەری گشتی یاسا و مافی مرۆڤ، هێما بۆ ئەوە دەكات كە دیاردەی كۆچی گەنجان دیاردەیەكی جیهانییە و كات و شوێنی بۆ دیاری نەكراوە، هاوكات دەڵێت: «ئەم پرسە لە كۆتایی سەدەی ڕابردووەوە بووەتە كێشەیەكی جیهانی و جێگەی باسی ناوەندەكان بەتایبەتیش یەكێتی ئەوروپا كە زۆربەی جار كۆبوونەوەكانی خۆی تایبەت بەم پرسە دەكات، هەرچەندە جارنامە و ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان جەخت لەوە دەكەنەوە، هەركەسێك مافی ئەوەی هەیە كە شوێنی ژیانی خۆی بگۆڕێت و مافی مانەوەی لە هەر شوێنێك كە بۆی گونجاوە پێ بدرێت».

 سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش بەڕێوەبەری گشتی یاسا و مافی مرۆڤ گوتی: «لە هەرێمی كوردستان ئەم دیاردەیە بە شێوەیەكی بەرچاو زیادی كرد، بەتایبەتیش كە شەڕی نەخوازراوی ناوخۆ ڕووی دا، دوای ئەوەش دابەزینی ئاستی بژێوی تاك بە هۆی سەختیی باری ئابووری و بەئامانجگرتنی ئەم هەرێمە لە لایەن گرووپە تیرۆریستییەكان و گرووپە چەكدارەكانی دیكە بۆ لەناوبردنی سەقامگیری ئەمنی و دروستكردنی دڵەڕاوكێ لە نێو خەڵكدا، ئەوانە هۆكار بوون بۆ ئەوەی خەڵك كۆچی بە كۆمەڵ هەڵبژێرن، بێ ئەوەی بیر لە دەرئەنجامەكانی بكەنەوە. كۆچی گەنجان لە ئێستادا (بە شێوازی یاسایی و نایاسایی) واقیعێكە دەبێت مامەڵەی جددی لەگەڵ بكرێت، لەبەر ئەوەی توێژی لاو سەرمایەیەكی نیشتمانین، دەبێت ئەو پرسە دیراسەت بكرێت و چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە، لە سەرووی هەموویانەوە دەرفەتی كار بۆ گەنجان بڕەخسێندرێت، ئەویش بە گرنگیدان بە كەرتی تایبەت و بووژاندنەوەی كارگەكان و گرنگیدانی زیاتر بە لایەنی كشتوكاڵی و پیشەسازی.» گوتیشی: «پێویستە ڕاگەیاندن و هەموو ئەو كەناڵانەی كە ئەوروپا وەك بەهەشتێك پیشان دەدەن، ئاراستەی كاركردنیان بگۆڕن و لایەنە نێگەتیڤەكانیشی پیشان بدەن، ئەو گەنجانەش كە توانایەك، یان بەهرەیەكی تایبەتیان هەیە، پشتیگری بكرێن و پەرەیان پێ بدرێت، جگە لەوانەش هەموو ئەو توێژینەوانەی لەسەر ئەم بوارە ئەنجام دراون، كار لەسەر ڕاسپاردەكانیان بكرێت و پلانی كاری بۆ دابنرێت.»

د. مەیادە نەجاڕ ئەندامی خولی چوارەمی پەرلەمانی عێڕاق، سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بەوە دەكات كە: «كۆچی گەنجان یەكێكە لەو قەیرانانەی زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووەتەوە، ئەمەش چەند هۆكارێكی هەیە، بەدەر لە گرفتی كۆمەڵایەتی و ئابووری، ئەو ڕۆڵە نادروستەی دامەزراوەكانی ڕاگەیاندنە لە هەرێمی كوردستان كە بووەتە هۆی هاندانی گەنجان بۆ ئەوەی كۆچی بە لێشاو بكەن».

لەبارەی چارەسەریش د. مەیادە نەجاڕ بە پێویستی دەزانێت، هەوڵ بدرێت هەڵمەتی هۆشیاریی بەرفراوان بۆ لاوان دەست پێ بكرێت، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دامەزراوەكانی میدیا لەم سۆنگەیەدا ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕن، بۆ ئەوەی ئەو واقیعە بە لاوان بگوترێت كە ئەوروپا ئەو بەهەشتە نییە كە میدیاكان وێنایان كردووە.» پێشنیاریش دەكات: «كار لەسەر ڕەخساندنی هەلی كار بۆ گەنجان بكرێت، لەم ڕەهەندەوە پێویستە ڕووپێوێكی بەرفراوان بۆ ڕێكخستنەوەی هێزی كار لە نێو كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت و هێزی كاری لاوان ئەنجام بدرێت، تەنانەت لە هەموو دونیادا ئاراستەی گەشەپێدانی توانای لاوان لەسەر ئەوە دروست دەكرێت كە بتوانرێت هێزی كاری لاوان بخرێنە نێو كەرتی تایبەت، ئەمەش بە چەند قۆناغێك ئەنجام دەدرێت، هۆشیاركردنەوەی لاوان و برەودان بە تواناكانیان لە ئەولەوییەتی كارەكاندا بێت، لە ئەنجامدا دەگەینە ئەو قۆناغەی لاو لەگەڵ نیشتمان ئاشت بكەینەوە».

ئیبراهیم مەندەلاوی، وەك شرۆڤەكارێكی سیاسی، كۆچی گەنجان و بەجێهێشتنی وڵات بە دیاردەیەكی نائاسایی وەسف دەكات و بە پێویستی دەزانێت، «بە جددی كار بۆ دەستنیشانكردنی هۆكارەكان و دۆزینەوەی چارەسەر بكەرێت». هاوكات دەڵێت:« هۆكاری سەرەكی نالەباریی ئەو دۆخە ئابوورییەیە كە بە سەر هەرێمی كوردستان سەپێندراوە، بۆیە بە شوێن دەرفەتێكی نوێی ژیان، تاك بڕیاری كۆچ دەدات، بەڵام ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینین كە هەندێك گرووپ و لایەن بە بەرنامەڕێژی كار لەسەر ئەو بابەتە دەكەن و چەندین كەناڵ و ناوەندی میدیاییان خستووەتە گەڕ بۆ هاندان و بێ ئومێدكردنی هاووڵاتیان لە وڵاتەكەیان و دروستكردنی بۆشاییەك لە نێوان هاووڵاتی و حكومەت، بە شێوەیەك كە باوەڕیان بە هەرێمەكەیان نەبێت و بێ ئومێد بن و ئامادە نەبن خزمەتی بكەن». گوتیشی: «ئەگەر سەرنج بدەین، لە ماوەی ئەم دواییە خەڵكانێكی زۆر لە كاتی گەڕانەوەیان لە بیلاڕووسیا پەشیمانییان پێوە دیار بوو، هەستت دەكرد كە فێڵیان لێ كراوە و ئەوروپایان بە بەهەشت بۆ وێنا كرابوو، بەڵام وا دەرنەچوو. ئەو گرووپانە گرنگ نەبوو بۆیان كە چەند كەس لەو ڕێگایە دەبێتە قوربانی، بەڵكو ئەوەی بۆ ئەوان گرنگ بووە، ناشیرینكردنی هەرێمی كوردستان و لەكەداركردنی ناوبانگی كوردستان بووە. لە كاتێكدا ئەمڕۆ كوردستان بۆ كەسانی بیانی و ئاوارەكان بووەتە پەناگەیەكی ئارام، بگرە بووەتە ناوەندێكی كاركردنیش بۆ خەڵكی بیانی. پێویستە حكومەت كارێك بكات كە مەجالی موزایەدە و یاریكردن بە چارەنووسی لاوان نەهێڵێت، لە بەرامبەردا هەستی نەتەوەیی و خۆشەویستیی خاك و وڵات لە لای هاووڵاتیان بەرز بكاتەوە».

هەر لەمبارەیەوە نووسەر و ڕۆژنامەنووس ئاسۆ حاجی، ڕایوایە: «بەستنەوەی كۆچی بەلێشاوی لاوان بە پرسی ناعەدالەتی و نەبوونی دەرفەتی كار و گەندەڵی تەنیا لایەنێكی هاوكێشەكەیە، لایەنەكەی دیكە كە ئامادەیی و كاریگەری زیاترە ئەو گوتارە پۆپۆلیستیەیە كە لەگەڵ پەیدابوونی هێزگەلی بەناو ئۆپۆزسیۆن بە توندی تەشەنەی كرد و ڕووبەرێكی گەورەی لە گوتاری میدیایی ئەو لایەنانە داگیر كرد، لە كورتترین پێناسەشدا ئامانجی ڕاگەیاندن خۆی لە دروستكردنی ڕای گشتی و ئاراستەكردنی تاكەكان دەبینێتەوە».

ئاسۆ حاجی جەخت لەوە دەكاتەوە كە «چڕكردنەوەی تواناكان و كورتكردنەوەی گوتاری میدیایی لە هاندانی خەڵك بۆ بەگژداچوونەوەی بەرهەمی خەبات و تێكۆشانی زیاتر لە سەد ساڵی میللەتەكەی خۆیان، لەگەڵ كاركردن بۆ بێ بەهاكردنی ئەو سیمبولانەی زاكیرەی هاوبەشی نەتەوەیی و نیشتمانی پێكدەهێنن، لە سروودی نەتەوەیی و ئاڵا بگرە، تا بە ناو و مێژووی پێشمەرگەوە دەگات، لە هەموو ئەوانەش خراپتر ناشیرینكردنی نیشتمانە».

ئەو ڕۆژنامەنووسە لە درێژەی قسەكانیدا گوتی: «لە هەرێمی كوردستان ئۆپۆزسیۆن كە دوور لە مانا و ئامانجە ڕاستەقینەكەی خۆی هاتە كایەوە، نەیتوانی وەڵامدەرەوەی داخوازییەكانی ئەو قۆناغە بێت كە خەڵكی كوردستان پێویستیان پێی هەبوو، لە جیاتی بەگژداچوونەوەی ناعەدالەتی و گەندەڵی و كێماسییەكانی دیكە كە لەسەر دەسەڵات حیسابی دەكەن، لە جیاتی ئاراستەكردنی خەڵك بۆ فشار دروستكردن لە پێناو چاكسازیكردن و بە‌‌هێزكردنی قەوارەی دەستووری هەرێمی كوردستان، خەڵك و داخوازییەكانیان كردە كەرستەی بنیاتنان و تەشەنەكردنی گوتاری پۆپۆلیستی كە ئێستا بەرهەمەكەی دەبینین لە كۆچكردنی بە لێشاوی گەنجان، بەرەو چارەنووسێكی نادیار».