لێدوانەكەی وەزیری دارایی عێراق بەوەی وڵاتەكەی بەرەو داڕمان دەچێت، ئەگەر بەردەوام بێت لەسەر پشتبەستن بە داهاتی نەوت، دووبارە ئەو كێشەیەی خستەوەڕوو كە خەلەلێكی گەورە لە هەیكەلی ئابووریی عێراق هەیە و، كاریگەریی خراپی لەسەر هەرێمی كوردستانیش دەبێت. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر د. محەمەد شەعبان شارەزا و پسپۆڕی ئابووری كرد. لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* هەرچەندە هۆشدارییەكەی وەزیری دارایی عێراق (عەلی عەللاوی) بەوەی لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا ئابووریی عێراق ئەگەر ئەوەندە پشت بە داهاتی نەوت ببەستێت، بەرەو داڕمان دەچێت، هۆشدارییەكی نوێ نەبوو، بەڵام جەختكردنەوەیەكی فەرمی بوو بەو مەترسییەی چاوەڕوانی ئابووریی ئەم وڵاتە دەكات. وەكو شارەزا و پسپۆڕێكی ئابووری سەرنجتان لەسەر ئەم مەترسییە چییە؟

- ئەو مەترسییەی وەزیری دارایی عێراق ئاشكرای كرد بەوەی لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا ئابووریی عێراق دووچاری داڕمان دەبێت، مەترسییەكی نوێ نییە و لای ئابووریناسان ڕوون و ئاشكرایە و چەند ساڵێكە پسپۆڕانی ئابووری و شارەزایانی ڕێكخراوی بانكی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەختی لەسەر دەكەنەوە، بەوەی چیتر نابێت عێراق بۆ بودجەكەی پشت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت ببەستێت، تەنانەت لەمەش زیاتر ئابووریی عێراق بە دەست چەند خەلەلێكی ئابووری و دارایی قووڵەوە دەناڵێنێت، ئەو خەلەلە ئابوورییەی كە لە ئاكامی كۆمەڵێك سەركردەی نەزانی سیاسییەوە دووچاری بووە و نەیانتوانی ئابووریی عێراق لە میراتی شەڕ و ماڵوێرانی و گەمارۆی ئابووریی ساڵانی حەفتا و هەشتا و نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووی ڕژێمی بەعس دەرباز بكەن. هەرچی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی دوای ڕووخانی ئەو ڕژێمەش لە 2003وە هاتنە سەر حوكم، خاوەنی ئەزموون و توانایەكی بەرز و باش نەبوون، كە بتوانن دەسەڵاتێكی نیشتمانیی باش دروست بكەن، بە جۆرێك كە بتوانێت ئابووری لە سەر سكەی ڕاست و دروستی خۆی بەرەو ئابوورییەكی لیبڕاڵی و دوور لە گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی بەرێت، وڵاتی نەوت و سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی بووە وڵاتی هەژاری و عەسكەریی كۆمەڵگە و ناتەبایی سیاسی و پشێویی ئابووری و لاوازیی دارایی.

* زۆر لەو وڵاتانەی داهاتی نەوتیان هەیە، وڵاتی پێشكەوتوون و خەڵكەكەی لە ئاستێكی بەرزی خۆشگوزەرانیدان، وەكو شارەزایەكی ئابووری هیچ ئومێدێكت هەیە بەوەی عێراق لە مەودایەكی مامناوەنددا ئابوورییەكەی بەرەو وەرچەرخانێكی گەورە بەرێت؟

- گرفتەكە لەوەدا نییە ئابووریی عێراق بە ئابوورییەكی ڕەیعی تاكە سەرچاوەی داهاتی نەوت پشتی بەستووە، بەڵكو لە غیابی سەركردەیەكی نیشتمانی بەهێزدایە كە بتوانێت كۆتایی بەو ئاڵۆزی و بێ سەروبەرییە بهێنێت، كە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان گیرۆدەی بوون و، داهاتی نەوتیان بۆ گەندەڵی و دروستبوونی كارتێل و مافیای نەوت بردووە و هەرچی پلان و بەرنامەش بۆ فرەچەشنكردنی ئابووری و بووژانەوەی كشتوكاڵ و پیشەسازی هەیە، لە بازنەیەكی داخراوی پڕ لە قەیراندا دێت و دەچێت و، لەگەڵ شنەبایەكی قەیرانەكاندا بەفیڕۆ دەچێت، كۆمەڵگەش هەر دیلی ئابوورییەكی مشەخۆرە و وەك كۆمەڵگەیەكی تەمبەڵ ماوەتەوە. هەرچەندە من هیچ سیاسەتێكی ئابووریی واقیعی و ڕاست و دروست نابینم كە لە مەودایەكی مامناوەنددا ئابووریی عێراق لە ئابوورییەكی تاكە سەرچاوەی نەوت بگۆڕێت بەرەو ئابوورییەكی فرەچەشنكردنی ئابووری و جۆراوجۆركردنی داهات. ساڵێك بەهای نەوت بەرزە و ڕوو لە گەندەڵی و بە هەدەردانی سامان دەچین و لەگەڵ قەیرانێكدا هەمووی وەكو بڵقی سەر ئاو بەفیڕۆ دەچێت. خۆ ئەگەر شیكارییەكی بودجەی عێراق لەم دە ساڵەی ڕابردوودا بكەین كە تا دێت خەرجییەكانی ڕوو لە هەڵكشان دەكات و بەراوردی بكەین بە دە ساڵی داهاتوو، ئەوە ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەكەوێت، ئەگەر بەهای بەرمیلێك نەوت لە بازاڕە جیهانیەكانیشدا هەر وا بە بەرزی بمێنێتەوە، لە مەودایەكی مامناوەنددا هەر دووچاری كورتهێنانی بودجە دەبین، ئەوە ئەگەر بەهای نەوتیش دانەبەزێت، خۆ ئەگەر عێراق تووشی قەیرانێكی دیكەی داڕمانی بەهای نەوت ببێت، ئەوە بۆ چەندین دەیە بەرەو دواوە دەچینەوە و توانای دابینكردنی مووچەكانیشی نابێت. چارەسەری ئەم واقیعە تاڵە ئاسان نییە، بەڵام ئاستەمیش نییە. گرووپێكی شارەزا و پڕۆفیشناڵ و پاڵپشت بە دەسەڵاتێكی بەهێز دەتوانن نەزیفی ئابووریی ڕابگرن و، هەنگاو بە هەنگاو پلانێكی ستراتیژی لە ئەرزی واقیع جێبەجێ بكەن و، وڵات لە بازرگانەكانی نەوت و بەهەدەردانی دراوی قورس دەرباز بكەن و، پاڵپشتیی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و خۆراكی بكەن و، هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی بەرەو پێشەوە ببەن. خۆ بووژانەوەی ئەم دوو كەرتە ئەوەندەی پێویستی بە پاڵپشتی و پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی هەیە، ئەوەندە پێویستی بە هاوكاریی دارایی نییە. سەیرەكە لەوەدایە، ئەوەی ڕەخنە دەكرێت و كۆمەڵگە هۆشدار دەكاتەوە، سیاسەتمەدار و بەرپرسانی دارایی و ئەو ڕاوێژكار و شارەزایانەی ئابوورین كە لە هەرەمی دەسەڵاتی حوكمڕانیدان و لە شكستەكان خۆیان ناكەنە بەرپرسیار، وەكو ئەوەی دەوترێت شكست بێ دایك و باوكە.

* باشە ئەگەر بارودۆخەكە بەو ئاراستەیە مەترسیدار بێت، ئەی بۆ ئێمەی ئابووری كوردستان كە لە زۆر بواری وەكو بەشە بودجە و خەرجی و پێداویستییە سیادییەكان و بابەتی سیاسەتی بانكی ناوەندی و دینار وابەستەی ئابووریی ناوەندین، بارودۆخەكەی ئێمە چۆن دەبێت؟

- ئەمە پرسیارێكی گرنگە؛ پێویستە هۆشدارییەكەی وەزیری دارایی عێراق ئێمە ڕاچڵەكێنێت، خۆ ئەگەر هەرێمی كوردستان لە زۆر بابەتی سیاسی و سیادی و سەربازی و دیپلۆماسیدا جۆرێك لە نیمچە سەربەخۆیمان هەبێت، خۆ لە بواری دارایی و سیاسەتی نەختینەیی و دراو و پشكی هەرێم لە بودجە و بەشە خۆراك و دەرمان و شایستە داراییەكان و خەرجی سیادی و دەیان بابەتی دیكەی دارایی وابەستەی ئابووریی عێراقین و، دەبێت ئەو بوێری و ئازایەتییەمان تێدا بێت، ددان بەو ڕاستییەدا بنێین كە لەلایەك پاشكەوتەی ئابووریی عێراقین و ساڵ بە دوای ساڵ حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق پشكی هەرێمیان لە 17% بەرەو 12% و 9% و دواتر تەنیا 200 ملیار دینارێكی مانگانە كەم كردووەتەوە، لەلایەكی دیكەوە زیاد لە پێویست وابەستەی ئابووریی هەردوو وڵاتی توركیا و ئێرانین و، دراوی قورسی كوردستان وەكو نەزیف بۆ ئەو دوو وڵاتە دەچێت و ئێمەیان وەكو بەكارهێنەر و بەكاربەرێك دێتە بەرچاو و لە خاڵە سنوورییەكاندا ناهاوسەنگیی هەناردە و هێنراوەكان لە لۆرییە بارهەڵگرەكان بە ڕوونی دەردەكەوێت، بەم خوێندنەوەیە ئەگەر عێراق دووچاری قەیرانی دارایی و ئابووری بێت، بۆ ئێمە قەیرانەكە دوو هێندە دەبێت.

*  وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی ئابووری ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاوێژت پێ بكات، ڕێنمایی و ڕاسپاردەت چی دەبێت؟

- ئەم ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەردەم تەحەددایەكی گەورەدایە، دەبێت بكەوێتە گفتوگۆ و دانوستاندن لەگەڵ حكومەتی نوێی شیعە بۆ گەڕانەوەی پشكی لە 17%ی بودجەی هەرێم و ڕەچاوكردنی خواستی كورد لە یاسای نەوت و غاز و دابینكردنی ماف و شایستە داراییەكانی دیكەی هەرێم بێت، لەنێوخۆشدا دەبێت چاكسازییەكانی لە گەڕانەوە و كۆنترۆڵكردنی داهاتی نەوت و خاڵە سنوورییەكان و داهاتی ناوخۆی یەكلاكردبێتەوە و هەمووی بخاتەوە ناو یەك سەبەتەوە و كۆتایی بە گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی بهێنێت و، ئەوەندە خۆی سەرقاڵی چاكسازییە بچووكەكانی مووچە و دەرماڵە و بابەتەكانی دیكە نەكات. من ناڵێم ئەمانە گرنگ نین، بەڵام لە ئابووریدا لە سەرەوە بۆ خوارەوە چاكسازی دەكرێت و گرنگ و گرنگتر هەیە. لەلایەكی دیكەوە دەبێت گرووپێكی شارەزا و پسپۆڕ كار بۆ گەڕانەوەی پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەران و هەموو ئەو قەرزانە بكات و شێوازێكی زانستی و ڕاست و دروستی بۆ بدۆزێتەوە، بۆ ئەوەی لەنێوخۆدا متمانەی بۆ بگەڕێتەوە. وەك دەزانن حكومەتە قەرزارەكان متمانەی بازاڕ و وەبەرهێنەران و ئابوورییان نییە و بە حكومەتی لاواز دادەنرێن و زۆرجار نەك پارە و داهات ئاودیوی دەرەوەی هەرێم دەكرێت، بەڵكو دیاردەی كۆچیش زیاد دەبێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان سیاسەتێكی بەهێزی دارایی نییە كە بتوانێت ئەركی سەرشانی دارایی و مووچە لەئەستۆ بگرێت. ئێمە نابێت چاوەڕوانی حكومەتی داهاتووی عێراق بین، یان پشتی بێ ببەستین، چونكە سەرجەم حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان لە 2003وە دژایەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە و خاوەنی دیدگایەكی ئابووری ڕاست و دروست نەبوون، حكومەتی شكستخواردووش ڕەنگدانەوەی لەسەر لایەنی دارایی و ئابووری توند دەبێت و سەركەوتنەكانیشی لەئاست خواست و داواكارییەكانی شەقامدا نابێت، كێشە لە نەبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینەی بەهێزدایە كە سەرقاڵی چاودێری و بەدواداچوون بێت، نەوەكو سەرقاڵی شكاندنی حكومەت بێت، بۆ ئەوەی خۆی جێگای بگرێتەوەو لەسەر ئەو شێوازە حوكمڕانییە بەردەوام بێت. ئێمە لە هەرێمی كوردستان لەغیابی كەسانی ژیر و شارەزا و دڵسۆزی ئابووریدا وێڵین، ساڵ دەڕوات و ئێمە لە جێگای خۆمان دەسووڕێینەوەو حزب و پەرلەمانتار و خەڵكی ئاسایش بوونەتە چاودێر و شارەزای ئابووری و هەریەكەو لە ئاوازێك دەخوێنێت و هەمووی باسی شكست و گەندەڵی و كەموكورتی دەكات و هاوكار و یارمەتیدەر نین لە چارەسەرەكاندا، هەروەها هەتا بەرهەمی عێراقی و كوردستانی لە بازاڕەكانی عێراق و كوردستاندا ون بێت، ئەوە شكستی بەرنامەی ئابووری و پلانی پەرەپێدانمان دەردەخات و بەو واتایە دێت ئێمە لە نەفرەتی نەوت و تاكە سەرچاوەی داهاتی نەوت دەربازمان نەبووە و پاشكەوتەی وڵاتانی دراوسێین. دوای تێپەڕبوونی سێ ساڵ بەسەر كابینەی نۆیەمدا دەبێت ئەوەندە بووێریمان تێدا بێت، هەڵسەنگاندنی كەرتەكانمان هەبێت و مەبدەئی سزاو پاداشتمان هەبێت.