پەیڕەوی ئێستای ئەنجومەنی باڵای گەشەپێدانی خانمان بە شێوەیەك داڕێژراوە كە وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی سەردەمە و هاوكات و لەگەڵ هێڵە گشتییەكانی كارنامەی كابینەی نۆیەم و پرسی چاكسازی و بە دامەزراوەییكردن یەك دەگرێتەوە. لە پەیڕەوە نوێیەدا، ڕۆئیا، ئامانج، میكانیزم، پێكهاتە و سەرمایەی مرۆیی و تواناكانیان دەستنیشان كراون و هەموویان تەواوكەری یەكترن.

وەك دەزانن، لە هەرێمی كوردستان حكومەت و دامەزراوەكانی دیكەی وەك پەرلەمان و دەزگای دادوەری پرسی خانمانیان بە جددی وەرگرتووە. بۆ نموونە: وەزارەتی ناوخۆ لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە پەرلەمان لە ڕێگەی دەرچوواندن و هەمواركردنی چەندین یاسای گرنگ و پەیوەندیدار و دەزگای دادوەرییش لە ڕێگەی دامەزراندنی دادگای توندوتیژی و خێزان و...هتد. بەڵام هێشتا هەر بەشێك لە كێشەكان لەسەر ئەرزی واقیع هەن و كەموكورتی زۆرن. ڕۆڵ و پێویستی و ماندوویەتی دامەزراوەی ئەنجومەنی باڵای گەشەپێدانی خانمان لێرەدا بەدیار دەكەوێت، لەم نێوەندەدا بۆشاییەك هەیە كە بە دامەزراوەكانی دیكە پڕناكرێتەوە، بۆیە ئەنجومەنی باڵای گەشەپێدانی خانمان لە ڕێگەی جۆربەجۆرەوە هەوڵ بۆ دەستنیشانكردنی بۆشاییەكان و خستنەڕووی چارەسەری پێویست و گونجاو بۆ بەرچاوڕوونی دامەزراوەكانی حكومەت دەدات. 

 1. لەگەڵ ڕەوشی ئەمڕۆی ئافرەت و گەشەسەندنەكانی كۆمەڵگەی كوردستان و كارنامەی كابینەی نۆیەم و ڕوانگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ 2030 نەدەگونجاو و هاوكات نەدەكرا لە سەر ئەرزی واقیع جێبەجێ بكرێت.

 2. خاڵی دووەمی پەیڕەوەكە حەوت تا نۆ ئەندامی بە پلەی بەڕێوەبەری گشتی بۆ ئەنجومەن دەستنیشان كردبوو، كە لە واقیعدا هیچ بایەخێكی بۆ بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئەنجومەن نەبوو. بەڵكو زیاتر كارەكانی ئەنجومەنی دژوارتر كردبوو. چونكە نە ئەركی هیچ كامیان دەستنیشان كرابوو، نە دیاریش بوو لەسەر چ بنەمایەك ئەو ماددەیە گونجێندرابوو.

 3. ئامانجەكانی ڕوون و كردەیی نەبوون، هەروەها میكانیزمی بەدیهێنانی ئامانجەكان لاواز بوون و لە هەندێك حاڵەتیشدا ناتەبا بوون.

 4. هەیكەڵ و پێكهاتەی ئەنجومەن دیار نەبوو. بۆ نموونە (7-9) بەڕێوەبەری گشتی لە كوێ دادەنێیت؟ وەزارەت هەیە دوو بەڕێوەبەری گشتی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا دیار نەبوو كە كێ ڕیپۆرت بۆ كێ دەكات و، چۆن دەتوانرێت ناوەڕۆكی ڕیپۆرتەكان وەك دەرزی چارەسەر لە كەلێنەكانی دامەزراوەكانی حكومەت بدرێت، بۆ ئەوەی سیستەمی پێشگرتن و وەڵامدانەوەی حكومەت بۆ پرسی یەكسانی ڕەگەزی بەهێزتر بكرێت.

 5. هەروەها كرابوو بە پارچە كێكێك كە حزبەكان زیاتر وەك بەركەوتەی سیاسی سەیریان دەكرد، تا ئەوەی بیانەوێت لە ڕێگەی ئەم دامەزراوەیەوە خزمەتی پێشخستنی توانای خانمان و بەگشتی كۆمەڵگە بكرێت.

 6. میكانیزم، بڕ و وەرگرتنی بودجەی ئەنجومەن و چۆنیەتی سەرفكردنی لە پێناو بەئەنجامگەیاندنی ئامانجەكان دیار نەبوو.

 7. میتۆد، نەخشەڕێ و چۆنیەتی بەشداری و هاوبەشیكردنی لایەنی سێیەم لەگەڵ ئەنجومەنی دیار نەبوو.

 كێشەی پەیڕەویی كۆن چی بوو؟

ئەم كەموكورتییە پەیڕەوییانە وای كردبوو كە ئەنجومەن لە ئامانجەكانی دوور بكەوێتەوە و، زۆر پەیوەندی بە حكومەتەوە نەمێنێت و، وەك پێویست ڕۆڵی ڕێبەرایەتی و چاودێڕی و ڕاوێژكاری خۆی نەبینێت. بۆیە، لەم پەیڕەوە نوێیەدا هەوڵ دراوە، هەموو ئەو كەموكورتییانەی كە لە سەرەوە باس كران، نەهێڵدرێن و لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەم و میكانیزمێكی تازەوە دامەزراوەكە ببێتە دامەزراوەیەكی «ڕاوێژكار، چاودێر و تەواوكەری دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێم بۆ پرسی یەكسانیی جێندەری». پەیڕەوی نوێ پاش ڕاگۆڕینەوە، توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی وردی شارەزایانی بیانی و ناوخۆیی و بە ڕاوێژ لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی ناو حكومەت و دەرەوەی حكومەت و هەرەوەها وەرگرتنی ڕای ستافی پێشووی ئەنجومەن نووسراوەتەوە. وەك لە ڕەشنووسەكەی بەردەستی بەڕێزتاندا دەبینرێت، ئێستا دامەزراوەكە ناو، ڕۆئیا، ئامانج، میكانیزمەكانی گەیشتن بە ئامانجەكان و هەروەها پێكهاتەكەی دیارە و هەموویان لە پێناو گەیشتن بە ئامانجەكاندا ڕێك خراون.              

 

 پەیڕەوی نوێ: ڕوانگەیەكی نوێ بۆ چارەسەر، تەواوكەری هەنگاوەكانی دامەزراوەكانی حكومەت

 یەك: لەگەڵ ڕەوشی ئەمڕۆی ئافرەت و گەشەسەندنەكانی كۆمەڵگەی كوردستان و ڕوانگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ 2030 و چاكسازییەكانی كابینەی نۆیەم یەك دەگرێتەوە و، تەواوكەری پرەنسیپەكانی حكومەتە بۆ وەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و دیموكرات و پابەند بە ڕەچاوكردنی مافەكانی مرۆڤ.   

 دوو: پلەی بەڕێوەبەری گشتی لابراوە و گۆڕاوە بۆ بەڕێوەبەر. بەڕێوەبەرایەتییەكان لەسەر بنەمای ئامانجەكانی ئەنجومەن و میكانیزمی بەدیهێنانیان دانراون و، هەمووشیان تەواوكەری كاری یەكتر دەبن. هەر بەڕێوەبەرایەتییەك لەلایەن بەڕێوەبەرێك بەڕێوەدەبرێت. ئەرك و بەرپرسیارێتییان دیارە و ئێستا ڕوونە كە ئەو پلەیە كێی دەوێت. واتە ئەزموون، شارەزایی و توانای كێ لەگەڵ پلەكەدا یەك دەگرێتەوە.

 سێ: ئامانجەكان ئێستا ڕوونن و هەروەها میكانیزمی بەدیهێنانی ئامانجەكان دەستنیشان كراون.

 چوار: ئێستا هەیكەل و پێكهاتەی ئەنجومەن دیارە. هەروەها دیارە كە كێ ڕیپۆرت بۆ كێ دەكات و چۆن دەتوانرێت ناوەڕۆكی ڕیپۆرتەكان وەك دەرزی چارەسەر لە كەلێنەكانی دامەزراوەكانی حكومەت بدرێت، بۆ ئەوەی سیستەمی پێشگرتن و وەڵامدانەوەی حكومەت بۆ پرسی یەكسانیی جێندەری بەهێزتر بكرێت.

 پێنج: پەیڕەوی نوێی ئەنجومەن وەك دامەزراوەیەكی گرنگی حكومەت دەچەسپێنێت كە توانای ئەوەی هەیە ئامانجەكانی دابین بكات و، بە هاوكاری لەگەڵ دامەزراوەكانی دیكەی حكومەت و هەروەها لایەنی سێیەم ڕۆڵی ڕێبەرایەتی و چاودێڕی و ڕاوێژكاریی خۆی بگێڕێت.

 شەش: میكانیزم، بڕ و وەرگرتنی بودجەی ئەنجومەن و چۆنیەتی سەرفكردنی لە پێناو بە ئەنجامگەیاندنی ئامانجەكان دیارە و ئەنجومەن بودجەیەكی دەبێت و بە میكانیزمێكی شەفاف ئیدارە دەكرێت.

 حەوت: چۆنیەتی بەشداری و هاوبەشیكردنی لایەنی سێیەم لەگەڵ ئەنجومەن دیارە و ئەمەش ڕێگا بۆ ڕێكخراوە ناوخۆییەكان، ئاژانسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، وڵاتانی كۆمەكبەخش و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان خۆش دەكات، كە ئامانج و پلان و بەرنامە و پڕۆژەكانیان لەگەڵ ئامانج، پلان و بەرنامە و پڕۆژەكانی ئێمە خۆیان بگونجێنن.

 

 بۆچی گەشەپێدان؟

چەمكی گەشەپێدانی كۆمەڵگە گرێ دراوە بە گەشەپێدانی خانمانەوە و یەكێكە لەو فاكتەرە گرنگ و بەردەوامانەی بۆ گۆڕانی كۆمەڵایەتی درێژخایەن پێویستە. هاوكات، یەكسانیی ڕەگەزی شادەماری گەشەپێدانی بەردەوامە و هەروەها واتای دەستەبەركردنی مافە مرۆڤییەكانە بۆ هەمووان. هاوكات ئەم كۆنسێپتە ڕاددەی تێگەیشتنی حكومەتەكان بۆ گرنگیدان بە پێشخستن و ڕەخساندنی زەمینەیەكی لەبار بۆ بەشداریی زیاتری خانمان لە كایەكانی كۆمەڵگەدا دەردەخات.

 

 كێشەی سیستەمی پێشگرتن، پاراستن و گەشەپێدان و وەڵامدانەوەی حكومەت چییە؟

 كێشەكە لێرەدا ئەوەیە كە دامەزراوەیەكی تایبەتمەند نییە بە بەردەوامی چاودێری بە ئەنجامگەیاندنی ئامانجەكانی وەزارەت و دامودەزگاكانی دیكەی حكومەت بكات بۆ پرسی خانمان، لە ڕێگەی لێكۆڵینەوە، چاودێری، شیكاری، ڕاپۆرت، یان هەر میتۆدێكی زانستیی دیكە كەلێن و كەموكورتییەكان دەستنیشان بكات. پاشان بە هاوبەشی ئەو دامەزراوانە و لایەنی سێیەم پلانی وەڵامدانەوە و پڕكردنەوەی بۆشاییەكان دابنێت، (لە ڕێگەی جۆراوجۆر وەك دانانی ستراتیژی، بەرزكردنەوەی تواناكان و...هتد).                  

 

 بودجەی گەشەپێدانی خانمان

دەكرێت لە داهاتوودا ئەم دامەزراوەیە بە ڕەچاوكردنی هێڵە گشتییەكانی كابینەكانی حكومەت، پلانی چوار ساڵە و ساڵانەی خۆی بە ڕاوێژكردن لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان (بەتایبەت وەزارەت و دامودەزگاكانی حكومەت) دابنێت. هاوكات، ئەم دامەزراوەیە جگە لە بودجەی بەڕێوەبردنی دامەزراوەكە، دەكرێت بودجەیەكی تایبەتی هەبێت، كە ساڵانە لەلایەن سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بۆی تەرخان بكرێت، دامەزراوەكەش بەپێی پلان و لە ڕێگەی لایەنی سێیەمەوە كە دەكرێت ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوەكانی پەیوەست بە تواناسازیی ئافرەتان، یان ڕێكخراوی تەكنیكی، یانیش ناوەندێكی توێژیینەوە بن، یارمەتیی بەهێزكردنی وەڵامدانەوەی دامەزراوەكانی حكومەت بدات، بۆ ئەوەی كەلێنەكان پڕ بكرێنەوە، یانیش دامەزراوەكانی حكومەت بە میتۆد و ڕێوشوێنی نوێ پڕچەك بكرێن. هاوكات لەگەڵ ئاشكرابوونی پلانی چوار ساڵە و ساڵانەی دامەزراوەكە و داواكاریی بودجەی پێویست بۆ وەڵامدانەوە، دەكرێت لەگەڵ ڕێكخراوەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و هەروەها لایەنە كۆمەكبەخشەكان، پلانەكە باس بكرێت، ئەوانیش هان بدرێن بۆ ئەوەی بەشدار بن لە پلانی وەڵامدانەوەی حكومەت لە ڕێگەی یارمەتیی دارایی و پڕكردنەوەی بۆشایی دارایی، یان تەكنیكی پەیوەست بە پلانەكە. لەو ڕێگەیەشەوە هەوڵەكان ئاراستەیەكی ئامانجدار وەردەگرن و هەموویان لە جێبەجێكردنی پلانەكانی حكومەت بەشدار و شەریك دەبن.

 

 پەیڕەوی نوێ چی بۆ ڕێكخراوەكان هەیە؟

ئەم پەیڕەوە دەرفەتی ئەوە بە ڕێكخراوە مەدەنییەكان و ڕێكخراوە تەكنیكییەكان دەدات، لە ڕێگەی میكانیزمگەلێكی جۆربەجۆرەوە كەموكورتییەكانی پلانەكانی حكومەت دەستنیشان بكەن و، لە ڕێگەی پرۆپۆزەڵ و پێشنیار و جێبەجێكردنەوە لە كردار دا ببن بە بەشێك بن لە چارەسەر، نەك خۆیان بە جیا بزانن. چونكە لە كۆتاییدا حكومەت ئەركە قورسەكە جێبەجێ دەكات و، ئەوانیتریش پێویستە هاوبەشی حكومەت بن لە ڕاپەڕاندنی ئەركەكانیدا. هاوكات لەگەڵ ئەوەشدا، تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت بۆ پرسی خانمان لەلایەن سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیرانەوە یارمەتیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەدات، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی شەفاف و كردەیی لە جێبەجێكردنی پلانەكانی حكومەتدا بەشداربن.

یەكێك لە ڕەخنەكانی ئێمە بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، وڵات و دامەزراوە كۆمەكبەخشەكان، ئەوەیە كە ئەوان كەمتر هەماهەنگی دەكەن لەگەڵ ئێمە و زۆرجاریش هیچ لایەكمان وەك پێویست ئاگاداری چالاكییەكانی یەكتر نین. ئەوانیش گلەیی ئەوەیان هەیە كە پلانەكانی حكومەت لە لایان ڕوون نییە و، نازانن، لە كوێدا و چۆن دەكرێت بەشدار بن.

پەیڕەوی نوێ و تەرخانكردنی بودجە بۆ پلانەكانی ئەنجومەن لە كابینەی نۆیەمدا، بیانوو بۆ هیچ لایەكمان ناهێڵێتەوە و ئەو كێشانەش تا ڕاددەیەكی زۆر چارەسەر دەكات.

 

 

 

د. خانزاد ئەحمەد