دەگوترێ پەراوێزخستن و متمانە نەبوون بە ڕۆل و توانای ئافرەت، زەقترین جۆری توندوتیژییە كە ئافرەتان بەرەنگاری دەبنەوە، هەر بۆیە لە پرۆسەی سیاسیشدا ئافرەتان دەخوازن جێ پەنجەیان دیار بێت، لە بەر ئەوەی بكارن خاوەن بڕیار بن. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان زیاتر شەن و كەوی ئەو پرسە گرنگە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

سەرەتا، عارف ڕوشدی (ڕاوێژكار لە مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان)، هێما بۆ ئەوە دەكات كە «توندوتیژیی خێزانی، یان توندوتیژیی دژ بە ئافرەت بە چەندین شێوە ئەنجام دەدرێت، واتە نەك تەنیا ئازاردانی جەستەیی، بەڵكو زۆرێك لەو كەسانەی ئاڵوودەی هزری كۆنەپەرستی و سوننەتی داخراون (لە هەردوو ڕەگەز)، سەرەڕای بەكارهێنانی توندوتیژی جەستەیی، پەنا دەبنە بەر شێوازی دیكەی توندوتیژی، وەك: توندوتیژیی دەروونی، قسەی بەرز و نزم، بێبەشكردن لە هەست و سۆز، گرینگینەدان بە خواستە ئاساییەكانی ژیان، ڕێگریكردن لە دەرخستنی تواناكانی و دەستدرێژی و بێزاركردن و...هتد.

 بۆیە پێویستە بۆ كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیە هەموو لایەك بەرپرسیارانە بە كاری دەستەجەمعی، یان هەر لایەنەك لە بوارێكدا كار بكەن.» هاوكات دەڵێت: «زۆر گرنگە بە لای كەمەوە لە خوێندنگاكاندا لە پولی پێنجەمی سەرەتاییەوە بابەتی توندوتیژی لە چوارچێوە و پڕوگرامەكانی خوێندندا بچەسپێندریت و لە ئاستی قۆناغەكانی خوێندندا بخوێندرێت .پەراوێزخستنی ئافرەتان و بە كەم زانینی تواناكانیان، جورێكی دیكەی توندوتیژیی بێڕێزییە بەرامبەر بە كەس (لەر هەر دوو ڕگەز)، ئەوەش بێجگە لە پێكهاتەی فەسلەجی، لە هیچ شتێكی دیكەدا جیاوازی نییە لەگەڵ ڕەگەزی بەرامبەر، بەڵكو بە هۆكاری سۆز و میهرەبانیانەوە لە هەندێ پیشەی وەك (پزیشكی و پەروەردە و كاروباری دارایی) زۆر لە پیاوان پابەندترن بە جێبەجێكردنی ئەركەكانیان، بۆیە پێویستە هەنگاوی چۆنایەتی بهاوێژرێت لە هەموو بوارەكاندا و پاڵپشت بە دەرچوواندنی یاسای گونجاو، هەروەها پەرەدان بە هوشیاریی سەردەمییانەی كومەڵایەتی لەسەر ئاستی كومەڵگە و تاكەكان».

ئاشنا بابان، مامۆستای زانستە سیاسییەكانە و ڕای وایە:

 «توندوتیژیی سیاسی یەكێكە لە جۆرەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان كە ئەنجام دەدرێت، لە لایەن پارتی سیاسی و تاكی كۆمەڵگە و خێزان.» هاوكات دەڵێت: «هاوبەشیی ئافرەتان لە كۆمەڵگە و ژیانی سیاسی لە مێژوودا بە كۆمەڵێك شۆڕش و هەوڵ و چالاكیی بەردەوامی بێ ماندووبوون ڕۆیشتووە، پرسی ئافرەتان لە سەردەمی ڕینسانس و ساڵەكانی (١٥٥٠-١٧٠٠) لە ئەوروپا سەری هەڵداوە و كار بۆ گۆڕینی چەمك و هزری تێگەیشتن لە ماف و خواستەكانیان كرا، تا ئەوكاتەی لەگەڵ ڕێكخراوەكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بكرێت و، هۆكارێك بێت بۆ ڕاسپاردە و بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان كە ببنە هۆكار هەوێنی دانانی بناغەی یەكسانی ماف و ئازادی و یەكسانی ڕەگەزی، هەتا چەمك و پرسی ئافرەتانی زوڵملێكراوی پەراوێزخراو بگۆڕێت بۆ پرسێكی گرنگ. لە دەرئەنجامدا كۆمەڵێك یاسا و ڕێسا دەربچێت، بۆ زامنكردنی مافە سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەندروستییەكان و مافی خوێندن و فرسەتی هەلی كار بۆ ئافرەتان بەردەست بێت. كێشەی پرسی ئافرەتان لە نەبوونی یاسا نییە، بەڵكو لە جێبەجێكردنی یاسادایە، لە نەبوونی پشتگیریكردن و ڕێگریی كۆمەڵایەتی و نەبوونی هۆشیاری و كەلتوور و نەرییتی باوی ناو ئەو كۆمەڵگەیە، بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕێگریكردن لە چوونە پێشی ئافرەتان و پەراوێز خستنی ڕۆڵی ئافرەتان و پێنەدانی بواری یەكسان بۆ خۆ سەلماندنی ئافرەتان و بەگەڕ خستنی توانستیان، بەو هۆكارانە جۆرێك لە بێ متمانەیی دروست دەبێت لە توانای ئافرەت و لە ڕاپەڕاندنی كارەكانی، لە كاتێكدا ئافرەتەكان بواریان پێ نادرێت، ئیدی چۆن و بە چ شێوازێك خۆیان و تواناكانیان بەگەڕ بخەن؟ لە لایەكی دیكەوە قۆرغكردنی كایە گشتی و سیاسی و ئیدارەییەكان لە لایەن پیاوان و هەوڵدانی بەردەوام بۆ بە پاشكۆكردنی ئافرەتان، لە هۆكارەكانی پێنەدانی دەرفەت و هەڵی گونجاوە بۆ ئافرەتان، ئەوەش جگە لە هۆكاری خودی ئافرەتەكانە بۆ خۆبەدوورخستن و خۆ بەدوورگرتن بە هۆكاری ململانێ ناشەریفەكان و قسە و وشەی نەشیاو، كە زۆر جار لە زۆر بارودۆخدا بەرامبەریان دەكرێت.»

ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە، جەخت لەوە دەكاتەوە كە «بۆ دەربازبوون لە پەراوێزخستن و پێدانی هەل و بواری یەكسان و مرۆڤدۆستی لە كۆمەڵگەدا، پێویستە ئافرەتان متمانە و بڕوای تەواویان بە خۆیان و تواناكانیان هەبێت و بەردەوام بن لە خۆفێركردن و هەوڵ و تواناكانیان بۆ خۆ سەلماندنی خۆیان ئەنجام بدەن.» گوتیشی: «پێویستە ئافرەتان لە كایە سیاسی و سیادی و گشتییەكان جێگەی خۆیان بكەنەوە، هەروەها خۆبەدەستەوەنەدان لە كاتی شكستەكاندا و زاڵبوون بە سەر كۆسپ و گرفتەكاندا، یەكڕیزی و هاوكاریی نێوان ئافرەتان لە نێوان خۆیان و پشتگیری یەكتر و ئاسانكاری و ڕەخساندنی كەناڵی گونجاو بۆ بەشداری زۆرترین ئافرەت، ڕێكارەكانی سەركەوتنی ئافرەتانن».

بڵند نەورەس، ئەكادیمی و سیاسی و سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «دونیای سیاسەت دونیاییەكی قووڵە و زۆرن ئەوانەی لەم بوارەدا كار دەكەن و كەمن ئەوانەشی كارامە و شارەزا و لێزانن تیایدا. ئافرەتیش پشكی خۆی هەیە لە كایەی سیاسیدا و بەپێی پێویست ئەسپی خۆی تاوداوە و بەردەوامیشە. هەمیشە ڕێگای سیاسەت بۆ ئافرەتان ڕێگایەكی كراوە بووە، بەڵام لەمپەر و هەورازیشی زۆر زیاتر بووە بە بەراورد بە پیاوان، هۆكارەكانیش هۆكاری كۆمەڵایەتی و فكری و نەبوونی تێگەیشتن بووە بۆ ڕۆڵ و توانا و فكر و ئاستی ئافرەت». گوتیشی: «هەمیشە لە كۆمەڵگە كشتوكاڵییەكان و خێڵەكییەكاندا ئافرەت كاری ماڵی ڕایی كردووە و پیاویش ئەو كارانەی بە دەست و بازوو كراون، حیسابی بۆ كردوون. ئەم تێگەیشتنە لەگەڵ پێشكەوتنەكانیشدا لە زهنییەت و زاكیرەی پیاودا هەر ماوەتەوە و لەگەڵیدا هاتووە. بۆیە بە ئێستاشەوە بەشێكی كۆمەڵگە ئافرەت لە خانەیەكدا دادەنێت و پیاویش لە خانەیەكی تردا، هەمیشەش خانەی پیاو خانە لەپێشەكەیە. بۆ زاڵبوونی ئافرەت بەسەر ئەم بیركردنەوە بێ پاساوانەدا، دەبێت توخمی بەردەوامی گەشە پێ بدات و ڕاوەستان نەزانێت. ڕاستە لە قۆناغێكدا لۆمە دەكرێت و لە قۆناغێكی تردا تانەی لێ دەدرێت و، لە قۆناغێكیشدا بە چاوی گومانەوە سەیر دەكرێت، بەڵام دواجار تێگەیشتن بۆ تواناكانی دروست دەبێت و بازنەی قبووڵكردنی سات بە سات و ڕووداو بە ڕووداو فراوانتر دەبێت. هەر مرۆڤێك كە خاوەنی ئامانج بوو لە ژیانیدا، بە تێكۆشان و هەوڵ و ماندووبوون پێی دەگات، كلیلی سەركەوتنی هەموو ئامانجێكیش بریتییە لە ڕۆیشتن لەسەر ڕێگای ڕاست، بۆ ئامانجێكی دیاریكراو و بە بەرنامە، بێ ئەوەی گوێ بدەیت بە دەوروبەر، كە تۆی ئافرەت چۆن دەبینن، نیوەی سەركەوتن ئەوەیە كە تۆی ئافرەت خۆت چۆن خۆت دەبینیت. ئافرەتی سەنگین و سالار و خاوەن كەسایەتی، ڕێگای گەیشتنی بە ئامانجە سیاسییەكانی قورسترن، چونكە تاكە ڕێگا و ئامراز بۆی بریتییە لە خۆسەلماندن و نیشاندانی تواناكانی لە بواری كاری ڕێكخراوەیی و سیاسیدا. ئافرەت هەمیشە نیشانەیە و تێڕوانینە كۆنەپەرستەكان هەمیشە ڕوویان لەو ئاراستەیەیە كە ئافرەتی پێدا تێ دەپەڕێت. لایەنێكیش هەیە كە پێی وایە ئافرەت عەقڵی كامڵ نییە و بۆ ئەم قسەیەش پەنا دەبەنە بەر چەند بەڵگەیەكی كۆنەپەرستی، تەنیا بۆ ئەوەی دەرفەتەكانی بەردەم ئافرەتان تەسك بكەنەوە و ڕێگری لێ بكەن و، لە ئامانجەكانی دووری بخەنەوە و، خواستەكانی بكوژن، ئەمەش لە خۆیدا جۆرێكە لە جۆرەكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان، چارەسەری گونجاو بە پێی كات و قۆناغ ئەوەیە كە ئافرەتان سوور بن لەسەر ئامانجەكانییان و بۆی تێبكۆشن، پیاوانیش گۆڕانكاری بكەن لە شێوازی بیركردنەوەیەنادا بەرامبەر بە ئافرەت و وا نەیانبینن كە ئامرازن، بەڵكو وەك ئامانج سەیریان بكەن و بە گرنگییەوە لە ڕۆڵیان بڕوانن.