جەیمس لیبۆڤیج پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن بۆ گوڵان: هێشتا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست كێشە بنەڕەتییەكانی دەیان ساڵ پێش ئێستاوە گرفتارە
جەیمس لیبۆڤیج پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروبارە نێودەوڵەتییەكانە لە سكووڵی ئیلیوت بۆ كاروباری نێودەوڵەتیی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك: پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئاسایشی نێودەوڵەتی، ناكۆكیی نێودەوڵەتی و داڕشتنی سیاسەتی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی. دوایین كتێبی پەیوەست بە توێژینەوە لە بارەی شەڕەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڤێتنام و عێراق و ئەفغانستان بووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستە كرد لە بارەی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەت و هەڵوێستی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست كێشە و تەنگژەكانی ئەم ناوچەیەوە.
* هەروەك دەزانن ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام لە كێشە و تەنگژەدایە و چەندین دەستێوەردان و دەستڕۆیشتوویی دەرەكییش هەن، كە بوونەتە هۆی ئاڵۆزكردنی زیاتری بارودۆخەكە، ئێوە چۆن لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانن؟
- ئەمە بەندە بەوەی كە سنووری ئەو ناوچەیە دیاری بكەین كە پێی دەوترێت ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی وڵاتی ئەفغانستان بكەین، بە هەمان شێوە دەكرێت بڵێین هێشتا بوونی داعش لە ئەفغانستان و سووریا و لە ئێستاشدا لە عێراق كێشەیەكە و ڕووبەڕووی ئەم ناوچەیە بووەتەوە. ڕەنگە لەم ڕووەوە بوترێت كە هەمان ئەو كێشە بنەڕەتییانەی كە بۆ چەندین سەدەیە ڕووبەڕووی ئەم ناوچەیە بوونەتەوە، لە ئێستاشدا بەردەوامی و درێژەیان هەیە و، ناوچەكەیان دوچاری بارێكی ناهەموار و نالەبار كردووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە دەسەڵات و حكومەتە خۆسەپێنەكان هەن لەم ناوچەیەدا كە نەیانتوانیوە وەك پێویست خواست و پێداویستییەكانی هاووڵاتییەكانیان بەدی بهێنن، لە هەمان كاتدا پارسەنگێكی بەهێزی ناوخۆیی نییە لە بەرامبەر ئەم حكومەتانەدا، دووپاتیشی دەكەمەوە كە بە هۆی لاوازیی هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەو ناوچانەدا كێشەی تیرۆریزم هەیە و بەرەو هەڵكشان دەچێت، بۆ نموونە لە هەردوو ووڵاتی سووریا و عێراقدا. بە هەمان شێوە نائارامی و ناسەقامگیری هەیە و بەدی دەكرێت لە باكووری ئەفریقا، بۆ نموونە بەم دواییە لە لیبیادا هەوڵی پێكهێنانی حكومەتێكی یەكگرتوو درا، بەڵام هێشتا ناسەقامگیری باڵی بە سەر ئەو وڵاتەدا كێشاوە. خۆ ئەگەر بێت و لە كێشە و ناكۆكیی فەلەستین بڕوانین، ئەوا ئاشتییەكی ناجێگیر لە نێوان ئەم دوو لایەنەدا هەیە، ئەوەتا ئاگربەستێكی لەرزۆك لە نێوان ئیسرائیل و حەماسدا هەیە، كە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا بینیمان كە چۆن دەكرێت بە ئاسانی بارودۆخەكە دابڕووخێت. ئەگەر بێت و سەیری بارودۆخی لوبنان بكەین، ئەوا هەلومەرجێكی نالەبار هەیە و نادڵنیایی باڵی بە سەر بارودۆخەكەدا كێشاوە. لەلایەكی دیكەوە ئێران لە هەوڵ و كۆششدایە بۆ بەرفراوانكردنی كاریگەری و دەستڕۆیشتووییەكانی لە ناوچەكەدا، بە تایبەتی لە وڵاتانی لوبنان و سووریادا، كە ئاشكرایە ئیسرائیل ئامانج و دەستڕۆیشتووییەكانی ئێران بە هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی وڵاتەكەی لە قەڵەم دەدات، كە بینیمان لەم ڕووەوە ئێران دۆزێكی هاوبەشی لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی پاشانشینی، بە تایبەتی لە ناوچەی كەنداودا دروست كردووە، كە ئەمەش هاوپەیمانێتییەكە دەبێت چاودێری بكەین و بزانین بە چ ئاڕاستەیەكدا دەڕوات، بە تایبەتی كە هەڕەشەی ئێران گۆڕانكاری بەسەردا بێت بە تێپەڕبوونی كات. كەواتە ئەگەر من قسەكانم پوخت بكەمەوە، ئەوا ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت دۆخێكی زۆر ناجێگیر و ناسەقامگیرە، كە بۆی هەیە زۆر بە خێرایی گۆڕانكاری بەسەردا بێت و لە ئەنجامدا قەیران و تەنگژە دروست بێت و بێتەئاراوە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەبینین دۆخەكە بە ڕاددەیەكی گەورە وەك خۆی بەردەوامە، واتە دەكرێت هەندێ پەرەسەندن ڕوو بدەن، بەڵام ئاراستە سەرەكییەكان هەر وەك خۆیان درێژەیان هەیە و بەردەوامن.
* بەڵام بە تێڕوانینی ئێوە بۆچی پێدەچێت ئەم ناوچەیە گیرۆدەی دەستی ئەم كێشانە بێت و نەتوانێت خۆی ڕزگار بكات لێیان؟ بە واتایەكی دیكە بۆچی ناتوانێت ئەم بازنە بشكێنێت و بەرەو ئایندەیەكی باش و ئارام هەنگاو بنێت؟
- لە ڕاستیدا چەندین هۆكار بەرپرسن لە دروستبوون و هاتنەئارای ئەو حاڵەت و بارودۆخەی ئێوە ئاماژەیان پێ دەكەن، دەكرێت هۆكاری سیاسی و هۆكاری ئایینی بن و، دەكرێت هۆكاری كەلتوورییش بن، واتە چەندین هۆكار و فاكتەری جۆراوجۆر هەن. ئەوەتا دەبینین دابەشبوونی ئیتنی لەم ناوچەیەدا هەیە، هەروەها دابەشبوونی تایفەگەری وەك ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە، بە تایبەتی ئەمە لە سووریا و عێراقدا بەدی دەكرێت. هەروەها كێشە و ناكۆكی لە نێوان گەلانی ناوچەكە و حكومەتەكانیاندا هەیە، كە گەلانی ئەم ناوچەیە خوازیاری ئازادییەكی زیاترن، بۆ نموونە لە میسر، وەك پێویست بواری گوزارشتكردنیان لە ئازادییەكانیان پێ نادرێت. هەروەها نابێت دابەشبوونی نێوان هەژار و دەوڵەمەندەكانمان لە یاد بچێت، واتە ئەم دۆخە ڕەهەندێكی ئابووریشی هەیە، كە تەنانەت ئەم كێشەی لە وڵاتە پاشانشینە دەوڵەمەند بە نەوتیشدا بەدی دەكرێت، كە دەبینین خەڵكانێك هەن، وەك پێویست بەهرەمەند نابن لە داهاتی نەوت و لە دەوڵەمەندیی وڵاتەكە. كەواتە لە زۆر ڕووەوە ئەم ناوچەیە لە ڕابردوو و لە كەلتوری خۆیدا گیری خواردووە.
* ئەگەر بە دیاریكراوی باسی هەندێ لە كێشەكانی ئەم ناوچەیە بكەین و، ئاماژە بە چۆنیەتی مامەڵەكردنی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بكەین لە بارەیانەوە، ئەوا دەخوازین ڕا و بۆچوونی ئێوە بزانین لە بارەی كێشە و ناكۆكیی نێوان ئەمریكا و ئێران لە بارەی پرسی پڕۆگرامی ئەتۆمیی وڵاتی ئێرانەوە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئیدارەی جۆ بایدن لە بارێك، یان پێگەیەكی باشی گفتوگۆكردندا نییە، چونكە ئێمە دەزانین كە پێشتر ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما- كە لەو كاتەدا جۆ بایدن جێگری سەرۆك بوو- رێككەوتنەكە واژۆ كرا، بەڵام دواتر ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ هات و تاكلایەنە لەم ڕێككەوتنە كشایەوە و، دەستی لە پابەندبوونەكانی خۆی هەڵگرت لەم ڕووەوە، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی تۆمەتی پێشێلكردنی ڕێككەوتنەكە ڕووبەڕووی ئەمریكا بكرێتەوە. ئەوە بوو سزا و گوشاری ئابووری و دارایی زیاتر بە سەر ئێراندا سەپێندرا، كە تەنیا بوونە هۆی ئاڵۆزكردن و خراپتركردنی زیاتری بارودۆخەكە، ئەوە بوو لە دەرئەنجامدا و لە میانەی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئێراندا كاندیدی ئەو لایەنانە سەركەوت كە هەڵوێستی سەختیان لە بەرامبەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەیە، ئەمەش دوودڵییەكی لای ئێرانییەكان دروست كردووە لە بەرامبەر گفتوگۆكاندا بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە ئیدارەی پێشووی ئەمریكا لەم ڕێككەوتنە كشایەوە. هەر ئەمەش وای كردووە كە ئێرانییەكان ئامادە نەبن بچنە گفتوگۆی ڕاستەوخۆوە لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و لەم ڕووەوە تەنیا گفتوگۆی گشتی دەكەن لە بارەی ئەو مەرجانەی كە پێیان وایە قابیلی قبووڵكردنن، ئێستاش كێشەكە ئەوەیە ئایا كام لەم دوو ولایەنە (ئێران و ئەمریكا) هەنگاوی یەكەم هەڵبگرێت و ئایا هەر لایەك پێویستە تا چ ئاست و ئەندازەیەك سازش بكات بۆ ئەوەی ڕێككەوتنێكی نوێ بێتەئاراوە؟ بە دڵنیاییەوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خۆشحاڵ دەبێت ئەگەر دووبارە پابەندبوون بە ڕێككەوتنەكەی پێشوەوە بێتەئاراوە، بەڵام لایەنی ئێرانی بە ئاشكرا ڕایگەیاندووە كە ئەمە بەس نییە. ڕاستە ئیدارەی سەرۆك بایدن دەتوانێت ڕێككەوتنێك لەگەڵ ئێراندا بكات كە پێویستی بە ڕەزامەندیی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا نەبێت، بەڵام هەروەك دەزانین لە ئێستادا بایدن لە پێگەیەكی لاوازدایە لە ڕووی ناوخۆییەوە و لە ڕووی سیاسییەوە و ڕاپرسییەكانی ئاماژە بەوە دەكەن كە ڕێژەیەكی كەمی ڕای گشتی ئەمریكا پشتیوانی دەكەن، خۆ ئەگەر ئەوەش لەبەرچاو بگرین، كە هاووڵاتییانی ئەمریكا هێندە بایەخ نادەن بە كێشەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوە، لە نێویاندا پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران. لەم ڕووەوە ڕەخنەگرانی بایدن لە ناوخۆی ئەمریكادا دەتوانن هەر دەستكەوتێكی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكەی بە شكست و سازشكردن لە بەرامبەر وڵاتێكی دیكەدا وێنا بكەن، هەموو ئەمانە دەبنە هۆی ئەوەی بایدن بكەوێتە پێگەیەكی زۆر لاوازی سازشكردنەوە بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕێككەوتنەی لە سەروەختی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆبامادا كرا لەگەڵ ئێراندا، خۆ ئەگەر بێت و سازشی زیاتر بكات بۆ ئێران، ئەوا هێندەی دیكە پێگەی خۆی لە ناوخۆدا لاواز دەكات لە بەرامبەر ڕەخنەگرەكانیدا. ئێوە بڕوانن كە چ ڕەخنەیەك ڕووبەڕووی ئیدارەی بایدن كرایەوە لە سەروەختی كشانەوە لە وڵاتی ئەفغانستاندا، ئەگەرچی ئیدارەی پێشووتر- بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ گفتوگۆی لە بارەی ڕێككەوتن و بڕیاری كشانەوە لە ئەفغانستان ئەنجام دابوو، بڕیارەكەش بریتی بوو لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە بەهاری ئەم ساڵدا و تەنانەت سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بڕیاری دا كە لە مانگی كانوونی دووەمدا و پێش جێهێشتنی پۆستی سەرۆكایەتی، هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان بكێشێتەوە، واتە سەرەڕای ئەوەی سەرۆك بایدن كاتی كشانەوەكەشی دواخست، بەڵام ئۆباڵی هەموو ڕووداو و پەرەسەندنەكانی خرایە ئەستۆ و گلەییەكە ڕووبەڕووی ئەو كرایەوە.
