بووژانەوەی بازاڕەكانی كوردستان و دەستپێكردنی جموجووڵی بازرگانان و پیشەسازیكاران لە گرنگترین نیشانەكانی ئاساییبوونەوەی دۆخی ئابووریی هەرێمی كوردستانە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ هەڵكشانی جموجووڵی بازرگانی و گۆڕینەوەی كاڵا و بەرهەمەكانی كەرتی پیشەسازیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ شارەكانی عێراقدا؛ بۆ قسەكردن لەسەر ڕەوشی بازرگانی و پیشەسازی و بەهێزكردنی ئەم پەیوەندییانە گۆڤاری گوڵان ئەم دیدارەی لەگەڵ دارا جەلیل خەیات سەرۆكی یەكێتی ژوورەكانی بازرگانی و پیشەسازیی كوردستان سازدا.

 

* ئێوە لە یەكێتی ژوورەكانی بازرگانی و پیشەسازیی كوردستان و وەكو نوێنەری بازرگانان و پیشەسازیكارانی كوردستان چۆن دەڕواننە ڕەوشی ئابووری و جووڵەی بازاڕ و بارودۆخەكە بە گشتی لەعێراق و كوردستان چۆن دەبینن؟

- عێراق و كوردستان وڵات و هەرێمێكی دەوڵەمەندە و خاوەنی سەدان سامانی سرووشتیی ژێر زەوی و سەر زەوییە، كە لەگەڵ قووڵایی مێژووی شارستانیەت و جیوسیاسیی وڵاتەكە و پێگەی بەهێزی سیاسی و ئابووریی هەرێمی كوردستان و عێراق، بنەمایەكی زیاتری بەخشیوە بەم فاكتەرە گرنگانەی گەشەكردن. خۆ ئەگەر ڕەوشی نالەباری سیاسی و نائارامی و ناسەقامگیری لە عێراق نەبووایە و پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و كوردستان بەهێزتر بووایە، من لەو بڕوایەدام بەئاسانی دەمانتوانی زاڵ بین بە سەر شوێنەوارەكانی قەیرانە سەختەكانی دارایی و دابەزینی بەهای نەوت و كۆرۆنا و ڕووبەڕووی هەموو ئەو تەحەددایانەش ببووینایەتەوە كە دەهاتە بەردەم گەشەكردنی كەرتە ئابوورییەكان و باشكردنی بارودۆخی ئابووری و بژێوی ژیانی هاووڵاتیان، من ناڵێم دابەزینی بەهای نەوت بە تایبەتی بەو شێوەیەی ساڵی 2020 و یان شوێنەوارە مەترسییەكانی كۆرۆنا كە ئابووریی وڵاتە گەورە و پیشەسازییەكانی دنیای هەژاند، كاریگەریی لەسەر ئێمەش نەدەبوو، بەڵام خۆ دەمانتوانی شوێنەوارەكانی لە سەر ئابووری و داهاتی وڵات و باروبژێوی هاووڵاتیان كەم بكەینەوە، بە تەئكید لەم ڕووەوە كۆمەڵێك بەربەست و ئاستەنگیش لە نێوان ئاساییبوونەوە و پێشخستنی پەیوەندییەكان هەیە، كە ئێمە بە لەمپەرەكانی بەردەم ڕەوشی بازرگانی و پیشەسازییان دادەنێین، بەڵام بە پاڵپشتی ڕێزداران سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و هەموو ئەو نیشتمانپەروەرانەی عێراقیش كە كار بۆ باشكردنی ڕەوشی ئابووری و ژیانی هاووڵاتیان دەكەن، ئەم بارودۆخە خراپ و ناهەموارانە تێدەپەڕێنین و عێراق و هەرێمی كوردستانیش پێگە ڕاستەقینەكەی خۆیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان دەگەڕێتەوە دۆخی جارانیان. ئێمە وەكو نوێنەرانی بازرگانان و پیشەسازیكاران لە كوردستان ئومێدمان زۆرە بەتایبەتی دوای تێپەڕبوونی پرۆسەی هەڵبژاردن بە شێوەیەكی هێمن و ئاسایی بەوەی لایەنە سیاسییەكان لەسەر پێكهێنانی حكومەتی عێراق ڕێكبكەون و، حكومەتێك دابمەزرێت هەموو پێكهاتە و لایەنەكان لەخۆ بگرێت و، خۆیان بۆ ساڵی 2022 ئامادە بكەن و، بودجەیەكی ڕێكوپێك دابنرێت و، مافە دەستووری و یاسایی و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان زامن بكرێت. بەرزبوونەوەی بەهای نەوت لایەنێكی هاوكارە بۆ ئەوەی هیچ نەبێت بۆ ساڵی 2022 بۆ یەكەمین جار عێراق بودجەیەكی بێ كورتهێنانی هەبێت و، لەو بودجەیەش پشكی ڕاستەقینەی مافەكانی گەلی كوردستان دابین بكرێت. بەو داهاتە بەرزەی نرخی نەوت و سەقامگیری لە ناوخۆی عێراق و باشكردنی پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و كوردستان دەتوانین بڵێین جووڵەیەكی بازرگانی و پیشەسازیی و وەبەرهێنانی باش دەست پێ دەكات و خێر و خۆشی ڕوو لە گەلانی عێراق و كوردستانیش دەكات.

* باسی هەرێمی كوردستانت كرد، هەمووان دەزانن بارودۆخی ئابووری لە چەند ساڵی ڕابردوودا باش نەبووە و كاریگەریی خراپی لەسەر بزنسكار و سەرمایەدار و وەبەرهێنەرانیش هەبووە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كاتێكدا چەندین كاروچاكسازیی دەست پێ كردووە، ئایا تاچەند ئەم هەنگاوانە بۆ دەربازبوونی تەواو لە قەیرانی دارایی و ئاساییبوونەوەی دۆخی دارایی و ئابووریی هەرێم گرنگن؟

- ڕێكخستنەوەی داهاتەكان بەتایبەتی چاكسازیی لە داهاتی نەوت و كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان كارێكی باشە، بەڵام دەبێت بە پلان و بەرنامە و گفتوگۆ و ڕاوەرگرتن بێت لەگەڵ چین و توێژەكان، بە تایبەتی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكانی ئابووری لە حكومەت و كەرتی تایبەت و نوێنەر و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئەكادیمی و ئابووریناسان و وەبەرهێنەران و چەندین چین و توێژی دیكە، چونكە دواجار تۆ چاكسازیی بۆ بابەتێك دەكەیت كە پەیوەندیی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی بە هەمووانەوە هەیە، دەستخۆشی لە هەوڵەكانی ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم و ئومێدەوارم تیمەكەی و وەزارەتەكانیش لەئاست ئەو ڕوئیا و ئامانجانەدا بن و هەمووان پێكەوە كارێكی وا بكەین كە جارێكی دیكە دوچاری قەیرانێكی وا سەختی دارایی و ئابووری نەبین.

* یەكێتیی ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی عێراق ڕێكخراوێكی گەورە و فراوانە، تاچەند ئێوە لەگەڵ ئەم ژوورەدا پەیوەندیی بەهێزتان هەیە؟

- من خۆم جێگری سەرۆكی یەكێتیی ژوورەكانی بازرگانی و پیشەسازیی عێراقم، یەكێتیی ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی عێراق بە گشتی زیاتر لە 800 هەزار ئەندامی هەیە، ئەمەش ژمارەیەكی زۆری بازرگان و پیشەسازیكارو كۆمپانیایە، كە نەك تەنیا بۆ ئێمە بەڵكو بۆ وڵاتانی دیكەی ناوچەكەش جێگای بایەخ و گرنگییە، ئێمە بە گەورەترین دەزگای پیشەیی دایدەنێین و دەسەڵاتی بە سەر زۆر كۆمپانیا و پیشە و بازرگان و سەرمایەدار و وەبەرهێنەرانیش هەیە، ئەمڕۆ كەرتی تایبەت ڕۆڵی گەورەی هەیە لەسەر ئاستی ئابووری و باروبژێوی ژیانی هاووڵاتیان، ئەم واقیعە لە هەموو جیهان وایە كەرتی تایبەت ڕەوڕەوەی سەرەكی و گرنگی ئابووری و پێشكەوتنی گەورە وڵاتانی جیهانە، تەنانەت لە وڵاتانی گەورەی سۆشیالیستی ئەم سەردەمەشدا، جگە لە چەند وڵاتێكی كەمی لاوازی ئابووری نەبێت لە هەموو وڵاتانی جیهان كەرتی تایبەتە دەتوانێت وڵات بەرەو پێشەوە بەرێت و، ڕووبەڕووی تەحەددا گەورە و لەناكاو و كتوپڕەكانی ئەم سەردەمە ببێتەوە، لەم ڕوانگەیەوە ئێمە لە یەكێتیی ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی كوردستان پەیوەندییەكی بەهێزمان لەگەڵ یەكێتیی ژوورە بارزگانی و پیشەسازییەكانی عێراق هەیە.

* بەهێزبوونی ئەم پەیوەندییەی نێوان هەردوو یەكێتیی ژووری بازرگانی و پیشەسازیی كوردستان و عێراق لە بواری گەیشتن بە تەكامولی ئابووری و زیادبوونی ئاڵووێری بازرگانی چۆن ڕەنگی داوەتەوە؟

- ئەمە پرسیارێكی گرنگە، چونكە دواجار دەبێت پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی لە بەرژەوەندیی هەردوو لا بێت، لە ئێستادا زیاتر لە60%ی كەلوپەل و كاڵای دەروازە سنوورییەكانی كوردستان بۆ شارەكانی عێراق دەچێت، ئێمە خاوەنی چەندین دەرگای بەهێزی ئابووری و بازرگانین لەگەڵ هەردوو وڵاتی دراوسێی توركیا و ئێران، بە تایبەتی توركیا كە بەندەرەكانی لە ڕێگەی دەریاوە بە سەر هەموو بەندەرەكانی وڵاتانی جیهانی پێشكەوتووی ئەوروپا و ئەمریكا و جیهانی دەرەوەش واڵایە، ئەم بەندەرانەی توركیا بۆ ئێمە لە ڕووی كەمیی تێچوونی گواستنەوە و نزیكی لە ئەوروپای پێشكەوتوو زۆر گرنگە، تەنانەت پەیوەندییەكانی كوردستان و عێراق لەگەڵ توركیا پەیوەندیی ستراتیژیی و مێژووییە و قووڵاییەكی بەهێزی بەرژەوەندیی ئابووری بۆ هەردوو لا هەیە، چونكە عێراق هەناردەیەكی گرنگی نەوتە و 95%ی داهاتەكەی پشتی بە پترۆ دۆلار بەستووە و بەشێكی زۆری ئەم نەوتە بە ڕێگای بەندەری جیهانی توركیا دەچێتە دەرەوە، توركیاش كاڵاو كەلوپەلێكی هەرزان و خێرا و بەتێچوونێكی كەم داخڵ بە عێراق دەكات، توركیا تەنانەت لە كاتی ڕیفراندۆمەكەدا دەروازە سنوورییەكانی بە سەر هەرێمی كوردستاندا دانەخست، ئەم پەیوەندییانەی بازرگانی و پیشەسازیی لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیا بۆ ساڵانی هەشتاكان دەگەڕێتەوە و، مێژوویەكی زۆر كۆنتریشی هەیە و بۆ ڕێگای ئاوریشم دەگەڕێتەوە، لەلایەكی دیكەوە ئێمە سوود لە بەندەر و دەروازە سنوورییەكانی عێراقیش وەردەگرین كە لە وڵاتانی كەنداو و ئاسیا نزیكمان دەكاتەوە. یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی كوردستان كە سەرۆك بارزانی ڕۆڵی گەوەرەی تێدا بووە، پەیوەندیی باشە لەگەڵ سەرجەم وڵاتان، ئەمەش وای كردووە، كوردستانێكی ئارام و بەهێز و سەقامگیر لە بەرژەوەندیی هەموواندا بێت و، هانی بازرگان و پیشەسازیكارانیان بدەن ڕوو لە هەرێمی كوردستان بكەن و، هەولێری پایتەختی كوردستان پێگەیەكی گرنگی لە نەخشەی بارزگانی و ئابووریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهاندا هەبێت.

* گەمارۆ ئابوورییەكانی ئەمریكا لەسەر ئێران و دابەزینی بەهای دراوی وڵاتانی دراوسێ تاچەند كاریگەریی لەسەر ئابووریی هەرێمی كوردستانیش دەكات؟

- ئێمە هەرگیز حەزمان لە ماڵوێرانی كەس نەكردووە و لەو بڕوایەداین بەرژەوەندیی ئابووریی هاوبەش و سەقامگیری، ئابووری و دارایی باشتر دروست دەكات، كورد لە ڕۆژە سەختەكاندا بەوە ناسراوە فریای هەمووان كەوتووە، ئەوەندە بەسە بۆ ئێمە جێگای یەك ملیۆن و نیو ئاوارە و پەناهەندەمان كردەوە و كە تا ئێستاش خەڵكی لێقەوماو پەناهەندە ڕوو لە هەرێمی كوردستان دەكەن، ئێمە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێران و توركیا هاوسەنگ ڕاگرتووە، بەرژەوەندیی هاوبەش پەیوەندیی هاوبەش و بەهێز دروست دەكات. ئومێدەوارین گەلانی ئەو وڵاتانەش دوچاری قەیران وماڵوێرانی نەبن، چونكە تێكچوونی هەر بارودۆخێكی ناوچەكە و جیهان ڕەنگدانەوەی لە سەر ئێمەش بە سلبی دەبێت نەك بە ئیجابی. جووڵەی بازرگانیی ئێمە تەنیا لەگەڵ ئێران نییە، بەڵكو لە ڕێگەی ئێرانەوە لەگەڵ وڵاتێكی زۆری ڕۆژهەڵاتیش ئاڵووێری بازرگانیمان هەیە، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتی چین، سیاسەتی زۆربوونی ژمارەی دەروازە سنوورییەكان و زیادبوونی ئاڵووێری بازرگانی و پیشەسازیی لەگەڵ زۆربەی وڵاتان سیاسەتێكی باش و سەقامگیرە، ڕاستە ئەگەر نەوتی لێ دەربكەین، ئێمە هەناردەمان كەمە، بەڵام ئێمە پێمان وایە هەرێمی كوردستان لە ماوەیەكی نزیكدا دەبێتە ناوەندێكی گرنگی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و هەندێك بەرهەمی پیشەسازییش.

* پەیوەندییەكانی نێوان بازرگانان و پیشەسازیكارانی كوردستان لەگەڵ هاوپیشە و چین و توێژەكانی دیكەی عێراقدا لە چ ئاستێكدایە؟ ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی ئەم پەیوەندیییە بەهێزتر بكرێت؟

- پەیوەندیی نێوان یەكێتیی ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی كوردستان لەگەڵ هاو ژوورەكەی و سەرجەم ڕێكخراو و كۆمەڵە و سەندیكا پەیوەندارەكانی هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكان، ئێمە پێشتریش ڕێگامان نەدا، ئەم پەیوەندییانە كەلێنی تێبكەوێت و، لە ساڵی 2020 هەموو سەرۆك ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی پارێزگاكانی عێراقمان لە هەولێر پێشوازیی لێ كردو كۆبوونەوەیەكی باش و گرنگمان ئەنجام دا و ڕاسپاردەی گرنگیشی لێ كەوتەوە، بەتایبەتی كارئاسانی و هەڵگرتنی هەموو ئەو ئاستەنگ و گرفتانەی دێتە بەردەم ڕەوشی بازرگانی و پیشەسازی، ئامانجی سەرەكییش لەم پەیوەندییانە بەرزكردنەوەی قەبارە و ڕێژەی كاروباری ئاڵووێری بازرگانی و بەهێزكردنی پەیوەندی پیشەسازییە، ئاساییبوونەوەی پەیوەندیی سیاسی و سەقامگیری و ئارامی و دواتر كارئاسانی و پاڵپشتی لە بەرهەمی خۆماڵیی هەردوولا، هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەهێزبوونی پەیوەندییەكان.