بونیاتنانی ژێرخانی كارەبا و ڕێكخستنەوەی سیستمی كارەبا بە یەكێك لەو كار و پرسە گرنگانە دادەنرێت، كە كاریگەری لە كۆی پرۆسەی بووژانەوەی ئابووری و بەڕێوەچوونی سێكتەرە جیاجیاكان هەیە و، ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ژیانی هەموو تاكێكی ناو كۆمەڵگەوە هەیە. لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان وێڕای قەیرانی دارایی و پەتای كۆرۆنا ستراتیژیەتی كەرتی كارەبا بەرەو بونیاتنانی وێستگە و پڕۆژەی نوێ و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدانی كارەبا و ڕێكخستنەوەی دابەشكردنی كارەبا ڕۆیشتووە. بۆ قسەكردن لەسەر چاكسازییەكانی كەرتی كارەبا و هەنگاوەكانی داهاتوو لەم كەرتە گرنگەدا؛ گۆڤاری گوڵان ئەم دیدارە تایبەتەی لەگەڵ كەمال محەمەد ساڵح وەزیری كارەبا سازدا.

 

 

* سەرەتا با لەكەرتی بەرهەمهێنانی كارەباوە دەست پێ بكەین؛ لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا دەكرێت بزانین لەم كەرتە چی هەنگاوێكتان ناوە و، ئایا تا چەند گۆڕانكاریی لە شێوازی بەرهەمهێنانی كارەبا و زیادكردنی ئەم سێكتەرە گرنگە ئەنجام دراوە؟

- لە ساڵی 1991ـەوە هەرێمی كوردستان جگە لە دوو سەرچاوەی كەمی كارەبا لە هەر دوو بەنداوی دووكان و دەربەندیخان خاوەنی هیچ سەرچاوەیەكی دیكەی وزە نەبووە، ئەم حاڵەتە تا ساڵی 2006 بەردەوام بوو كە لەگەڵ وشكەساڵی وردە وردە ئەو دوو سەرچاوەیەش بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردو، حكومەتی عێراقیش ئەو بڕە كارەبایەی كە دەیناردە هەرێمی كوردستان ڕایگرت. لە 2006 یەكەم هەنگاوی گرنگ دەستی پێ كرا لە بونیاتنانی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبای غازی لە هەولێر، ئەم هەنگاوەش لەگەڵ هەڵكشانی خێرای ژمارەی هاوبەشانی كارەبا و بەرزبوونەوەی خواستی بەكارهێنانی كارەبا كاریگەرییەكی ئەوتۆی نەبوو لەسەر زیادبوونی ماوەكانی پێدانی كارەبا، لەم كابینەیەدا لە كارنامەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگییەكی باش بە باشكردنی دۆخی خزمەتگوزارییەكان دراوە، ئەگەر تەنیا باسی سێكتەری بەرهەمهێنانی كارەبا بكەین، دەبینین لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا توانیمان 615 مێگاوات كارەبا زیاد بكەین؛ 300 مێگاوات لە وێستگەی هەڵمیی خەبات و 165 مێگاوات لە گەرمیان و 150 مێگاوات لە زاخۆ، هەروەها بەرهەمهێنانی 75 مێگاوات كارەبا لە ڕێگەی وزەی خۆر لە قۆناغی واژۆكردنی گرێبەستدایە، بەمەش لەم كابینەیەدا توانای بەرهەمهێنانی كارەبامان گەیاندە 7052 مێگاوات. هەردوو وێستگەی هەڵمیی خەبات و وێستگەی 165 مێگاواتی گەرمیانیش بە وێستگەی ژینگەپارێز دادەنرێن و ڕۆڵیان لە كەمكردنەوەی دەردانی ئەو غازە ژەهراوییە هەیە، كە لەكاتی پرۆسەی بەرهەمهێنانی كارەبا دەچێتە دەرەوە، بۆ یەكەمین جاریشە لە سەر ئاستی عێراق و كوردستان وێستگەیەكی كارەبا لە ڕێگەی بەكارهێنانی ئەو گازە بەفیڕۆچووەی كێڵگە نەوتییەكان دادەنرێت كە لەكاتی بەرهەمهێنانی كارەبا گازەكە دێتە دەرەوە و نەك تەنیا بەفیڕۆ دەچوو، بەڵكو دەبووە هۆی پیسبوونی ژینگەی ناوچەكەش لە گەرمیان، لە ساڵی داهاتووشدا 37 مێگاوات كارەبا لە ڕێگەی هایدرۆپاوەرەوە لە وێستگەی دێرەلۆك بەرهەم دەهێنین، هەموو ئەم هەنگاوانە نەك تەنیا ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبای زیاد كرد، بەڵكو پابەندی ژینگەپارێزی و كەمبوونەوەی تێچوونیش بووین، بەتایبەتی كە زۆربەی هەرە زۆری یەكەكانی بەرهەمهێنانمان لە گازوایلەوە (كە تێچوونی زۆر بوو) گۆڕی بۆ بەكارهێنانی گازی سرووشتی.

* باسی بەرهەمهێنانی كارەبات كرد لە ڕێگەی تیشكی خۆر كە لە ئێستادا ئەم شێوازەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە وڵاتانی پێشكەوتوو گرنگیی زۆری پێ دەدرێت، ئایا لەم ڕووەوە وەزارەت چی كردووە؟

- پشتبەستن بە وزە نوێبووەكان بەتایبەتی لە ڕێگەی وزەی خۆر لە پلانی وەزارەتی كارەبادایە، چەندین تەندەر و گرێبەست ئامادە كراوە و لە قۆناغی واژۆكردن و پەسەندكردندایە، لە یاسای نوێی وەزارەتی كارەباشدا جێگەی چۆنیەتی سوودوەرگرتن لەم وزە نوێبووەوە كراوەتەوە و پاڵپشتیی كەرتی تایبەتیش دەكەین و هانیان دەدەین بۆ وەبەرهێنان لە وزەی خۆر، ئێمە لەپلانماندایە تا ساڵی 2030 نزیكەی 900 مێگاوات كارەبا لە ڕێگەی وەزی خۆر و نزیكەی 457 مێگاواتی دیكە لە ڕێگەی هایدرۆپاوەرەوە بەرهەم بهێنین. هاوكاری و كارئاسانی و پاڵپشتیی كەرتی تایبەتیشمان كردووە و، لە شارەكانی كوردستان لە چەندین كارگە و قوتابخانە و نەخۆشخانە و هۆتێلی گەشتیاریی یەكەی بەرهەمهێنانی كارەبایان بە وزەی خۆر داناوە، ئەمە وێڕای پڕۆژەی هایدرۆپاوەری دێرەلۆك كە لە بەهاری ساڵی داهاتوو بە توانای 37 مێگاوات كارەبا دەكەوێتە كار و بە یەكێك لە هەرە پڕۆژە پێشكەوتووەكان و تەنانەت پرۆژەی هایدرۆپاوەر لەسەر ئاستی عێراق و كوردستان دادەنرێت كە لە ماوەی 30 ساڵی ڕابردوودا ئەنجام دراوە.

* یەكێك لەو دەستكەوتانەی زۆربەی جار باسی دەكەن، بریتییە لە كەمكردنەوەی خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبا، بەوەی لە ڕێگەی چاكسازییەكان لە گرێبەستەكان و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدانی وزەی كارەبا، بووەتە هۆی كەمبوونەوەی خەرجییەكان و داهاتێكی زۆر بۆ گەنجینەی هەرێم گەڕاوەتەوە. ئایا لەم كاتەدا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستی بە سیولەی نەختینەیی هەیە بۆ پێدانی مووچە و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی دیكە، تا چەند توانیوتانە خەرجییەكانی بەرهەمهێنانی كاربا كەم بكەنەوە؟

- ئەمە پرسیارێكی گرنگە؛ ڕەنگە هاووڵاتیانی كوردستان ڕاستەوخۆ لە گرنگیی ئەم دەستكەوتە نەزانن، لەم كابینەیەدا بە پاڵپشتیی ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیمان بە سەركەوتوویی سەرجەم گرێبەستەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا گۆڕانكاری بەسەردا بێنین و، نرخی تێچوونی یەكەی كارەبا كەم ببێتەوە، ئەمە لە كاتێكدا لە ساڵی 2018 تێچوونی یەكەیەك بە دینار 128 بوو، ئێمە لە 2020 توانیمان تێچوونی یەكەیەك بەدینار بۆ 71 كەم بكەینەوە. لەلایەكی دیكەوە بەفیڕۆدانی كارەبا بە ڕێژەیەكی زۆر باش كەم كراوەتەوە لە 45% بۆ 34% و داهاتەكانمان زیادی كردووە.

* دەڵێن چەند بەرهەمهێنان زیاد بێت، ئەگەر تۆڕێكی پێشكەوتووی گواستنەوە و دابەشكردنی باشت نەبێت، ناتوانرێت بەباشی كۆنتڕۆڵی گەیاندنی كارەبا بۆ هاوبەشانی كارەبا بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و بەردەوام بكەیت؛ ئایا لە ڕووی گواستنەوە و دابەشكردنی كارەباوە چی كراوە؟

- ئەم پرسیارە دوو تەوەر لەخۆ دەگرێت: (كەرتی گواستنەوەی كارەبا و كەرتی دابەشكردنی كارەبا)؛ بە پاڵپشتیی ئەنجومەنی وەزیران و خودی ڕێزدار سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆرترین پرۆژە و كار لەم دوو سێكتەرە كراون، بە ڕاددەیەك ناتوانین لە دووتوێی ئەم دیمانەیەدا بە تەواوەتی حەقی خۆی بدەینێ، بۆیە بە پوختی و بە كورتی باسی دەستكەوتەكانی كەرتی گواستنەوە و دابەشكردنی كارەبا دەكەم. بەپێی ئەو بودجە كەمەی لەبەردەستمان بووە، كارێكی گەورە بۆ ئاوەدانكردنەوەی ژێرخانی كارەبا ئەنجام دراوە، هەر لە ڕاكێشانی دەیان هەزار كیلۆمەتر لە هێڵی پاڵەپەستۆی بەرز و دامەزراندنی دەیان وێستگەی گواستنەوە و دابەشكردنی كارەبا كە تەنیا لە پارێزگای هەولێر 15 وێستگەی دابەشكردنی كارەبا و وێستگەی مۆبایلمان دامەزراندووە، لە بواری دەركردنی فیدەری نوێ لە وێستگەكانەوە بۆ ناوچە و قەزا و ناحیە و گوند و گەڕەكەكان ڕۆژانە تیمەكانی وەزارەت لەگەڵ تیمەكانی كۆمپانیاكان سەرقاڵی ئەم كارەن، با سەرنجێكی ئەم ژمارانە بدەین، ئەو كات با خوێنەر بڕیار بدات چی كراوە: لە ساڵی 2004 تەنیا 21 وێستگەی مۆبایلی كارەبای «132 كەی ڤی»مان هەبووە، ئەم ژمارەیە بووەتە 113، هەروەها وێستگەی مۆبایلی 33 كەی ڤی لە 2004 تەنیا 24 وێستگە بووە ئێستا بووەتە 131 وێستگەی مۆبایل، لەسەرەتای ئەم كابینەیەدا تۆڕی كارەبای دهۆكمان بەستەوە بە تۆڕی كارەبای كوردستانەوە و ئەو پارێزگایەمان لە گرفتێكی گەورە دەرباز كرد، لە ئێستادا دوو پڕۆژەی گەورە لە قۆناغی جێبەجێكردندان لە پارێزگای سلێمانی، ئەویش هێڵی (بازیان – ڕانیە و تانجەڕۆ – سەید سادق)ـە، لە ساڵی 2019 لە سەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری گواستنەوە 32 پڕۆژە بە گوژمەی 214 ملیۆن دۆلار بونیاد نراوە، لە بواری دابەشكردنی كارەبا 738 پڕۆژەی ڕاكێشانی فیدەر بە گوژمەی 100.6 ملیار دینار ئەنجام دراوە، تۆڕی كارەبا نوێ كراوەتەوە و بونیاتنراوە و چەندین پڕۆژەی وێستگەی ناوەندی 132 كەی ڤی قەبارە گەورە كەوتە كارەوە، لە پلانیشماندایە وێستگەی ناوەندیی 400 كەی ڤی و 29 وێستگەی 132 كەی ڤی و 35 وێستگەی 33 كەی ڤی و 6 وێستگەی مۆبایل و چەندین هێڵی نوێ بۆ گواستنەوەی وزە لە نێوان ئەو وێستگانەدا بونیات بنێین. هەر لە بواری دابەشكردنی كارەبا لە ئێستادا سەرقاڵی جێبەجێكردنی پڕۆژەیەكی گرنگی دانانی پێوەری زیرەكین لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان و بۆ سەرجەم هاوبەشانی كارەبا بەبێ جیاوازی، ئەمەیە دادپەروەری و ڕێكخستنەوەی كەرتی كارەبا لە سەر ڕێگایەكی ڕاست و دروست كە لە كارنامەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان داڕێژدراوە.

* زۆر باس لە پڕۆژەی پێوەری زیرەك دەكرێت و لێرە و لەوێ زۆر جار گلەیی و گازندەش هەیە؛ ئایا گرنگیی ئەم پڕۆژەیە لە چیدایە وا بەو شێوەیە گۆڕانكاریی لە ماوەكانی پێدانی كارەبا بووە هۆی كەمبوونەوەی سووتاندن و تەقاندنەوەی محاویلەكان؟

- هەر سامان و خزمەتگوزارییەك پێوەرێك بۆ بەكارهێنانی دانەنرێت، نە بەردەوام دەبێت، نە بە شێوەیەكی دادپەروەر و ڕێكوپێك دەگاتە خەڵكی، لەسەر ئەم بنەمایە و لە پێناو باشكردنی خزمەتگوزاریی كارەبا و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدان و ڕێكخستنەوەی كەرتی دابەشكردنی كارەبا، پڕۆژەی پێوەری زیرەكمان جێبەجێ كرد، بەبێ بەرامبەر كە بە یەكێك لە پڕۆژە گرنگ و گەورەكانی وەزارەتی كارەبا و كەرتی كارەبا لە هەرێمی كوردستاندا دادەنرێت، ئەم پڕۆژەیە بۆ 1 ملیۆن و 500 هەزار هاوبەشە و لە ئێستادا ئەو ژمارەیە بۆ سەرووی 1 ملیۆن و 700 هەزار هاوبەش هەڵكشاوە، پێوەری زیرەك دابەشكردنی كارەبا بۆ هاووڵاتیانی خۆشەویست و سەرجەم پۆلەكانی دیكەی كارەبا ڕێك دەخات و بە توانایەكی بەرز و چاودێری و كۆنتڕۆڵێكی باشتر سیستەمی كارەبا ڕێك دەخاتەوە بۆ هەموو هاوبەشان بەبێ جیاوازی، ئەمەش لە ڕێگەی سۆفتوێرێكی پێشكەوتووەوە خەرجی بەكارهێنانی كارەبا دیاری دەكات و، ونبوونی كارەبا كەم دەكاتەوە، لە هەمووی گرنگتر تۆ ئەگەر كارەبایەكی بەردەوامت لەمن دەوێت، ئەوا پێوەری زیرەك و ڕێكخستنەوەی كەرتی دابەشكردنی كارەبا هەنگاوێكی گرنگە بەرەو دابینكردنی كارەبایەكی بەردەوام، هەرچی ئەو گلەیی و ڕەخنانەش هەیە ئێمە بەدواداچوونی جددی و بەردەواممان بۆ كردووە، زۆرجار ڕاست دەرنەچووە و تەنیا بۆ دژایەتیكردنی پڕۆژەی پێوەری زیرەكە، ڕەنگە لە من بپرسی بۆ دژایەتیكردن؟ من لەوەڵامدا پێت دەڵێم: بەداخەوە ململانێی سیاسی و بەلاڕێدابردنی ڕاستییەكان كاریگەری لە سەر جێبەجێكردنی چاكسازی و ڕێكخستنەوەی كەرتەكانیش هەیە، چونكە چەندین ساڵە خەڵكانێك بە بێ بەرامبەر مافی ئەو هاونیشتمانیانە دەخۆن كە بە ڕێكوپێكی دەست بەكارەباوە دەگرن و بەپێی تواناو دارایی خۆیان كارەبا بەفیڕۆ نادەن، تۆ دەزانیت ژمارەی سەرپێچیەكانی كارەبا كە لەم پڕۆژەیە دەستنیشان كراوە، چەند زۆر بووە و بە دەیان هەزار سەرپێچیمان بڕیوە و، پارە و داهاتی گشتی بۆ خەڵك و كارەبایەكی باشتریش بە تێچوونێكی كەمتر و بەفیڕۆدانێكی كەمتر بە هاووڵاتیان گەیشتووە.

* بەڵام هێشتا هاووڵاتیان گلەیی و ڕەخنەی ئەوەیان هەیە دەڵێن لە وەرزی زستان و هاویندا كارەبای زیاترمان دەوێت، هەموو ئەم پڕۆژە و كارە زۆرانە بۆ كاریگەریی ئەوتۆی نەكردووەتە سەر زیادبوونی ماوەكانی پێدانی كارەبا؟

- سەرەتای قسەكانم باسی هەنگاوەكان و ئەو هەموو پڕۆژەیەم كرد كە جێبەجێ كراوە و جێبەجێ دەكرێت، واتە ئەمە سەرەتای ڕێگایە و ماوەیەكی كەمی ماوە بۆ ئەوەی كەرتی كارەبا لە كۆتایی كابینەكەدا بە شێوەیەكی باشتر و بەرچاوتر دەربكەوێت، لەگەڵ ئەمەشدا ئێمە سێ كاتژمێر كارەبامان زیاتر كردووە لەم كابینەیەدا، هەرچەندە قەیرانی دارایی و پەتای كۆرۆنا و نەبوونی دامەزراندنی دەستی كار و شارەزایی نوێ هەمووی ئاستەنگن لە بەردەم خێرا جێبەجێكردنی پلانەكانمان، بۆیە لە ئێستادا وەزارەتی كارەبا كاری جددی دەكات لەپێناو باشتركردنی ئاستی خزمەتگوزارییەكان، من لەوە تێدەگەم هەموو كارێكی نوێ و چاكسازییەك بەرهەڵستكار و هەندێك جار خۆڕاهاتنی پێویستە، بەڵام لەم كابینەیەدا كەمكردنەوەی خەرجییەكان و زیادكردنی داهات و كەمكردنەوەی بەفیڕۆدان و دامەزراندنی هەزارەها كیلۆمەتر لە هێڵی پاڵەپەستۆی بەرز و نزم و دامەزراندنی سەدان وێستگەی قەبارە گەورە و مامناوەندی و كاری بەردەوامی فەرمانبەران و كرێكارانی كارەبا كە بەڕاستی پێشمەرگەی ڕووناكین و لەم پێناوەدا گیانیان كردووەتە قوربانی، كرێكارمان هەیە هەردوو دەستی لەدەست داوە و كرێكاری دیكەمان هەیە، زیانی گەورەیان بەركەوتووە و بەشێك لە جەستەی لەدەست داوە و شایەنی ئەوەن ڕێز و تەقدیر بكرێن. داوام لە سەرجەم كرێكارو فەرمانبەرانی كارەبا هەیە، بەبێ پێداویستییەكانی كاركردن و ڕەچاوكردنی سەلامەتیی كاری پیشەیی بە هیچ شێوەیەك خۆیان نەخەنە مەترسییەوە، داوام لە هاونیشتمانیانیش ئەوەیە ڕەچاوی ئەو هەموو قوربانی و هەوڵانەی كرێكار و فەرمانبەرانی وەزارەت بكەن و زیاتر پاڵپشت و هاوكارمان بن، چونكە دواجار ماڵەكانی ئەوان و منداڵەكانی ئەوان كارەبایەكی باشتر و خزمەتگوزارییەكی پێشكەوتووتریان بۆ دابین دەكرێت.