رۆجەر پیتەرسۆن پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی لە ئەنستیتیوتی تەقەنی ماساشۆسێتس بۆ گوڵان: ئیدارەی بایدن دەیەوێت لە هەر پابەندبوونێكی نوێ لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خۆی بەدوور بگرێت
ڕۆجەر پیتەرسۆن خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستی سیاسی كە لە زانكۆی شیكاگۆ بەدەستی هێناوە، لە ئێستادا پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە ئەنستیتیوتی تەقەنی ماساشۆسێتس و شارەزا و تایبەتمەند و وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە وەك: پەیوەندییە مەدەنی و سەربازییەكان، سیاسەتی بەراوردكاری، ناكۆكیی ئیتنی و سیاسەتی ناسنامە و دیراساتی ئەمنی، توندوتیژی و شەڕ و كاروباری عێراق. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتوووەكان لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو ڕووداو و پەرەسەندنانەی لەم ناوچەیەدا ڕوو دەدەن و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* باس لەوە دەكرێت كە لە ئێستادا گۆڕانكاری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا ڕووی داوە، ئەویش بە هۆی ئەوەی كە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن سیاسەتێكی دەرەكیی جیاوازی بەراورد بە سیاسەتی ئیدارەی پێش خۆی گرتووەتەبەر و، پتر جەخت لە سەر گرنگیی كاركردن لەگەڵ هاوپەیمانەكان و گەڕانەوە بۆ دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان دەكاتەوە، ڕاو بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- ئەوەندەی من سەرنجم دابێت و هەڵسەنگاندنم بۆ كردبێت، ئەوا سەرۆك جۆ بایدن ڕێچكە و شێوازێكی دیاریكراو و تایبەت بە خۆی نەگرتووەتەبەر لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، بەڵكو ئەوەی بەدی دەكرێت، دووبارەكردنەوەی سیاسەتی دەرەكیی سەردەمی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆبامایە- كە خۆی لەو كاتەدا جێگری سەرۆك بوو-، بناغەی ئەم سیاسەتەش گرتنەبەری ڕێگاچارەی مامناوەندە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرس و بابەتە نێودەوڵەتییەكاندا. من لێرەدا نامەوێت بەراوردی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی بایدن بە سیاسەتی دەرەوەی دۆناڵد ترەمپ بكەم، چونكە هەموومان دەزانین كە ترەمپ كەسێكی پێشبینی نەكراو و ناتەقلیدی بوو. لەبەر ئەوە دووپاتی دەكەمەوە سیاسەتەكانی بایدن هیچ لادان و گۆڕان و ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتییان بە خۆوە نەبینیوە، كاتێك بەراوردی دەكەین بەو سیاسەتەی ئیدارەی باراك ئۆباما پیادەی دەكرد. ئەوەی پەیوەست بێت بە كاركردنی پێكەوەیی، ئەوا جۆ بایدنیش بە چەشنی سەرۆكەكانی پێش خۆی- بە دڵنیاییەوە جگە لە دۆناڵد ترەمپ- بە شێوەیەكی گشتی پابەندە بە كاركردن و هاوكاریكردن لەگەڵ هاوپەیمانەكان و ئەمەش ڕەوت و ئاراستەیەكی ئەرێنییە، مەبەستم ئەوەیە ئەمە هەنگاوێكی بوێرانە و دەگمەنی بایدن نییە كە هەڵیگرتبێت و بووبێتە خەسڵەتی سیاسەت و شێوازی مامەڵەكردنە جیهانییەكەی، بەڵام هەروەك ئاماژەم پێ كرد، ئەمە ڕێگاچارەیەكی ئەرێنییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە و قەیرانە جیهانییەكان و ئیدارەی ئەمریكاش دەرئەنجامی خوازراوی لێ بەدەست دەهێنێت.
* ئەی پێت وایە پەیوەندیی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا لەگەڵ هێزە جیهانی و ڕكابەرەكانیدا، بە تایبەتی ڕووسیا و چین هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا هاتبێت؟
- لە ڕاستیدا گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ ڕووی نەداوە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و ئەو دوو وڵاتەدا كە ئێوە ئاماژەتان پێ كرد، واتە سرووشتی ئەم پەیوەندییانە بە هەمان شێوەی پێش دەستپێكردنی دەسەڵاتی بایدن ماونەتەوە و درێژەیان هەیە. بەڵام لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە ئەم ئیدارەیە هەندێ هەڵوێستی باشی هەبووە لە ئاست پرس و كێشە جیهانییەكان، بە تایبەتی هەڵوێستەكەی لە لووتكەی ژینگە، كە ئەو بایەخێكی زۆر بە پرسی گۆڕانی ژینگە و كێشەی ژینگەییەكان دەدات. ئەمە لە كاتێكدا بیرۆكە و شێواز و ڕێگاچارەی نوێی لە بوار و پرسەكانی دیكەدا نەهێناوەتە ئاراوە.
* ئەی چۆن لە مەسەلەی ڕێككەوتنی ویلایەتە یەكگرتوووەكان و بەریتانیا و ئوستڕاڵیا دەڕوانیت كە تێیدا فەڕەنسا فەرامۆش كرا و ڕێككەوتنی نێوان فەڕەنسا و ئوستڕاڵیا هەڵوەشێندرایەوە ون لە بری ئەوە ئەمریكا و بەریتانیا ڕێككەوتنیان كرد، بۆ دروستكردنی ژێرئاوی بۆ ئوستڕاڵیا كە بە وزەی ئەتۆمی كار دەكات؟
- من پێم وایە پاڵنەر و هۆكارە سەرەكییەكانی پشت ئەم مەسەلەیە بازرگانی بوو، واتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ویستی ئەم تەكنەلۆژیایە بە ئوستڕاڵیا بفرۆشێت، پێم وایە كاردانەوەی فەڕەنسا زیادەڕەوی لەخۆگرتبوو. هەرچۆنێك بێت، من پێم وایە ئەم كێشە و بارگرژییەش تێدەپەڕێت و پەیوەندییەكانیان دەچنەوە دۆخی سرووشتیی خۆیان و ئاسایی دەبنەوە.
* ئەی چۆن لە سیاسەتی ئیدارەی جۆ بایدن دەڕوانیت لە ئاست ناوچەیەكی پڕ لە كێشە و ئاڵۆزی و پشێوی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ ئایا ئەم ئیدارەیە هیچ سیاسەتێكی جیاواز و تایبەتی پیادە كردووە لەم ڕووەوە كە بكرێت ئاماژەی پێ بدرێت؟
- ئەوەی لەم ڕووەوە دەتوانین بیڵێین ئەوەیە كە ئەم ئیدارەیە دەیەوێت خۆی لە هەر پابەندبوونێكی نوێ بە دوور بگرێت لە ئاست كێشە و پرسەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت وەك پشتڕاستكردنەوە و سەلماندنێك بۆ وەڵامی پرسیاری یەكەم لەم ڕووەوە ئاماژە بە نموونەیەك بكەین، كە ئەویش هەڵوێست و سیاسەتەكانیەتی لە ئاست ئیسرائیل و بە دیاریكراوی لە ئاست ناكۆكیی ئیسرائیل و فەلەستیندا، كە ئەوەی بەدی دەكرێت، پشتیوانیی ویلایەتە یەكگرتووەكانە بۆ ئیسرائیل و دوودڵیی ئەمریكایە لە تەحەددیكردنی ئیسرائیل لەسەر تۆماری پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ.
* بەڵام ئەگەر لە نێو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە دیاریكراوی باس لە كێشەی ئێران و ئەمریكا بكەین، ئەوا دەكرێت بڵێین كە بێ متمانەییەكی زۆر هەیە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، بە تایبەتی كە ئیدارەی پێشوو بە سەرۆكایەتیی ترەمپ تاكلایەنانە لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە، بەڵام لە ئێستادا ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ئیدارەی بایدن خوازیارە (ئەگەر نەڵێین پێداگرە) لەسەر درێژەدان بە گفتوگۆكان بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، ئایا دەكرێت هیچ هەنگاوێكی بنیاتنانی متمانە لە نێوان ئەم دوو وڵاتە بگیرێتەبەر؟
- ئەوەی لەم پرسەدا مایەی سەرنجدانە ئەوەیە كە گفتوگۆكانی پەیوەست بە گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە درێژەی هەیە و بەردەوامە، بەڵام بە بێ ئەوەی گفتوگۆكارە ئەمریكی و ئێرانییەكان بكەونە دانوستاندنی ڕاستەوخۆوە. دواتر لە ئێستادا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێی وایە پێویستە پەلە بكرێت لە یەكلاكردنەوەی ئەم پرسە، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەو پەرەسەندنانەی بەم دواییە لە پڕۆگرامی ئەتۆمیی ئێراندا هاتوونەتەئاراوە. كە پێم وایە دەبوو زووتر ئەم هەنگاوەی هەڵبگرتایە، بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكەی ئێوەش ئەوا پێم وانییە هیچ یەكێك لەم دوو وڵاتە بیری لە هەڵگرتنی هەنگاوەكانی بنیاتنانی متمانە كردبێتەوە.
* بەڵام بە تێڕوانینی ئێوە ئایا هیچ دەرفەتێك هەبوو كە ئەم دوو وڵاتە لەدەستیان دابێت بۆ بەدیهێنانی بەرەوپێشچوونی ڕاستەقینە لەم ڕووەوە بە تایبەتی كە ئێوە باس لەوە دەكەن كە دەبوو ئەمریكا زووتر هەوڵی بەپەلەی بخستایەتەگەڕ بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسە؟
- من لێرەدا ڕام وایە كە خودی ئیدارەی جۆ بایدن دەرفەتی لەدەست دا بۆ ئەوەی گفتوگۆكان لەگەڵ ئێران بە ئاڕاستەیەكی باش و ئەرێنیدا ببات، بە چەشنێك كە دەرئەنجامێكی خوازراوی لێ بكەوێتەوە، لێرەدا مەبەستم ئەوە بوو، دەبوو ئەم ئیدارەیە پەلەی بكردایە لە چڕكردنەوەی هەوڵەكان بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن و دەرئەنجامێكی خوازراو پێش ئەوەی سەرۆكێكی نوێ لە ئێران دەست بە كار بێت. كەواتە دەكرێت ئەمە بە پاشەكشە و شكستێك لێك بدرێتەوە. بە تێڕوانینی من هۆكارەكەشی ئەوە بوو كە ئیدارەی جۆ بایدن دەیویست وا خۆی پیشان بدات كە هەڵوێستی توندتر و سەختر بەراورد بە ئیدارەی باراك ئۆباما لە ئاست ئێران و پرسی پڕۆگرامی ئەو وڵاتە دەگرێتەبەر.
* پەرەسەندنێكی دیكەی خێرا و دراماتیكی لە ماوەی ڕابردوودا بریتی بوو لە بڕیاری كشانەوەی بەپەلەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان، كە ئەم بڕیارە ڕووبەڕووی ڕەخنە و سەرزەنشتێكی زۆر بووەوە، ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بكەن بۆ ئەو ماوەیەی تێپەڕیوە بەسەر گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن بزووتنەوەی تاڵیبان و ئیدارەدانی ئەو وڵاتەوە، ئایا چۆن لە بارودۆخی ئەمنیی ئەو وڵاتە و دەرئەنجامەكانی دەڕوانن؟
- هیچ نكۆڵی لەوە ناكرێت كە نەدەبوو ئەمریكا بەو خێراییە و بەو چەشنە پڕ لە پشێویی و پاشاگەردانییە پاشەكشە لە وڵاتی ئەفغانستاندا بكات. هەرچەندە نابێت زۆرێك لە ئۆباڵەكەش بخەینە ئەستۆی خودی ئەم ئیدارەیە، چونكە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ماوەی 20 ساڵ لەو وڵاتەدا بوو، هەر ئیدارەیەكیش بڕیاری كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكای لەو وڵاتە دەربكردایە، ڕووبەڕووی ڕەخنە و گلەیی و سەرزەنشتكردن دەبووەوە. لەگەڵ ئەوەشدا و بە حوكمدان لەسەر ئەو بارودۆخەی تا ئێستا گوزەراوە، ئەوا ڕەنگە هێشتا زوو بێت بڵێین ڕەوتی پەرەسەندنە ئەمنییەكانی ئەو وڵاتە بە چ ئاقار و ئاڕاستەیەكی دراماتیكیدا دەڕۆن.
