نەدیم شەحادە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری زانكۆی ئەمریكی لوبنانییە لە نیویۆرك و توێژەری بواری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیایە لە دامەزراوەی چەتەم هاووس، پێشتر بەڕێوەبەری سەنتەر فارێس بوو بۆ دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی توفتس. هەروەها بەڕێوەبەری دیراساتی لوبنانی بوو لە زانكۆی ئوكسفۆرد. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە بارودۆخی لوبنان و هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەو نادڵنیاییە ئابووری و سیاسییەی باڵی بەسەر ئەو وڵاتەدا كێشاوە، ئەو داڕووخانە ئەمنییەی ڕووی دا، و ئاسۆی چارەسەرەكان و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* هەروەك ئاشكرایە وڵاتی لوبنان دوچاری تەنگژەیەكی قووڵ و توند بووەتەوە، ئەو حاڵەت و هەلومەرجەی لە لوبناندا دەگوزەرێت، بەرجەستەبوونی داڕووخانی دەوڵەت و دامەزراوەكانیەتی، كە ئەوپەڕی سەختی و دژواری بۆ ژیان و گوزەرانی خەڵكەكە دروست كردووە، ئێوە چۆن وەسفی بارودۆخی لوبنان دەكەن؟

- نكۆڵی لەوە ناكرێت كە ئەوەی لە وڵاتی لوبناندا دەگوزەرێت بارودۆخێكی تا دوا ڕاددە ئاڵۆزە، بەڵام ئەگەر من وەڵامەكەم سادە بكەمەوە، ئەوا دەتوانم ئاماژە بەوە بكەم كە هۆكاری سەرەكیی كێشە و تەنگژە و قەیرانەكانی ئەم وڵاتە بریتییە لە كێشەی سیاسی، كە هەروەك بینیمان و دەبینین ئەم كێشە و دژوارییە سیاسییانە دەرئەنجام و ئاكام و دەرهاویشتەی خراپیی ئابووریان لێكەوتووەتەوە لە ماوەی 15 بۆ 20 ساڵی ڕابردوودا، درێژەكێشانی ئەم دۆخە نالەبارە ئابوورییەش سەری كێشا بۆ داڕووخانی باری دارایی. كەواتە ڕاستە ئەم سێ ڕەهەندە، یان لایەنە (سیاسی و ئابووری و دارایی) پێكەوە گرێدراون، بەڵام هۆكارە سەرەكییەكە سیاسییە، واتە ناكرێت تۆ چارەسەری دۆخە خراپە داراییەكە بكەیت، ئەگەر چارەسەری هەلومەرجی نالەباری ئابووری نەكرێت، چارەسەركردنی دۆخی نەخوازراوی ئابووری بەندە بە یەكلاكردنەوەی كێشە سیاسییەكانەوە، كێشە سیاسییەكەش پتر پەیوەستە بەوەی دەبێت وڵاتەكە بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا بڕوات، كە ئەمە هەمان كێشەیە كە عێراق بەدەستیەوە دەناڵێنێت، دواتر كێشەی پەیوەندییەكانی لوبنان بە ئێران و مەسەلەی حزبوڵا و كاریگەریی هەموو ئەم كێشە سیاسییانە لەسەر ئابووری وڵاتەكە.

* بەڵام ئەوەی لەم ماوەیەی دواییدا بە سەر وڵاتی لوبنان و ئابووریی ئەو وڵاتە و ژیان و گوزەرانی خەڵكدا هات، مایەی تێڕامانی قووڵ و هەڵوەستەلەسەركردنێكی جددییە، بە تێڕوانینی ئێوە چی ڕوویدا تا وڵاتەكە بەو دۆخە بگات؟

- لە ڕاستیدا دەتوانین دۆخەكە بگەڕێنینەوە بۆ كەڵەكەبوون و درێژەكێشانی كاریگەرییەكانی دۆخە ئابوورییەكە، كە بینیمان لە كۆتاییدا دەرهاویشتەكانی ئەم دۆخە سەریان كێشا بۆ داڕووخانێكی تەواو. مەبەستم ئەوەیە ئەگەری ئەوە هەبوو ئەم دۆخە چەند ساڵێك پێش ئێستا ڕووی بدایە. لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە ساتەوەخت و ڕووداوێكی گەورە بكەین، كە بریتییە لە بە ئامانجگرتن و كوشتنی ڕەفیق ئەل حەریری، كە دواتر كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسی و ڕۆژنامەنووس و بەرپرسی ئەمنییش كرانە ئامانج و كوژران، بە تایبەتی ئەوانەی كاریان لە پرۆسەی لێكۆڵینەوەدا دەكرد، بۆ بەرژەوەندیی ئەو دادگایەی پێكهێنرابوو بۆ دادگاییكردنی بكوژانی حەریری. پاشان 19 مانگ وڵات دوچاری ئیفلیجبوون هات و ناوەندی شاری بەیروت داگیركرا بە ئامانجی ڕووخاندنی حكومەتەكە بۆ ئەوەی ئەو دادگاییكردنەوە بەڕێوە نەچێت و ئەنجام نەدرێت. ئەمە لە نێوان ساڵانی 2006 و 2008دا ڕوویدا.

* لە ئێستادا حكومەتێكی نوێ پێكهاتووە لە لوبنان، ئایا پێتان وایە ئەم حكومەتە بتوانێت هەنگاوی جددی بنێت بۆ لانی كەمی كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی خراپترین داڕووخان و پووكانەوەی ئابووری كە دوچاری لوبنان بووە؟ ئایا پێت وانییە ئەگەر ئەم حكومەتەش نەتوانێت هەوڵی جددی بدات، ئەوا لەگەڵ داڕووخانە ئابوورییەكەدا داڕووخانێكی ئەمنیی مەترسیداریش دوچاری لوبنان دەبێتەوە، كە لە ڕووداوەكانی ئەم چەند ڕۆژی دواییدا بەدیمان كرد؟

- من لەگەڵ ئەوەدا نیم كە سیاسەتمەداران و بەرپرسانی ئەم وڵاتە بێ ئاگا بن لە كێشە و لە بارودۆخەكە، مەبەستم ئەوەیە مەسەلەكە، یان كێشەكە ئەوە نییە كە بڵێین سیاسییەكان ئاگایان لە كێشە و قەیرانەكانی وڵاتەكە نییە، هەر بۆیە هیچ هەوڵ و هەنگاوێكیشیان نییە بۆ باشتركردنی بارودۆخەكە، نەخێر، ئەمە مەسەلەكە نییە، بەڵكو من پێم وایە هۆكاری ئەوە سیاسی و كاربەدەست و بەرپرسەكانی وڵاتەكەی ئێمە هیچ كارێك ناكەن، ئەوەیە كە سیستمە سیاسییەكە دوچاری سستی و ئیفلیجبوون بووەتەوە، كە ئەمە یەكەم جار نییە لوبنان و سیاسییەكەی بەم دۆخەدا گوزەر بكات، بەڵكو چەندین جار دوچاری ئەم حاڵەت بووەتەوە. چونكە لە ماوەی 2013 و 2016 لوبنان بۆ ماوەی 29 مانگ بێ حكومەت بوو. هەروەها نەمانتوانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجام بدەین، ئەوە بوو ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە بۆ 22 جار دوا خرا، مەبەستم ئەوەیە 22 جار پەرلەمان كۆبوونەوەی كرد بۆ ئەوەی هەموو جارێك بڕیاری دواخستنی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكە بدات، وڵاتەكەش بێ سەرۆك بوو. كەواتە ڕیشەی كێشەكان بێخەمی، یان گەندەڵیی بەرپرسەكان نییە، بەڵكو ئەوەیە تەواوی سیستمە سیاسییەكە ئیفلیج بووە و تەواوی وڵاتەكە بووەتە بارمتە. لەم ڕوانگەیەوە ڕەنگە وەسفكردنێكی ورد نەبێت بڵێین لوبنان دەوڵەتێكی شكستخواردووە، بەڵكو دەتوانین بڵێین لوبنان دەوڵەتێكی تێكشكاوە و ئەوە بوو بینیمان چۆن دوچاری ئەو حاڵەتی داڕووخانە بووە.

* بەڵام لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتە نوێیەكەی ئەو وڵاتەدا ئایا پێت وایە لایەنە سیاسییە جیاوازەكان هەنگاو بەرەو كۆدەنگی و سازشكردن و دۆزینەوەی ڕێگاچارەیەك بۆ دەرچوون لەم بارودۆخە دەگرنەبەر؟

- لە ڕاستیدا من پێم وانییە گەیشتن بە سازشكردن و كۆدەنگی كێشەكانی لوبنان چارەسەر بكات، بەپێچەوانەوە ئەوەی ئەم وڵاتەی بەم ڕۆژە گەیاند، كۆدەنگی و سازشكردن بوو. چونكە ئەمە سیستمە بە سەر ئێمەدا سەپێنرا، دوای داگیركردنی بەیروت لە ساڵی 2008 و سووتاندنی ڕۆژنامە و كەناڵە تەلەفزیۆنییەكان، كە دواتر كۆبوونەوە و ڕێككەوتنی دەوحە هاتەئاراوە، كە مافی ڤیتۆی بە حزبوڵا دا، كە حزبوڵا توانی بە هۆی ئەم مافەوە حكومەت و سیستمە سیاسییەكە بەرەو ئیفلیجبوون ببات. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە، زنجیرە سازش و كۆدەنگییەكان بوو كە لوبنانی بەم ڕۆژەی ئێستا گەیاند، چونكە هەر جارێك ئەم سازشكردن و ڕێككەوتنە دەكرێت، ئەوا كێشەكان زیاتر دەبن و قەیرانەكانی قووڵتر دەبنەوە، خۆ ئەگەر نەگەینە سازشیش ئەوا كارەكان دوچاری چەقبەستوویی دەبنەوە. كەواتە كێشەكان لەوە دەرچوون كە بە سازشكردن چارەسەر بكرێن. دواتر من پێم وایە لوبنان دابڕێنراوە و گۆشەگیر كراوە لەلایەن هەمووانەوە، بە تایبەتی وڵاتانی كەنداو، كە پێیان وایە ئەو وڵاتە لە ژێر كۆنتڕۆڵی حزبوڵادایە و لەم ڕووەوە لێی بێ ئومێد بوون و پشتیان تێ كردووە. ئێمە دەزانین ئەم حكومەتەش بە بێ پشتیوانیی وڵاتانی دیكە ناتوانێت سەركەوتوو بێت.

* ئێوە باسی پشتیوانیی دەرەكی دەكەن بۆ حكومەتی لوبنان، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بە دیاریكراوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتانی كەنداو دەیانتوانی چی بكەن بۆ ئەوەی لوبنان دوچاری ئەو بارودۆخە نەبێتەوە؟

- من پێم وایە دەیانتوانی كاری زۆر بكەن بۆ پشتیوانیكردن لە ئەنجامدانی چاكسازییەكان لەو وڵاتەدا، چونكە لە ساڵی 2006ـەوە پرۆسەی چاكسازی ڕاوەستاوە و جێبەجێ ناكرێت. هەروەها لوبنان نەیتوانی سنوورەكانی كۆنترۆڵ بكات و ڕێگە لە كاری قاچاخچێتی بگرێت، نەیتوانی فرۆكەخانە و بەندەرەكانی كۆنتڕۆڵ بكات. دواتر تێكڕای لوبنان كرایە ئامرازێك بۆ گەمە ئیقلیمییەكان. كە لێرەشدا دووبارەی دەكەمەوە، ئەوە سازش بوو كە ئەم دۆخە نەخوازراوەی بە سەر لوبناندا هێنا.

* باشە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی بەردەوامبوونی ئەم دۆخە نائارام و ناسەقامگیرەی لوبنان ئایا لەسەر هەلومەرجە ئیقلیمی و بگرە نێودەوڵەتییەكەش دەبێت، كە ئاشكرایە سەرەڕای ئەوەی حكومەتی نوێ لەو وڵاتەدا پێكهاتووە، بەڵام هێشتا نادڵنیایی باڵی بەسەر دۆخەكەدا كێشاوە؟

- من پێم وانییە مەسەلەكە دەرئەنجام و دەرهاویشتە بێت، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە ئایندە و چارەنووسی وڵاتی ئێمە بەشێكی دانەبڕاوە لەو ڕكابەرییەكەی لە ئارادایە، ئێوە بڕوانن ئەم حاڵەتە لە عێراقیشدا بەدی دەكرێت و لە عێراقیشدا كار دەكرێت بۆ بەرهەڵستیكردن و بەرەنگاربوونەوەی میلیشیاكانی سەر بە دەوڵەتێكی دراوسێ و كەسانێكی دیاریكراو دەكرێنە ئامانج و دەكوژرێن و گەندەڵی هەیە و كاری قاچاخچێتی هەر بەردەوامە. هەروەها لە عێراقیشد نادڵنیایی هەیە كە دوای مەرجەعی باڵای سیستانی، مەرجەعێكی دیكە جێی بگرێتەوە كە سەر بە دەوڵەتێكی دراوسێ بێت. ئەم حاڵەتە لە لوبنان ڕووی دا، كە دوای كۆچی دوایی ئایەتوڵا محەمەد حەسەن فەزڵوڵا دەست بەسەر دامەزراوەكەیدا گیرا. كەواتە لێرەدا دەمەوێت دووپاتی بكەمەوە كە ئەوەی دەگوزەرێت بەشێكە لە ململانێ و ڕكابەرییەكی ئیقلیمی، ئەم ڕۆڵە ئیقلیمییەش لە لوبنان و سووریا و فەلەستین و عێراقدا بەدی دەكرێت، ئەمەش مایەی هەڕەشەیە بۆ هەموو لایەك. بە تێڕوانینی من فەرامۆشكردنی ئەم ڕۆڵە ئیقلیمییە بۆ هەموو لایەك مایەی مەترسی دەبێت.