ستیڤن زونێس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ، وانەبێژ و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ناتوندوتیژی، چارەسەركردنی ناكۆكی، سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە جیهانیبوون و سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دامەزرێنەر و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە هەمان زانكۆ و، لە ئێستادا ڕێكخەری ئەم پڕۆگرامەیە. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە كێشە و ئاڵۆزییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسۆكانی چارەسەركردنی ناكۆكی و قەیرانەكانی ئەم ناوچەیە و بارودۆخی عێراق و ئایندەی پەیوەندییەكانی ئەمریكا و عێراق.

 

* چۆن لە بارودۆخی ئێستا عێراق دەڕوانیت، بە تایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو هەڵبژاردنە پەرلەمانییەی لە ماوەی ڕابردوودا ئەنجام دران؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە عێراق بە هەمان شێوەی زۆرێك لەو وڵاتانەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە هاتنە دامەزراندن، بە دەست چەندین كێشەی بنەڕەتی و قووڵەوە دەناڵێنێت، بۆ نموونە ئەم وڵاتە لە چەندین پێكهاتەی جیاواز پێك دێت، كە هەست ناكەن ناسنامەیەكی هاوبەشیان هەیە، بەڵكو هەر یەكەی پابەندە و پەیوەستە بە ناسنامەی گرووپ و پێكهاتەكەی خۆیەوە. ئەوەش ئاشكرایە كە لەوەتەی ئەمریكا بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و سەربازی دەستێوەردانی كردووە لەم وڵاتەدا، واتە لە ساڵی 2003دا، ئەوا هەوڵدەدات یەكگرتوویی ئەم وڵاتە بپارێزێت و نایەوێت بە چەشنێك بەجێی بهێڵێت كە ببێتە مایەی شكست و كارەسات بۆ ئەمریكا، بەڵام دەبێت ئەوەش بزانین كە ئەو هەوڵانەی ئەمریكا بە تەنیا نابنە هۆی ئەوەی وڵاتێكی كارا دروست ببێت، بەڵكو دەبێت پێكهاتەكان بگەنە ڕێككەوتنێكی بنەڕەتی بۆ دابەشكردنی داهات و دەسەڵات. ئێستا هەرێمی كوردستان خاوەنی هەرێمێكی خۆبەڕێوەبەرە و تا ڕاددەیەك سەربەخۆییەكی ئەمری واقیعی هەیە، سوننە و شیعەكانیش لەگەڵ یەكدا ناكۆكن، كە من پێم وایە دەكرێت بونیادی سیاسیی عێراق بە چەشنێك بێت، كە پێكهاتەكان بتوانن ببنە خاوەنی خۆبەڕێوەبەری، بەڵام ئەمە پێویستی بە هێنانەئارای هاوكاری هەیە لە نێوان ئەم سێ پێكهاتەیە و لە نێو هەر پێكهاتەیەكیشدا بە جیا، دواتر نابێت ئێمە كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران لەبەرچاو نەگرین لە عێراقدا، بە تایبەتی لە پەیوەندی بە میلیشیاكانەوە، لەبەر ئەوە من بە ڕەشبینییەوە لە چەند ساڵی داهاتووی عێراق دەڕوانم.

* چۆن لە ئایندەی پەیوەندییەكانی عێراق و ئەمریكا دەڕوانیت و، ئایا پێت وایە ئەم دوو وڵاتە بتوانن پەرە بە هاوبەشییەكی ستراتیژی و درێژمەودا بدەن، بە تایبەتی كە لەم بارەیەوە گفتوگۆی ستراتیژی لە نێوانیادا ئەنجام دراوە؟

- لە ڕاستیدا بۆ ئەوەی ئەمە ڕووبدات، دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوە پیشان بدات، كە عێراق گرنگی و بایەخی هەیە بۆ بەرژەوەندییە نەتەوەیی و ستراتیژییەكانی و دەبێت وەبەرهێنانی لە عێراقدا بكات و، مەرج نییە سەرجەم پەیوەندییەكانی ڕەهەندێكی سەربازییان هەبێت، هەرچەندە من پێم وایە پێویستە ئەمریكا كەم تا زۆر هێزێك لە عێراقدا بهێڵێتەوە و جێگیر بكات، بە تایبەتی كە ئێمە دەزانین ئێران دەستڕۆیشتووە لە عێراقدا و چەندین میلیشیاش لە عێراقدا هەن، كە پشتیوانی لە ئێران دەكەن. بەڵام ئەوەی لە سیاسەت و هەڵوێستەكانی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بڕوانێت، دەگاتە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەم پرسە نەبووەتە ئەولەوییەتی سەرەكی و جددیی ئەم ئیدارەیە.

* ئەگەر باس لە ئەولەوییەتی ئیدارەی سەرۆك بایدن بێت، ئەوا ئاشكرایە كە ئەم ئیدارەیە دەستپێكردنەوەی گفتوكۆكانی لەگەڵ ئێراندا كردووەتە ئەولەوییەت بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەتۆمیی ئەو وڵاتە، یان با بڵێین زیندووكردنەوەی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، ئایا پێت وایە ئەم هەوڵ و هەنگاوانە سەركەوتن بەدەست بهێنن؟

- من زۆر بە گومانم لەم بارەیەوە، دواتر من پێم وابوو هەر شێوازی دەستپێكردنی گفتوگۆكان هەڵە بوو، لەبەر ئەوەی یەكێك لە پرەنسیپە سەرەكییەكانی گفتوگۆ و دانوستاندنەكان (بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا) ئەوەیە كە تۆ نابێت هەر لە سەرەتاوە ڕای بگەیەنێت كە خواستی بەرامبەرەكەت بەدی دەهێنێت، مەبەستم ئەوەیە نەدەبوو ئیدارەی ئەمریكا هەر لە سەرەتاوە ڕای بگەیەنێت كە دەیەوێت بگەڕێتەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، چونكە ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی ئێران بەردەوام بێت لە بنیاتنانی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی، بە بێ ئەوەی ڕووبەڕووی سزا ببێتەوە، خۆ ڕەنگە ئێران هەر بایەخ بەوەش نەدات كە بگەڕێتەوە بۆ ڕێككەوتنەكە، چونكە ئەوەتا ڕووسیا و چین هاوكاری بوون بۆ زاڵبوون بە سەر سزا ئابوورییەكاندا.

* ئەی چۆن لە پەیوەندییەكانی نێوان ئیدارەی سەرۆك بایدن و ئیسرائیل دەڕوانن، ئایا هیچ جیاوازی و ساردبوونەوەیەك لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا و ئیسرائیلدا بەدی دەكرێت لە سایەی ئەم ئیدارەیەدا، بە تایبەتی ئەگەر ئەوە لەبەرچاوبگرین كە لە سەردەمی سەرۆك ترەمپدا پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە، گەرموگوڕییەكی بەرچاوی بەخۆوە بینیبوو؟

- ئەوەی دەتوانین لەم بارەیەوە بیڵێین ئەوەیە كە پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل زۆر باشن، ئێمە دەزانین لە سەردەمی ئیدارەی سەرۆك ئۆبامادا ئەم پەیوەندییانە ساردوسڕییان تێ كەوت و، لە سەروەختی ئیدارەی ترەمپیشدا باشتر بەرەوپێش چوو، بە تایبەتی هاوكارییەكی زۆر هەبوو لەنێوان سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ و پارتی كۆماری بە گشتی و سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (بنیامین نەتنیاهۆدا) كە ئەمەش بارگرژیی لەگەڵ پارتی دیموكراتەكانی ئەمریكادا دروست كرد و، ئێستاش نە ترەمپ و نە نەتنیاهۆ لە دەسەڵاتدا نەماون و، ئیدارەیەكی جیاواز دەستبەكار بووە، بەڵام پەیوەندیی نێوان سەرۆك كۆماری ئەمریكا جۆ بایدن و سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (نەفتالی بێنێت) پەیوەندییەكی نزیك و دۆستانەیە و، پەیوەندییەكانی نێوان هەر دوو وڵاتەكەش باشە، هەرچەندە جیاوازە لەو پەیوەندییەی كە لە ڕۆژگاری دەسەڵاتداریی ترەمپ و نەتنیاهۆدا هەبوو. چونكە بایدن خۆشحاڵە كە نەتنیاهۆ لە دەسەڵاتدا نەماوە و حكومەتێكی نوێ لە ئیسرائیلدا پێكهاتووە، لەلای خۆیەوە حكومەتی ئیسرائیلیش دەیەوێت پەیوەندییەكی نزیك لەگەڵ ئیدارەی ئەمریكادا دروست بكات و، ئەو بارگرژی و ناڕەحەتییانە چارەسەر بكات كە بە هۆی هەڵوێستەكانی بنیامین نەتنیاهۆوە لای پارتی دیموكراتەكان دروست ببوو. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا پەیوەندییەكان لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا لە ئاستێكی زۆر باشدان.

* ئەی چۆن لە كێشە و ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین دەڕوانن، بە تایبەتی كە ئەمە ململانێ و ناكۆكییەكی درێژخایەن و ئاڵۆزە و، هەوڵەكانیش بۆ چارەسەركردنی بە شكست و نائومێدی كۆتاییان هاتووە؟ ئایا پێت وایە ئیدارەی جۆ بایدن بەهۆی ئەو نزیكییەی كە لەگەڵ حكومەتی ئیسرائیلدا هەیەتی، بتوانێت فشار دروست بكات، یان هاوكار بێت بۆ بەرەوپێشبردنی هەوڵەكانی چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییە؟

- بە تێڕوانینی من باشترین و گونجاوترین چارەسەر ئەوەیە كە دروستكردنی دەوڵەتێكی فەلەستینی لە خۆبگرێت كە لەپاڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا بێت، ئەوەی پێی دەگوترێت (ئەو چارەسەرەی دوو دەوڵەت لە خۆ دەگرێت)، مەبەستم ئەوەیە دەبێت ئیسرائیل و فەلەستین لێك جیا ببنەوە و، وەك دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەگەڵ یەكتردا بژین، هەرچەندە لە ئێستادا ئەگەری ئەمە لە ئارادا نییە، ئەویش لەبەر ئەوەی لە ئێستادا دەسەڵاتی فەلەستینی بە سەرۆكایەتیی ئەبوو مازن لە قەیران و تەنگژەدایە، لە هەمان كاتدا خودی ئەبوو مازن كەسێكی بەساڵاچووە و، چاوەڕوان دەكرێت كەسێكی دیكە جێی بگرێتەوە، هەروەها ئیدارەی جۆ بایدنیش (بە پێچەوانەوەی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما) بایەخ بە گرتنەبەری هەوڵ و كۆششێكی جددی بۆ گەیشتن بەو چارەسەرە نادات كە ئاماژەم پێ كرد. لەلایەكی دیكەوە خودی حكومەتەكەی ئیسرائیلیش لە هاوپەیمانێتییەكی بەرفراوان پێك هاتووە، لەو پەڕی ڕاستەوە بۆ ئەوپەڕی چەپ و، بۆ یەكەم جاریش لە مێژوودا عەرەبی تێدایە، كە بریتییە لە لیستەكەی مەنسوور عەبباس (لیستی عەرەبی یەكگرتوو)، مەبەستم ئەوەیە پێكهێنانی ئەم حكومەتە و بەردەوامبوونی بەندە بەوەی ئەم حكومەتە نەكەوێتە گفتوگۆوە لەبارەی ئەو كێشانەی زۆرترین مشتومڕ و ناكۆكییان لەسەرە، واتە ئەگەر ئەم حكومەتەی ئێستای ئیسرائیل گفتوگۆ لەسەر ئەم چەشنە چارەسەرە بكات، ئەوا هاوپەیمانێتییەكەی دەڕووخێت، كەواتە ئەوەی ماوەتەوە ئەوەیە كە ئەم حكومەتە بە هاوكاریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و باقیی وڵاتانی دیكەی عەرەبی، كار بكات بۆ باشتركردنی بارودۆخی فەلەستینییەكان، لە ڕووی ئابوورییەوە نەك چارەسەركردنی كێشەكە، كە ئێمە هەوڵەكان بەم ئاراستەیەدا بەدی دەكەین. ئەوەتا شا عەبدوڵای ئەردەن و سەرۆك كۆماری میسر، ئەل سیسی، پێشوازییان لە سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل و كرد و لە هەوڵدان بۆ كاركردن بەم ئاقارەدا.، بە هەمان شێوە ئەو وڵاتە عەرەبییانەی كە ڕێككەوتنی ئاشتییان لەگەڵ ئیسرائیلدا واژۆ كردووە، وەك ئیمارات و بەحرەین و مەغریب، هەمان سیاسەت درێژە پێ دەدەن. لێرەدا من نامەوێت لە گەورەیی كێشەی فەلەستین كەم بكەمەوە، چونكە دەبێت بە تێپەڕبوونی كات كار بۆ چارەسەركردنی بكرێت، چونكە بارودۆخی نەخوازراوی لێ دەكەوێتەوە، وەك ئەو دۆخەی بەم دواییانە لە غەززە ڕوویان دا. مەبەستم ئەوەیە دەبێت ڕۆژانە بایەخ بەم كێشەیە بدرێت و تەركیزی لەسەر بكرێت، بەڵام تەركیزەكە لەسەر چارەسەرەكە نەبێت، بەڵكو لەسەر درێژەپێدان و باشتركردنی بارودۆخی هەنووكەیی بێت.

* ئێوە ئاماژەتان بە ڕێككەوتنەكانی ئاشتی كرد لەگەڵ ئیسرائیلدا، كە شرۆڤەكاران پێیان وایە بە پێچەوانەوەی ئاشتیی نێوان ئیسرائیل و هەر یەكە لە میسر و ئەردەن، ڕێككەوتنەكانی ئیسرائیل لەگەڵ هەندێ لە وڵاتانی كەنداودا، بە تایبەتی ئیمارات، گەرموگوڕیی زیاتر لەخۆ دەگرێت، تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە ؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە 20%ی دانیشتووانی ئیسرائیل لە عەرەب پێكهاتوون و، ئێستاش ئەم پێكهاتەیە دەیانەوێت باشتر ئاوێتەی كۆمەڵگە و دەوڵەتی ئیسرائیل ببن، هەروەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، بۆ یەكەم جار لە مێژوودا نوێنەرایەتییان هەیە لە حكومەتدا، بۆ ئەوەی سوودمەند بن لەو گەشەكردنەی لە ئیسرائیلدا هەیە. واتە ڕاستە ئەمانە فەلەستینین و بایەخ بە كێشەی فەلەستین دەدەن، بەڵام سەرەتا و پێش هەموو شت گرنگی بە ژیان و گوزەرانی خۆیان دەدەن. ئەمە هەمان حاڵەتە كە لە وڵاتانی دیكەی عەرەبیدا بەدی دەكرێت، بە تایبەتی ئەو وڵاتانەی كەنداو كە ڕێككەوتنی ئاشتییان لەگەڵ ئیسرائیل واژۆ كردووە، كە نیگەرانییان لەبارەی ئێران و توركیا و گرووپە توندڕەو و تیرۆریستییەكان هەیە، هەروەها ئەم وڵاتانە بایەخ بە ئایندەی خۆیان دەدەن و دەزانن ڕۆژێك دێت ئابووریی پشتبەستوو بە نەوت بەرەو داكشان و كۆتایی دەچێت، دەیانەوێت ئابوورییەكی نوێ بینات بنێن و، دەزانن لەم ڕووەوە دەكرێت ئیسرائیل ببێتە هاوبەشێكی بەسوود. من گەشبینم لە بارەی ئەم ڕێككەوتنانەوە، چونكە ئەوە بوو بینیمان كە تەنانەت شەڕەكەی غەززەش هیچ كاریگەرییەكی نەكردە سەر ئەم ڕێككەوتنانە.