ئیان ستیڤن پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی لە زانكۆی پەنسلڤانیا بۆ گوڵان: پێشتر پێشبینی دووبارەبوونەوەی ساتەوەختی سیناریۆی ڤێتنامم لە ئەفغانستان كردبوو
ئیان ستیڤن پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی پەنسلڤانیا. وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و سیاسەتی بەراوردكار. پێشتر سەرۆكی بەشی سیاسەت و مێژوو بووە لە كۆمەڵەی ئەمریكی بۆ زانستە سیاسییەكان. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە و تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سایەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ئەم ناوچەیە و بڕیاری كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان و چەند بابەت و پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانیت لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و پێت وایە سیاسەتێكی واقیعبینانە و بەرپرسانەی گرتووەتەبەر لە ئاست ئەم ناوچەیەدا؟
- ئەوەی تا ئێستا بەدی كراوە، ئەوەیە كە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بە ددان بە خۆداگرتنێكی زیاترەوە پابەند بووە بە مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە و پرسە ناوخۆییەكان و قەیرانە سیاسییە بێ پێشینەكانی نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا بووەتە هۆی خێراتركردنی ڕەوتەكانی پێشووی پەیوەست بە كەمكردنەوەی ئامادەبوونی ئەمریكا لە جیهاندا، جگە لەو حاڵەتانەی كە ڕووبەڕووی تەحەددای ڕاستەوخۆ دەبێتەوە لەلایەن وڵاتانی وەك چین، یان ڕووسیاوە. ئێستاش لەگەڵ داكشانی شەڕی تیرۆر، كارەساتەكانی عێراق و سووریا، و لەبەریەكهەڵوەشانەوەی لیبیا و شكستهێنان لە ئەفغانستاندا، نە نوخبە و نە خەڵكی ئەمریكا نایانەوێ قوربانی بدەن، یان خۆیان ڕووبەڕووی مەترسی بكەنەوە لە پێناوی دووبارە داڕشتنەوەی واقیعی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* لە ئێستادا ئەو بۆچوونە لە ئارادایە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرقاڵی جێهێشتن، یان دووركەوتنەوەیە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایا ئەمە بۆچوونێكی دروستە و ئایا ئەمە لەبەر ئەوەیە كە چیتر ئەم ناوچەیە گرنگیی ڕابردووی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نییە، بەتایبەتی كە ئەمریكا لە ڕووی وزەوە توانیویەتی سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت؟
- ئەمەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن لە بەشێكیدا ڕاستە، بەڵام دەبێت ئەوەشمان لە یاد نەچێت، كە هیچ كاتێك تێوەگلانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنیا پەیوەست نەبووە بە نەوتەوە. بۆ نموونە، ئێوە لەوە بڕوانن كە بەهێزترین و درێژخایەنترین پابەندبوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەیوەست بووە بە ئیسرائیلەوە. لە كاتێكدا ئیسرائیل نەوتی نییە و بە پێچەوانەوە، ئەگەر ئەم پەیوەندییە كاریگەرییەكی هەبووبێت، ئەوا ڕێگاكانی دەستەبەركردنی وزەی لەم ناوچەیەوە خستووەتە مەترسییەوە.
* هەروەك دەزانن بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەیە، بەڵام لە ئێستادا پێدەچێت ئیدارەی سەرۆك بایدن بیەوێت دووبارە بگەڕێتەوە بۆ ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا و لەم ڕووەوە گفتوگۆكانی دەست پێ كردوونەتەوە، پێت وایە دەتوانرێت هیچ هەنگاو و ڕێكارێكی بنیاتنانی متمانە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا بنیات بنرێت؟
- لە ڕاستیدا دوای ئەوەی حكومەتێكی سەختگیر لە ئێران و بە سەرۆكایەتیی ئیبراهیم ڕەئیسی پێكهێنرا، پێناچێت ئەگەری ئەوە لە ئارادا بێت كە بتوانرێت هەنگاوی بنیاتنانی متمانە لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا هەڵبگیرێت، تا ئەو كاتەی كە حكومەتێكی نوێ لە ئێران دەسەڵات دەگرێتە دەست و ئیرادە و ئامادەیی خۆی پیشان بدات بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی دروست بكات لەگەڵ پرسە گرنگە بنەڕەتییەكاندا لە بری سەختگیریكردن.
* دوای ئەنجامدانی گفتوگۆ و دیالۆگی ستراتیژی لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق و دەركردنی بەیاننامەی هاوبەش لەم بارەیەوە و ڕێككەوتن لەسەر گۆڕینی ڕۆڵی هێزەكانی ئەمریكا لەم وڵاتەدا، ئایندەی پەیوەندییەكانی ئەم دوو وڵاتە چۆن دەبینیت؟
- من پێشتر پێم وا بوو كە دەكرێت شەراكەتێكی درێژخایەن لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا (عێراق و ئەمریكا) بێتەئاراوە، بەڵام لە ئێستادا من گومانم هەیە لەم بارەیەوە، ئەویش لەبەر دوو هۆكار. یەكەمیان بوونی حكومەتێكی سەختگیر لە ئێران. دووەمیان بریتییە لە كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان كە پێویستیی ئەمریكای كەم كردووەتەوە بۆ هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ ئێراندا، ئەویش لە سەر بنەمای ئەوەی ڕەنگە ئێران بتوانێت ڕۆڵێكی هاوكار ببینێت لەو وڵاتەدا كە جەنگ دوچاری كاولكاری كردووە.
* ئێوە چەند جارێك لە وەڵامەكانتاندا ئاماژەتان بە ئەفغانستان كرد، ئایا هەڵسەنگاندن و تێڕوانینی ئێوە چییە لەسەر بڕیاری سەرۆك بایدن بۆ كشانەوە لەو وڵاتە و ئەو بارودۆخە دراماتیكییەی دوای ئەو بڕیارە هاتنەئاراوە؟
- من ماوەیەكی زۆر پێش ئێستا پێشبینی ڕوودانی ساتەوەختی «سایگۆن»م كردبوو لە كابول. ئەوەی ئەمریكا پێوەی سەرقاڵ بوو، شەڕێكی دۆڕاو بوو. دەبوو ئەفغانستان بۆ سێ هەرێم دابەش بكرایە و گرێ بدرانەیتەوە بە وڵاتە هاوسنوورەكان و دەسەڵاتدارە لۆكاڵییەكان. داڕووخانی كابولیش تەنیا تەمەنی شسكتەكەی ئەمریكا لەو وڵاتەدا درێژ دەكاتەوە. پاڵنەری بڕیارەكەی بایدنیش بریتییە لەو پێشبینیەی كە بۆ ئەو وڵاتە دەكرا و خواستی ئەو بوو بۆ كۆتاییهێنان بە دۆخێكی نەخوازراو لە پێش هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكانی 2024.
* ئەوەی نكۆڵی لێ ناكرێت، ئەوەیە ئەوە كە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل یەكێك لە كێشە و ناكۆكییە درێژخایەنەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و، تا ئێستا سەرجەم هەوڵ و دەستپێشخەرییەكان بۆ چارەسەركردنیان شكست و نائومێدی چارەنووسیان بووە، ئێوە توێژینەوەیەكی زۆرتان لەم بارەیەوە ئەنجام داوە، ئایا چۆن لە ئایندەی ئەم ناكۆكییە دەڕوانن؟
- من لەو باوەڕەدا نیم كە كێشە و ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل لە ڕێی گفتوگۆوە چارەسەر ببێت، بەتایبەتی لە ئێستادا گرتنەبەری چارەسەری دوو دەوڵەت بووەتە كارێكی مەحاڵ، ئەویش بە هۆی ئەوەی ئیسرائیل بە شێوەیەكی كارا و بە نافەرمی سەرجەم و خەڵكی نێوان ڕووباری ئەردەن و دەریای سپی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردووەتە بەشێك لە وڵاتەكەی و لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە باڵادەست بووە بە سەریاندا. من پێم وایە هەر چۆنێك بێت، ئەم ناكۆكییە بەردەوام دەبێت، بەڵام بە تێپەڕبوونی دەیە و نەوەكان، دەگۆڕێت بۆ هەوڵ و خەباتكردن بۆ بە دیموكراتیكردنی وڵات و گەیشتن بە یەكسانی لە نێوان جوولەكە و عەرەبدا. ئەو ئاماژە ئیجابییانەی بەدی دەكرێن، بریتین لە جەمسەرگیری ڕای گشتی لە نێوان جوولەكەكان و سەنگی سیاسیی زیاتری هاووڵاتییە عەرەبییەكانی نێو ئیسرائیل. كە هەموو ئەمانە و هەڵمەتە نێودەوەڵەتییە هاوشێوەیەكان ڕۆڵی گرنگ دەبینن لەم ڕووەوە، بەڵام دەبێت فەلەستینییەكان كار و كۆششی زۆر بكەن بۆ ئەوەی بیركردنەوە و ستراتیژیەتی خۆیان لەگەڵ واقیعە نوێیەكەدا بگۆڕن و بیگونجێنن.
* ساڵێك زیاتر تێپەڕیوە بە سەر ڕێككەوتنەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە دەوڵەتە عەرەبییەكان، چۆن لە هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەم ڕێككەوتنانە دەڕوانیت و ئایا لەو باوەڕەدایت بەردەوام بن؟
- لە بنەڕەتدا ئەو ڕێككەوتنانە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی هاوبەش ئەنجام دران، بۆ ئەوەی حكومەتە نادیموكراتییەكان هاوكاری لەگەڵ یەكتردا بكەن لە بوارەكانی پەیوەست بە ئاسایش و هەندێ بواری دیكەدا، بەڵام هۆكاری ڕاستەوخۆ بریتی بوو لە بەڵێنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ وڵاتە عەرەبییەكان بۆ هێنانەدی ئامانجەكانی هەر یەكێك لەم وڵاتانە- بۆ نموونە بە شەرعی ناساندنی لكاندنی بیابانی ڕۆژئاوا بە وڵاتی مەغریبەوە، لابردنی سوودان لە لیستی وڵاتانی پشتیوانیكار لە تیرۆر، بەدەستهێنانی فڕۆكەی جەنگیی پێشكەوتووی ئەمریكا لەلایەن ئیمارات و .. هتد.
* ئایا باوەڕت وایە كە ئەم ئاساییكردنەوەی پەیوەندییانە لە كۆتاییدا خزمەت بە سەقامگیریی ناوچەكە و كەمكردنەوەی بارگرژییەكان دەكەن؟
- من پێم وایە ئەم ئەنجامەی لێ دەكەوێتەوە. بەڵام ئەگەر بڵێین، یان بانگەشەی ئەوە بكەین كە بەرفراوانكردنی ئاساییكردنەوەكان پاڵپشت دەبێت بۆ چارەسەركردنی ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل- ئەو چارەسەرەی بوونی دوو دەوڵەت لە خۆ دەگرێت- ئەوا ئەمە بانگەشەیەكی ناڕاست و بگرە مەترسیداریشە، بەڵام لە مەودای دووردا بوونی باڵیۆزخانەكانی وڵاتانی عەرەبی لە ئیسرائیل هاوكار دەبێت بۆ پاراستنی ماف و موڵكی فەلەستینییەكان لە كەناری ڕۆژئاوای غەززە، و لە ناو خودی ئیسرائیلدا. هەروەها ڕێككەوتنی نێوان ئەم حكومەتە نادیموكراتییانە دەبێتە هۆی پاراستنی سەقامگیری لەم وڵاتانەدا، تەنانەت ئەگەرچی لەسەر حیسابی مافەكانی مرۆڤ و مافە مەدەنییەكانیش بێت. بۆ نموونە ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ پرسی كۆتایی پێهێنانی ئەپارتهاید لە ئەفریقیای باشوور، ئەوا چەندین دەیە گفتوگۆ كرا لەبارەی مامەڵەی بنیاتنەرانەوە بۆ هاندان و هێنانەدی چاكسازی و هاوكاریكردنی ئەو كەسانەی قوربانیی جیاكاری بوون، هاوشان بە بەكارهێنانی بایكۆت و سەپاندنی سزاكان بۆ لاوازكردنی ڕژێمە لە دەرەوەڕا. لە ئێستادا ئەم گفتوگۆیە لە پەیوەندی بە ئیسرائیلەوە دەستی پێ كردووە.
