جەیمس سپێرلینك پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی لە زانكۆی ئاكرۆن بۆ گوڵان: دوای 20ساڵ هەوڵەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان شكستیان هێنا
جەیمس سپێرلینك پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ئاكرۆن، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە وەك تیۆریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەكی و ئاسایشی جیهانی و هەرێمایەتی. هەروەها چەندین توێژینەوە و كتێبی لە بارەی سیاسەتی دەرەوە، بەتایبەتی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و پەیوەندییەكانی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا هەیە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی گرنگی لەگەڵدا شرۆڤەكرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە كاریگەری سیاسەتەكانی ئیدارەی بایدن لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ستراتیژیی ئەم ئیدارەیە لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناەڕاست و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* زۆر باس لە جیاوازییەكانی سیاسەت و هەڵوێستەكانی ئیدارەی سەرۆك بایدن دەكرێت بەراورد بە ئیدارەكەی پێش خۆی (بە سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ) بەتایبەتی لە پەیوەندی بە پرسی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە، ئێوە لەم بارەیەوە چ جیاوازی و ئاڵوگۆڕێك بەدی دەكەن؟
- گرنگترین جیاوازییەك كە بەدی بكرێت لەم ڕووەوە، بریتییە لە هەوڵەكانی سەرۆك بایدن بۆ بنیاتنانەوەی هاوپەیمانێتییە ستراتیژییەتە دوورمەوداكانمان، بۆ نموونە: لەگەڵ (ئەندامانی ناتۆ، ئوسترالیا، یابان و كۆریای باشوو). هەرچەندە پێناچێت بایدن بتوانێت بە تەواوەتی متمانەی هاوپەیمانەكانمان بەدەست بهێنێتەوە كە ترەمپ بە هەدەری دابوو، یان بتوانێت بەسەر ئەو بێ متمانەییەدا زاڵ بێت كە هاوپەیمانەكانمان هەیانە بە هۆی ئەگەری دووبارە هەڵبژاردنەوەی ترەمپ، یان هەڵبژاردنی كەسێكی هاوشێوەی ترەمپ.
* ئایا ڕات وایە، بایدن ڕێچكە و ڕێبازێكی تایبەت بە خۆی گرتووەتەبەر لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا؟
- هێشتا زووە بۆ ئەوەی ئەم هەڵسەنگاندنە ئەنجام بدەین. هەر چۆنێك بێت، ئەوەی ڕوونە ئەوەیە كە بایدن درێژە بە هەوڵەكانی ئۆباما و ترەمپ دەدات، بۆ ئیحیتواكردنی ئامانجە جیۆپۆلەتیكییەكانی چین و بۆ لەباربردنی هەوڵەكانی ڕووسیا بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی زیاتر لە سنوورەكانی ڕۆژئاوایدا.
* ئایا بە تێڕوانینی ئێوە پێویستە ئیدارەی سەرۆك بایدن سیاسەتێكی دەرەكی بگرێتەبەر كە جەخت لەسەر گۆڕینی دەسەڵات و كۆمەڵگەكانی وڵاتان بكاتەوە؟ یان تەنیا بایەخ بە ڕێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتدارانی وڵاتانی دیكەدا بدات؟
- من پێم وایە ئەو ڕێچكە و ڕێبازەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن، دەبێت دوایین كارنامە و هەنگاوی بواری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بن. بە واتایەكی دیكە پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیاسەتێكی پتر سنووردار بگرێتەبەر، بەو مانایەی كە سنووری هێزی خۆی لەبەرچاو بگرێت و ڕەچاوی بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا بەردەوام بێت لە پشتیوانیكردن، پاراستن و بەهێزكردنی ئەو سیستمە لیبڕاڵی و نێودەوڵەتی و ڕێسابەندەی لە دوای ساڵی 1945ەوە هاتە دامەزراندن.
* ئەی چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەڕوانیت؟
- ئەو بیرۆكەیەی پێی وایە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاكە سیاسەتێكی لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، یان دەكرێت تاكە سیاسەتێكی هەبێت، خۆی لە خۆیدا بەشێكی كێشەكەیە. چونكە ئەوەی هەیە، چەند پرسێكی جیاوازن، ئەگەرچی پێكەوە پەیوەستیشن، كە دەبێت لە یەك كاتدا ئەمریكا كاریان لەسەر بكات، بەڵام هەرچۆنێك بن، ئەوانە كێشەی لێك جیاوازن. بۆ نموونە: كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل جیایە لە كێشەی ڕێگەگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ناوكی، یان زەروورەتی پاراستنی هەناردەكردنی نەوت لە ناوچەی كەنداوی فارسییەوە لە پێناو دەستەبەركردنی سەقامگیریی ئابووریی نێودەوڵەتی، یان پرسی ئاوێتەبوونی چین لە ناوچەكەدا، بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ڕێساكانی سیستمە لیبڕاڵییە نێودەوڵەتییەكە. هەموو ئەوانە جیاوازن لە پرسی لەبەریەك هەڵوەشانەوەی عێراق و هەوڵە بەردەوامەكان بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی دەوڵەتێك كە بتوانێت پارێزگاری لە بەرژەوەندی و مافەكانی كەمینەكان بكات لە بەرامبەر زۆرینەدا. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە توانایدایە بە سەركەوتوویی هەندێ لەم كێشانە چارەسەر بكات، بۆ نموونە (چین و پرسی هەناردەكردنی نەوت لەم ناوچەیەوە) و، دەتوانێت زیانی هەندێ پرسی دیكە كەم بكاتەوە، (ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل و پرسی ڕێگرتن لە بڵاوبوونەوەی چەكی ناوكی). كە هەندێكیان لە دەرەوەی توانای ئەمریكان، بۆ نموونە: دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی تەبا لە قەوارەیەكی دابەشبوودا..
* بەڵام هەندێ لە چاودێر و شرۆڤەكاران پێیان وایە كە لەبەر ئەوەی ئەمریكا لە ڕووی وزەوە بەشی پێداویستیی خۆی بەرهەم دەهێنێت و، پێویستی بە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەماوە، ئەوا ئەم ناوچەیەش گرنگییەكی ئەوتۆی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نەماوە، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- هەر دووركەوتنەوەیەكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەنجامی گۆڕانكارییە لە شێوازی مامەڵەی ئەمریكاوە سەرچاوە دەگرێت لەگەڵ ئەم ناوچەیەدا، ئەوەی بەدی دەكرێت بە سەربازیكردنێكی كەمتری كێشەكانە لە ناوچەكە و پشتبەستنێكی گەورەترە بە دیپلۆماسییەت، لەگەڵ ئەو تەحەددییە جیۆستراتیژییانەی كە چین و ڕووسیا دروستیان كردووە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، و پێداویستی خۆگونجاندن لەگەڵ كێشە ئابووری و كۆمەڵاییەتییە قووڵەكانی نێوخۆی ئەمریكا. هەروەها ئەمە پەیوەندیدارە بە كەمكردنەوەی بوونی سەربازی ئەمریكا لە ناوچەكە و پتر پشتبەستن بە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانی چاودێری و هەواڵگری و بەدواداچوون. دواتر ئەوە ڕاستە كە ئەمریكا بەشی خۆی وزە بەرهەم دەهێنێت و كار بۆ دۆزینەوەی وزەی نوێبوووە دەكات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی وڵاتانی ناوچەی كەنداوی فارسی دەستڕۆیشتوویی و كاریگەرییەكی كەمتریان لەسەر ئەمریكا هەبێت، بەڵام نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت، كە هێشتا ئابووریی نێودەوڵەتی و زۆربەی هاوپەیمانەكانمان پێویستییان بە وزەی ئەم ناوچەیە هەیە.
* هەروەك ئاشكرایە كە بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێراندا هەیە، كە پتر قووڵ بووەوە لە دوای ئەوەی ئیدارەی ترەمپ تاكلایەنانە لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە، بەڵام ئیدارەی سەرۆك بایدن دەستی كردووەتەوە بە گفتوگۆكان بۆ دووبارە گەڕانەوە بۆ ئەم ڕێككەوتنە، بۆچوون و تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- ئەوە ڕاستە كە لە دوای ڕووخاندنی دەسەڵاتی شای ئێرانەوە، بێ متمانەیی لە پەیوەندییەكانی ئێران و ئەمریكادا دروست بووە، سوپای پاسداران دەستی بەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكادا گرت و دیپلۆماتكارە ئەمریكییەكانیشی بە بارمتە گرت، ئەمریكاش ڕێكاری تۆڵەسەندنەوەی گرتەبەر لە شێوەی سەپاندنی سزاكان، هەروەها چاوپۆشی لە هێرشە ئەلیكترۆنییەكانی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ناوكییەكانی ئێران كردووە، ئەگەر نەڵێین هاوكاری كردووە. هەرگیز ڕێككەوتنە ئەتۆمییە فرەلایەنەكە، كە ترەمپ لێی كشایەوە، پشتیوانیی تێكڕای ناوەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای بەدەست نەهێنا، دەبێت ئێرانیش ئەوەی لەبەرچاو بێت، كە ئەگەری ئەوە هەیە هەر ڕێككەوتنێكی «نوێ» ڕووبەڕووی لەباربردن ببردرێتەوە لەلایەن سەرۆكێكی كۆماری لە داهاتوودا، بە تایبەتی ئەگەر پارتی كۆماری لەژێر كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ترەمپدا بمێنێتەوە. هەروەها دوو مەرجی پێشوەخت هەن، كە دەبێت بەدی بهێنرێن، بۆ ئەوەی ڕێككەوتنێكی نوێ بهێندرێتە ئاراوە. یەكەمیان، دەبێت گوتاری حكومەتی ئێران نەرمتر بێت، هەروەها كردارەكانیشی كەمتر ئیستفزازییانە بن، بە تایبەتی لە ناوچەی كەنداودا، دووەمیان دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوە لەبەرچاو بگرێت كە ئێرانیش نیگەرانی ئەمنیی ڕەوای هەیە و بە زۆری سەرچاوە دەگرێت لە پشتیوانیی بەرفراوانیی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل و ئەو ڕاستییەی كە ئێران ئامرازی بەرپەرچدانەوەی كۆگای ناوكیی ئیسرائیل و ئەمریكای نییە.
* دوای دەركردنی بەیاننامەی هاوبەشی دیالۆگی ستراتیژی لە نێوان عێراق و ئەمریكادا، ئایا هیچ ئەگەر و ئاسۆیەك بەدی دەكەیت بۆ ئەوەی ئەم دوو وڵاتە هاوكارییەكی هەمە لایەنەی توندوتۆڵ لە نێوانیاندا بێتەدی؟
- ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە ئەگەری ئەم شەراكەتە بەندە بە بەردەوامیی هەڕەشە ناوخۆییەكانەوە لەسەر سەقامگیریی سیاسی لە عێراقدا و بەردەوامبوونی ڕۆڵی هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەكە لەو وڵاتەدا. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی وترا، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكان (هاوشان لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە ناتۆ) بەرژەوەندیی بەردەوامیان هەیە لە هاوكاریكردنی هەوڵەكانی سەقامگیركردنی عێراق و ئەم دیالۆگەش دەبێتە هۆی زیادبوونی ئەگەری هاتنەئارای ئەم دەرئەنجامە سەركەوتووە.
* چۆن لە هۆكار و ئاكامەكانی بڕیارەكەی سەرۆك بایدن دەڕوانیت بۆ كشانەوە لە وڵاتی ئەفغانستان، بەتایبەتی كە دەبینین حكومەت و سوپای ئەفغانستان لە ئاست پێشڕەوییەكانی تاڵیباندا بە تەواوی دەستەوەستانن؟
- یەكێك لەو تێڕوانینە هەڵانەی پەیوەستە بە كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان، ئەوەیە كە نەبوونی ئەمریكا لەو وڵاتەدا دەبێتە هۆی بەرپاكردنی شەڕی ناوخۆ و لە ئەنجامدا تاڵیبان دەست بەسەر وڵاتەكەدا دەگرێتەوە. بە تێڕوانینی من ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ( هاوشان بە هاوپەیمانەكانی) توانیویەتی ئیحتیوای ئەو شەڕە ناوخۆییە بكات كە لە میانەی 20 ساڵی پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە و سەقامگیركردندا لە ئارادا بوو. داڕووخانی دۆخە ئەمنییەكە ڕەنگدانەوەی لاوازیی حكومەتی كابول و بەهێزیی بزووتنەوەی تاڵیبانە. داڕووخانی خێرای حكومەتی ئەو وڵاتە- كە ئەمریكا پشتیوانی لێ دەكرد- ئاماژەیە بەوەی كە حكومەتی مەركەزیی ئەو وڵاتە هەمان شەرعییەت و پابەندبووتی تاڵیبانی نییە. خواست و پەرۆشی ئێمە بۆ بنیاتنانی نەتەوە لە ئەفغانستاندا هەڵە و شكستێك بوو سەرباری ئەوەی باشترین هەوڵمان خستەگەڕ، ئەگەر نەمانتوانیبێ لە میانەی 20 ساڵدا بە بوون و نەبوونی تاڵیبان قەوارەیەكی سیاسیی سەقامگیر بنیات بنێین، ئەوا نازانم چۆن مانەوەمان بۆ ماوەیەكی زیاتر دەبێتەهۆی بەدیهێنانی دەرئەنجامێكی جیاوازتر. بایدن گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی كە درێژەدان بە مانەوەی ئەمریكا چیتر خزمەت بە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەمریكا ناكات. كە بە تێڕوانینی من لەم هەڵسەنگاندنەدا هەڵە نییە.
