ڤیلادیسلاف سۆتیرۆڤیج پڕۆفیسۆرە لە ئەنستیتیوتی زانستە سیاسییەكان، بەشی زانست و كارگێڕی لە زانكۆی مایكۆڵاس ڕۆمێرز لە ڤیلینیۆس- لیتوانیا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرس و بابەتێكی گرنگ دەدات، وەك دیراساتی پەیوەست بە ناوچەی بەڵقان و یوگسلافیای پێشوو، پرسی ناسیۆنالیزم و جیۆپۆلەتیك، پڕۆفیسۆر ڤیلادیسلاف سۆتیرۆڤیج لە چەند زانكۆی دیكەی ئەوروپا وانە دەڵێتەوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد، كە پەیوەست بوون بە بارودۆخی ئێستای جیهان و، ئەگەرەكانی پەیوەندیدار بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی تایبەت بە سیستمی جیهانی و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای جیهان دەڕوانیت، بە دەربڕینێكی دیكە هەڵسەنگاندنتان چییە بۆ هەلومەرجی ئاسایشی جیهان لەم ساتەوەختەدا؟ ئایا ململانێكان و ڕكابەرییەكان بە تایبەتی لەنێوان هێزە جیهانییەكاندا، بەرەو هەڵكشانی زیاتر دەڕۆن، یان ئەوەی ئێستا هەیە چەشنی ڕۆژگاری شەڕی ساردە؟

- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەو بارودۆخەی لە ئێستادا لە ئارادایە لە ڕووی جیهانگیری و لە پەیوەندی بە پرسی ئاسایش و سەقامگیرییەوە، هەلومەرجێكە كە توانایەكی گەورەتر بە دەوڵەتان و وڵاتان دەبەخشێت، بۆ ئەوەی هەماهەنگی لەگەڵ یەكتردا بكەن و هەوڵەكانیان چڕ بكەنەوە، لە بواری گەشەپێدانی ئابووریی هاووڵاتییەكانیاندا، بەڵام ئەمە تەنیا لایەنە تیۆرییەكەیە، چونكە ئەگەر ئێمە لەلایەنە كردارییەكە بڕوانین، ئەوا دۆخەكە بە بەرژەوەندیی ئەمریكا شكاوەتەوە، چونكە ئابووری و بازرگانیی ئەمریكا پتر گەشەیان كردووە و هاووڵاتییانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئابووریی ئەو وڵاتە، داهات و دەرامەتێكی زۆرتر بەدەست دەهێنن، ئێوە باسی شەڕی ساردتان كرد، كە پێم وایە لەم سەردەمەدا پرسی ئاسایش تەنیا پێكهاتەیەكی سیاسی-سەربازیی هەبوو، بەڵام ئەوەی ئاڵوگۆڕی بەسەردا هاتووە لە ڕۆژگاری ئێستادا، ئەوەیە كە پرسی ئاسایش لایەنێكی نوێی وەرگرتووە، واتە سەرەڕای توخمە سەربازی و سیاسییەكەی، ئێستا ڕەهەندێكی ئابووریشی وەرگرتووە، لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە لایەنە ناسەربازییەكانی پرسی ئاسایش پێكهاتووە، یان پێك دێت لە هەموو بوارەكانی دیكە، وەك سەقامگیریی ئابووری تا دەگاتە پرسەكانی پەیوەست بە پاكڕاگرتن و پاراستنی ژینگەوە، دواتر من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە ئەو كەس و لایەنانەی پشتیوانی لە هەژموونگەرایی و باڵادەستیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكەن، هەمیشە و هەردەم ئەوە دووپات دەكەنەوە، كە هەر كاتێك و لە هەر سەروەخت و سەردەمێكدا دۆخێكی گونجاو و خۆشگوزەرانی لە ئارادا بووبێت (كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشدار و هۆكار بووبێت لە هێنانەئارایدا) ئەوا ئەگەر و دەرفەتەكانی سەرهەڵدانی كێشە و ناكۆكییەكان كەمتر بوونەتەوە و، دەستكەوتەكانیش بە ڕاددەیەكی گەورە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، تەنیا لە دەستكەوتی دارایی و ئابووریدا بەرجەستە بوون. هەروەها ئەوەی گومان هەڵناگرێت ئەوەیە كە دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە بەرژەوەندییەكان پێكدا دەچن و ئەم تێكەڵبوونی بەرژەوەندییانەش ئاكام و دەرهاویشتەیان لێدەكەوێتەوە، بۆ ئەوەی ئەم پرسە ڕوون بكەینەوە، هەروەها بۆ ئەوەی سیاقێكی مێژوویی بدەین بەم پرسە، ئەوا من ڕووداو و پەرەسەندنەكانی ناوچەی بەلقان لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی ڕابردوودا دەكەمە بناغە، كە لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە مەقدۆنیای باكوور بكەین، كە كەیسێكە تێڕوانین و بایەخپێدان هەڵدەگرێت. سەرەتا وا هاتە بەرچاو كە كۆماری مەقدۆنیای باكووری یوگسلافیای پێشوو سوودمەند بوو لە بوون و ئامادەیی سەربازییانەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەسەر خاكەكەی لە ساڵی 1991ـەوە، كە خاكەكەشی، یان هەڵكەوتەكەی بە پانتاییەكی جیوستراتیژی دادەنرێت لە ناوچەی بەلقاندا، كە گرنگییەكی باڵا و پڕ بایەخی هەیە. ئەگەر ئێمە ڕاشكاو بین لەم ڕووەوە و ئەگەر لە كاریگەربوونی سەربازییانەی ئەمریكا لەو وڵاتەدا بڕوانین، ئەوا بووە هۆی ئەوەی ئاستی ئابووریی مەقدۆنیا تاوەكو ساڵی 2001 بە ستانداردێكی بەرز بمێنێتەوە بەراورد بە وڵاتانی دیكەی ناوچەكە، ئەگەرچی هێشتا وەك هەژارترین شەش كۆمارەكەی یوگسلافیای پێشوو مایەوە، كە ئەوە بوو كەوتنە ژێر كاریگەریی ئەو ئابڵوقە ئابوورییەی لەلایەن یۆنانەوە سەپێندرا لە ماوەی ساڵانەی 1991-1993. لەم ڕوانگەیەوە مەقدۆنیای باكوور تاوەكو ساڵی 2001، لەلایەن دەزگاكانی ڕاگەیاندنی وڵاتانی ڕۆژئاوا بە چیرۆكێكی سەركەوتوو هەژمار دەكرا و، ئاماژەی پێ دەكرا لە پەیوەندی بە بەرگرتن بە سەرهەڵدانی ناكۆكی و پاراستنی ئاشتی و، ئەم دەزگایانەی ڕاگەیاندنیش فەزڵەكەیان دەگەڕاندەوە بۆ بوونی هێزە سەربازییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا / ناتۆ. هەرچۆنێك بێت، لە ساڵی 2001 شەڕ و ناكۆكییەكی ئیتنی سەریهەڵدا و بەرپا بوو لە نێوان مەقدۆنییە سلاڤییەكان و ئەلبانییە لۆكاڵییەكاندا ( كە سوپای ڕزگاری كۆسۆڤۆ پشتیوانیی لێ دەكردن)، كە ئەم دۆخەش پرسی ئەوەی ورووژاند، ئایا بوونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا / ناتۆ بوونێكی كارا و كاریگەرن لەو ناوچەیەدا؟ لەم ڕووەوە دەبێت ئێمە ئاماژە بە كێشەیەكی گەورە و بنەڕەتی بكەین، كە ئەویش بریتی بوو لە بەرفراوانبوونی ناتۆ، بە ئاراستەی ڕۆژهەڵاتدا، كە ئەمە پرسێك و چیرۆكێكی تایبەت بوو بۆ پلانە جیۆستراتیژییەكانی كەسێكی وەك زبیگنیف برژینسكی لە دژی دوژمنە هەمیشەییەكەی- ڕووسیا، ئەوەش ڕاستییەكە كە پێش دەسترێژیكاری ڕێكخراوی ناتۆ لە دژی وڵاتانی سربیا و مۆنتینیگرۆ لە ساڵی 1999، ئەم ڕێكخراوە سەربازییە چەندین وڵاتی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئەوروپای ناوەڕاستی قبووڵ كرد: وڵاتانی پۆڵەندا، هەنگاریا، و كۆماری چیك ( دووەم بەرفراوانبوونی ناتۆ لە ساڵی 2004دا ڕوویدا). لەم ڕوانگەیەوە باڵی باشووری ڕێكخراوی ناتۆ لەنێوان هەردوو وڵاتی هەنگاریا و یۆناندا تەنیا خاكی یوگسلافیای پێشوو لێكی دادەبڕی، لە دەرئەنجامدا ئەم بارودۆخەش بووە هۆی ئەوەی بەرژەوەندی و پێگەیەكی بەرچاوی ستراتیژی بەدەست بهێنێت، لە ڕێی كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەی بەلقانەوە، كە سربەكان زۆرترین ژمارەی دانیشتووانی ئەو ناوچەیە و گرنگترین نەتەوەی پێك دەهێنا لە ڕوانگەی جیۆستراتیژییەوە. هەرچۆنێك بێت، وەك كاریگەرییەكی ڕاستەوخۆی بەرفراوانبوونی ڕێكخراوی ناتۆ بە ئاراستەی ڕۆژهەڵاتدا، ئەوا ئەوەی پێی دەگوترا: «پەردەی ئاسنین» پتر بەرفراوان كرا بەرەو ڕۆژهەڵات و بۆ نزیك لە سنوورەكانی ڕووسیا، لەگەڵ هەموو دەرئەنجامە چاوەڕوانكراو و دەرهاویشتە چاوەڕواننەكراوەكانی گرتنەبەری ئەم ئاراستەی ڕۆژهەڵاتە لە دژی ڕووسیا، ئەوەی پێی دەوترێت (Drang nach Osten). هەروەها، ئەو پەردە ئاسنینەی كە ڕۆژگارێك وڵاتی ئەڵمانیا لێك دادەبڕی و دابەش دەكرد، لە ساڵی 1999 گەیشتە سنوورەكانی ڕۆژهەڵاتی وڵاتانی پۆڵەندا و كۆماری چیك و هەنگاریا و، لە سنوورەكانی كۆمارەكانی یوگسلافیای پێشوو كۆتایی هات، كە ئێستا ئەم كۆمارانەش بوونەتە دەوڵەتی سەربەخۆ، كەواتە لە ڕوانگەی هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێ كرد، ئەوا دەكرێت ئەوە بوترێت كە كرۆكیی مەسەلەكە ئەوەیە كە ئەو پرۆسەی بەرفراوانبوونی ڕێكخراوی ناتۆ بە ئاراستە و ئاقاری ڕۆژهەڵاتدا، لە سەرەتای ساڵی 1999دا بەربەست و ئاستەنگی بۆ دروست كرا لە ناوچەی بەلقاندا و لەلایەن سربەكانەوە كە تاكە نەتەوەی یوگسلافیای پێشوو بوو، كە بە توندی بەرهەڵستیی ئەندامێتی ناتۆی دەكرد. لە دەرئەنجامی هەموو ئەم پەرەسەندن و پێشهاتانەشدا، ئەوا دەتوانین بڵێین كە ئەوە دەقاودەق واشنتۆن بوو كە دەبوو ڕۆڵی سەركردایەتیكردنی ناتۆ بگرێتەئەستۆ بەرەو بەرەی دژ بە ڕووسیا و، بەرەو سنوورەكانی ئەو وڵاتە، هەر ئەمەش هۆكاری سەرەكی و بنەڕەتی بوو، كە لە ساڵی 1999 دەست كرا بە بۆردۆمانكردنی سربەكان، لەگەڵ داگیركردنی كۆسۆڤۆ لەلایەن هێزە سەربازییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا / ناتۆ لە ڕێی هێزێكەوە، كە پێی دەوترا هێزی كۆسۆڤۆ، كە پێكهاتبوو لە هێزەكانی ئەندامانی ناتۆ و وڵاتانی دیكەی بەدەر لە ناتۆ، ئەوەی پەیوەست بێت بەم پرسەوە، ئەوا لەو كاتەدا زبیگنیف برژینسكی- ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا - و مادلین ئۆلبرایت- وەزیری دەرەوەی ئەمریكا - لەسەر زاری سەرۆك بیل كلینتۆنەوە گوزارشتیان لەوە دەكرد كە: تەنیا ئەو كاتە سەقامگیری لە ناوچەی بەلقاندا (كە بە مانای كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكە دێت لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە) بەدی دێت كە یەكێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەو كارە بۆ ئەم ناوچەیە بكەن كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بۆ ئەوروپا كرا و، لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی ساردەوە بۆ ئەوروپای ناوەڕاست كرا، كە پێم وایە ئەمە بریتی بوو لە داگیركاری و قۆستنەوەی ئابووری و دارایی لە چوارچێوەی ناتۆ و بەرفراوانبوونی یەكێتیی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا.

* باشە لە ڕوانگەی ئەم پەرەسەندنانەی ئاماژەتان پێ كرد و، لەسەر بنەمای ئەو هەلومەرجەی ئێستا لە جیهاندا دەگوزەرێت، ئایا ئاراستە و ئاقاری پێشهات و پەرەسەندنەكانی بەرەو كوێ دەچن؟

- بەرفروانخوازیی توندی ناتۆ لە ساڵی 1999ـەوە حاڵەتێكی زەق و بەرچاوە و، تەنانەت ئەمە پەرەسەندنێكی پێشبینیكراویش بوو، ئەگەر بێت و ئێمە دوائامانجی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەبەرچاو بگرین لە ئیرۆئاسیا كە كاتی خۆی لەلایەن برژنسكییەوە داڕێژدرا، لە دەرئەنجامدا، دەبینین یەكێتیی ئەوروپا بەردەوامە لەوەی وەك شەریكێكی سەرەكیی كۆڵۆنیاڵی ئەمریكا مامەڵە بكات لە ئامادەكارییەكانی ناتۆ بۆ شەڕی دەسترێژكاری لە دژی ڕووسیا (لە ئێستادا لە ڕێی بیلاڕووسیاوە)، هەروەها ڕەنگە لە دژی چینیش. بەڵام من پێم وایە دەبێت هەوڵ و كۆششێكی سەخت بگیرێتەبەر بۆ زاڵبوون بەسەر توندوتیژی، نادادی، و نەهامەتییەكاندا لە پێناو بەدیهێنانی ئاسایشی جیهانی، بە بێ باڵادەستبوونی هەژموونخوازی لەلایەن هیچ سوپەر پاوەرێكەوە، تەنیا بەم ڕێگایە دەتوانرێت سیستمێكی جیهانیی لیبڕاڵیی ڕاستەقینە بێتە دامەزراندن.