كاتێ بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان گوزارشتی لە خۆشی و بەختەوەریی بە رووخانی رژێمی بەعس كرد، پێیوابوو عێراقێك لەسەر بنەمای شەراكەت و هاوبەشیی راستەقینە بونیاد دەنرێتەوەو ئیدی ئەو میژووە تاڵە دووبارە نابێتەوە، بەڕێزیان قوربانیی بە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی دا لەپێناو دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراسیدا، چونكە ئامانجی بنەڕەتیی لەپشت ئەو هەموو خەباتە ئەوە بوو كە هاووڵاتیانی كوردستان لە ژیانێكی خۆش و ئاسوودەو ئاشتییانەو سەقامگیردا بژین، دوور لە شەڕو ململانێ، بارزانی پێیوابوو كە ئەم دەرفەتە گونجاوە بۆ ئەو ئامانجەی كە گەلی كوردستان لە عێراقی تازەدا بیهێنێتەدی. بارزانی چەند مانگێك لە بەغدا مایەوە وێڕای ئەو مەترسییەی كە لەسەر ژیانی هەبوو، دوو لە پاسەوانەكانی لە ئەنجامی بۆردومانی زۆنی سەوز شەهید بوون، بەشداربووانی پرۆسەی سیاسیی توانییان دەوڵەتێكی تازەی عێراقی دابمەزرێنن و چاكترین دەستوور لە مێژووی عێراق بنووسنەوە، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی كە لاپەڕەی پێشوو لوول بدرێت و لاپەڕەیەكی تازە بكرێتەوە، رووخانی رژێمی بەعس دەرفەتێكی زێڕین بوو بۆ پەندوەرگرتن لە مێژووی پڕ لە كارەسات و مەینەتیی جاران، بەڵام بەداخەوە هەر ئەوەندەی سیاسەتوانانی شیعە هاتنە نێو پرۆسەی سیاسییەوە و دەسەڵاتیان وەرگرت، كەوتنە سەر خێرو خۆشیی و پارەو سامان و یەكسەر رابردوویان لەبیركرد، ئەو دۆست و هاوڕێیانەیان لەبیركرد كە ئەوانیان گەیاندە دەسەڵات، كێشەی عەقڵییەتی عێراقی لەوەدایە كە بە ئاشتەوایی دەسەڵات دەگرنەدەست و لە خۆشگوزەرانیدا لەدەستی دەدەن و لە بەهێزیشدا لەخۆبایی دەبن، لە ناخۆشی و كارەساتیشدا مرۆڤ بۆیان دەگری و سكی پێیان دەسووتێت، ئەوان بەر لە گەیشتن بە دەسەڵات هەر بەم شێوەیە بوون.
زانراویشە كە كوردستان ئەوكات نیمچە سەربەخۆیەك بوو، دەمانتوانی نەچینە بەغدا و دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنین، جارێكی دیكە هەڵەیەكی ستراتیژیمان كرد كە چووینە بەغدا، لە هاتنەپاڵ عێراقدا زۆرمان زیان پێگەیشت، ئەوەی لە كوردستان بەدەستمان هێناوە بە شەراكەتیی بەغدا نەبووە، بەڵكو بە هەوڵی گەلی كورد و سەركردایەتیی كورد بووە بە تەنیا، ئەگەر ئەو كاتە دەوڵەتمان رابگەیاندایە ئێستا لە ریزی دەوڵەتانی پێشكەوتوو دەبووین، بەتایبەتیش كە كوردستان توانایەكی لەبن نەهاتوو و عەقڵییەتی رۆشن و كادیری بەتواناو سامانێكی زۆری سرووشتیی هەیە، لەوەش گرنگتر ئینتیمای بەهێز بۆ ئەو خاكە، ئەمەش لە شەڕی دژ بە داعشدا بە ئاشكرا دەركەوت. لەگەڵ شەریكەكانماندا رێككەوتین كە بەیەكەوە كاربكەین بۆ بنیادنانی عێراقێكی تازە لەسەر بنەمای مەدەنی و دەستووری و دیموكراسیی تەوافوقی، بەڵام بەداخەوە عەقڵییەتی دەسەڵاتخوازیی تاكڕەوەیی زاڵ بوو بەسەر عەقڵییەتی تەوافوقی، ئەنجامەكەشی ئەو هەموو قەیران و كارەساتانە بوو، تا كار گەیشتە ئەوەی كە ئەو عەقڵییەتە هەڕەشە لە كوردستان بكات بە ئەنجامدانی هێرشێكی فراوان، بەڵام شكستی هێنا، چونكە ئەوەی لەو بەهێزتر بوو واتە (رژێمی بەعس) نەیتوانی چۆك بە گەلی كوردستان دابدات، كاتێ ئەو عەقڵییەتە زانی كە هەڕەشەی سەربازی بێسوودە، پەنای بردە بەر هەڕەشەی بژێوی، ئەوە بوو بودجەی كوردستانی لە 2014 بڕی و پشتی لە دەستوور كرد، كە تا ئێستاش هەر بەردەوامە.
ئەوەی مەبەستمە ئەوەیە كە ئایا تا ئێستا بارزانی ئومێدی ئەوەی ماوە ئەو دەوڵەتە لەسەر بنەمای شەراكەت و هاوبەشی راستەقینە بونیاد بنرێتەوە؟ بێگومان نەخێر. هەست بە نامۆیی راستەقینە دەكات دوای ئەو هەموو سیاسەتە چەوتانەی حكومەتەكانی دوای رووخانی رژێمی بەعس دەرحەق بە گەلی كوردستان ئەنجامیان دا.
جیاوازیی نێوان عێراق و دەوڵەتانی فیدڕاڵ و دیموكراسی ئەوەیە كە عێراق بۆتە تەگەرە لەبەردەم پەرەپێدانی گەلی كوردستان، لەگەڵ ئەوەی كە بەشێكە لە عێراق، بەڵام دەوڵەتانی فیدڕاڵ و دیموكراسی هانی بەشەكانی دیكە دەدەن تا پێشبكەون لە هەموو بوارێكدا، هەندێ لە سیاسەتوانانی عێراق گەیشتنە ئەوەی كە بڵێن كوردستان لەسەر حیسابی بەسرە پێشكەوتووە، هەرچەندە پرسی پەرەپێدانیی ئاوەدانی پەیوەست نییە بە زۆریی سامانی سرووشتییەوە، بەڵكو پەیوەستە بەو عەقڵییەتەی كە وڵات بەڕێوەدەبات، ئەگەر كوردستان لەسەر حیسابی بەسرە پێشكەوتبێت، ئەدی بۆچی بەسرە پێش نەكەوت كە بڕبڕەی پشتی ئابووریی عێراقە؟ لەگەڵ ئەوەشدا بەدەم برسێتیی و هەژاریی و كاولكارییەوە دەناڵێنێت، ئایا كوردستان هۆكاری دواكەوتنی بەسرەیە؟ یان عەقڵییەتی پاوانخوازیی هۆكاری كاوڵكاریی و وێرانیی ئەو شارەیە؟
دوای تێپەڕبوونی 14 ساڵ دەسەڵاتدارنی شیعە لە بەڕێوەبردنی وڵات شكستیان هێنا، بۆیە پێویستە گۆڕەپانەكە بەجێ بهێڵن، لەوانەش بەتایبەتی حزبی دەعوە كە نوێنەری فەرمیی ئیسلامی سیاسیی شیعە، ئەگەر بمانەوێ عێراق لەو تەنگژەیە رزگاربكەین، ئەوا پێویستە بوار بدەینە عەقڵییەتە دیموكراسیخوازو مەدەنییەكان تا وڵات بەڕێوەبەرن، گەلی كوردستان ئەو قۆناغەی تێپەڕاندووە ناگەڕێتەوە خاڵی سەرەتا، واتا سەرلەنوێ گفتوگۆكردن بۆ بەدیهێانی شەراكەتی نیشتمانیی راستەقینە، چونكە ماوەی پێشوو بەس بوو بۆ ئەمە، بەڵام راستییەكان دەریانخست كە بەغدا نیازیان پاك نییە، متمانەی نێوانمان هەرەسی هێناوە، ئەوا چوار ساڵە كوردستان بودجەی لێبڕاوە، هیچ مەرجەعێكی ئایینی نەهاتە بەینەوەو هیچ سیاسەتوانێكی عێراقیش قسەی لێ نەكرد، تەنانەت هیچ دەوڵەتێكیش بە وشەیەكیش بێت نقەی دەرنەهات، كاتێكیش ئێمە كاتمان بۆ ریفراندۆم دیاریكرد، هەموو مەرجەعییە ئایینییەكان و سیاسەتمەداران هاتنەدەنگ، دەوڵەتانیش هاتنە ناوەوە، لەگەڵ ئەوەی كە پێویستە لە كاتی پێشێلكردنی دەستوور قسە بكرێت، نەك لە كاتی پیادەكردنی پرۆسەیەكی دیموكراسی و دەستووری وەك ریفراندۆم، لەوەش سەیرتر ئەو چەكانەی لەلایەن دەوڵەتانی رۆژئاواوە بۆ پێشمەرگە تەرخان كرابوون بەسەر حەشدی شەعبیدا دابەشكران، لەگەڵ ئەوەی كە پێشمەرگە داعشیان تێكشكاند، سەیر ئەوەیە كە حەشدی شەعبی بەم دواییە بە بڕیارێكی شیعە دامەزرا هەرچەندە كوردو سوننە رەتیانكردەوە، لە كاتێكدا پێشمەرگە مێژوویەكی درێژی هەیەو سوپایەكی نیشتمانی پێكدەهێنێت، بەپێچەوانەی حەشدی شەعبی كە سوپایەكی ئایدیۆلۆژیی تایفەیەكی دیاریكراوە، مەبەست لەم سیاسەتە ستەمكارانەش ئەوە بوو تا گەلی كوردستان لە دژی سەركردایەتی و حكومەتی كوردستان هەستێتەوە، بەڵام ئەو پیلانە چەپەڵانە شكستیان هێنا، ئایا دەكرێ بگەڕێینەوە بۆ دیالۆگ لەپێناو شەراكەتێكی نیشتمانی؟ بە بڕواوە دەڵێم: شەراكەتی نیشتمانی لە عێراق كۆتایی هاتووەو ئێستا كاتی ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستانە، چونكە بێهوودەیە لەگەڵ كەس یان لایەنێك گفتوگۆ بكەیت كە پیلانی بۆ لێدانی شەراكەت گێڕابێت، دوای سەرپێچیكردن لە پەنجا ماددەی دەستووری، لە سەروویانەوە بڕینی بودجە و قووتی خەڵكی كوردستانە، كە هاووڵاتی هەژار لێی زەرەرمەند بووە، بەڵام گەلی كوردستان خۆڕاگر بووە و پشتیوانیی لە سەركردایەتیی خۆی كردووە بۆ گەیشتن بە كەناری ئارام، كە بریتییە لە سەربەخۆیی.
ئەگەر قوربانیمان بە دەوڵەتی نەتەوەیی خۆمان دابێت لەپێناو دیموكراتیدا، ئەوا ئێمە ئامادە نین قوربانی بە دەوڵەتی نیشتمانی بدەین لەپێناو دەوڵەتێكی ئایدیۆلۆژیدا، دەوڵەتی كوردستانیش بە دڵنیاییەوە دەبێتە نموونەیەكی سەركەوتووی دیموكراسیی و مەدەنی و مافی مرۆڤ و پێكەوەژیانی نێوان ئایین و نەتەوەو ئایینزاكان، بەڵگەش ئەوەیە كە هەرێمێك بووین و توانیشمان ئەو چەمكە بێنینەدی، ئەدی ئەگەر بووینە دەوڵەتێكی سەربەخۆ ئەو كاتە بەرپرسیارێتیمان زیاتر دەبێت، تواناشمان بەهێزتر دەبێت.
دیارە ریفراندۆم دوا رێگەچارەیە لەگەڵ عێراقدا، بێگومان كە بەغدا هانی داوین ئەم بژاردەیە بگرینەبەر، ئەگەر بمانتوایبایە شەراكەتی راستەقینە لەگەڵ عێراق بێنینەدی، رەنگە بیرمان لە سەربەخۆیی نەكردبایەتەوە، هەرچەندە ئەمە مافێكی رەوای گەلانە، رەتكردنەوەی ئەو مافەش پێچەوانەی عەقڵ و لۆژیك و یاساكانی نێودەوڵەتی و پرەنسیپەكانی هەموو ئایینەكانە، چونكە سەربەخۆیی دەرگایەكی ئازادییە، ئازادیش بەبێ جیاوازی مافی هەموو گەلانە، هیچ گەلێك كەرامەتی پارێزراو نابێت، ئەگەر لە ئیرادەو بڕیاریدا ئازاد نەبێت، بۆیە گەلی كوردستان ئازادەو دەیەوێت بە ئازادی پەنا بۆ ریفراندۆم ببات، كە ئەوەش پیادەكردنێكی دیموكراسییە، ئەوەی بڕوای بە دیموكراسی هەبێت ناتوانێت ببێتە ئاستەنگ لەبەردەم ئەو پرۆسەیە، بەڵام ئەوەی بڕوای پێی نەبێت، ئەوا ئاساییە كە دژی ئەم پڕۆسە دیموكراسییە بوەستێتەوە، چونكە بڵاوبوونەوەی پرەنسپەكانی دیموكراسی دەوڵەتانی ئایینی و سیاسی لە رەگەوە دەهەژێنن.
هەستكردن بە ئینتیما بۆ عێراق لای گەلی كوردستان كۆتایی هاتووە، نەك لەبەر ئەوەی گەلی كوردستان ئەو ئینتیمایەی نەهێشتووە، بەڵكو لەبەر ئەوەی لایەنی حوكمڕان كۆتایی پێ هێناوە، چۆن داوا لەگەلی كوردستان دەكەن ئینتیمای بۆ عێراق هەبێت لەكاتێكدا هەڕەشەی لەناوبردنتان لێكردو رزقتان بڕی و مووچەو چەك و تەقەمەنیتان لە پێشمەرگە قەدەغەكرد، خەڵكەكەشتان دژی سەركردایەتی و حكومەتەكەی هان دا؟ دوای ئەوەی گەلی كوردستان بەسەر هەموو ئەو تەحەددیانەدا زاڵبوو ئەستەمە بگەڕێتەوە باوەشی نەیارەكەی، ئەگەر پرسیار لە هەر هاووڵاتییەكی كوردستانی بكەیت، نایەوێت ئینتیمای بۆ عێراق هەبێت، لە زۆر نموونەدا، وەك یاریی تۆپی پێی نێوان عێراق و دەوڵەتێكی دیكەی بیانی، دەبینین كە حەزدەكات عێراق بدۆڕێنێت، وەك تۆڵەسەندنەوە بەرامبەر سیاسەتە ستەمكارەكان دژ بە گەلی كوردستان، ئێمەی پەرلەمانتاریش هەمان كێشەمان هەیە، بە زۆر شت تۆمەتبارمان دەكەن، پێمان دەڵێن: بۆ بەغدا جێناهێڵن ئەگەر ناتوانن هیچ بۆ گەلەكەتان بكەن؟ كوا بودجە؟ كوا موچە؟ كوا چەكی پێشمەرگە؟ ئێوە تەنیا بۆ بەرژەوەندیی خۆتان لە بەغدان؟ بۆیە ژینگەیەكی بارگاوی دژی دەوڵەتی عێراق لەئارادایە، لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا هیچ نیازپاكیمان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا نەبینی لەگەڵ ئەو هەموو شاندە كوردستانییانەی كە سەردانی بەغدایان كرد، هەروەها سووربوونی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە گفتوگۆكردنی جددی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، دیارە نوری مالیكی هۆكاری ئەو قەیرانەیە لەنێوان هەردوو لا، كاتێكیش حەیدەر عەبادی هات، هیچ گۆڕانكارییەكمان لەو سیاسەتە چەوتانە نەبینی، بە ئاشكرا دەركەوت كە هیچ نیازپاكییەك بۆ چارەسەری كێشەكان لە ئارادا نییە، بەڵكو ئەو سیاسەتە نەرمەش بەرامبەر كوردستان لەبەر لاوازیی بەغداو خەریكبوونی بوو بە شەڕی داعش، هەروەها لەبەر قەیرانەكانی ناوخۆ لە هاوپەیمانیی نیشتمانی، هەروەها نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكان، هەموو لایەك لە ئایندەی سیاسیی خۆی دەترسێت، بەتایبەتی كە لە شەقامی عێراقیدا جۆرە تووڕەییەك لەهەمبەر ئەو دەموچاوە كۆنانە هەیە، نەخاسمە ئیسلامییەكان، بەڵام نابێ لەبیربكەین كە كوردستان لاواز نییە، لە رووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە بەهێزە، لەوەش گرنگتر پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی كوردستان لە لووتكەدایە، لەپاڵ ئەوەی كە خاوەن ئەزموونێكی دیموكراسیی سەركەوتووە، دەوڵەتانی دیموكراسیخواز قبووڵ ناكەن كوردستان ببێتە نێچیری دوژمنانی دیموكراسی، پێموایە كە ناوچەكە قۆناغی رووبەڕووبوونەوەی تێپەڕاندووە، هەموو دەوڵەتێك كێشەی هەیە كە خەریكی دەكات لە دەستتێوەردانی سەربازی لە هەر شوێنێكی دەرەوەی ئیدارەی خۆی، بەتایبەتیش ئەگەر بزانێت كە ئەو شوێنە فاكتەری ئاشتی و سەقامگیری و بووژاندنەوەی ئابوورییەكەیەتی، چونكە فاكتەرە ئابوورییەكان كاریگەریی بەهێزیان هەیە لە داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەكیی دەوڵەتان.
ئەگەر ئێستا لە بەڕێز مسعود بارزانی بپرسین، ئایا بڕوات بەوەیە جارێكی دیكە عێراق رێكبخرێتەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە وەڵامەكەی نەخێرە، بێگومان سووربوونی لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم لە كاتی خۆیدا لە رێكەوتی 25-9 وەڵامێكی راشكاوانەیە بەوەی كە ئەو بڕوایەی لا نەماوەو متمانە بوونی نەماوە، بەڵكو یەك قەناعەت ماوە كە ئەویش راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆیە، چونكە تاكە چارەسەری هەموو كێشەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و فیكری و مەعریفی و ئایین و ئایینزایە، لە ماوەی سەد ساڵی رابردوودا ئەوەی چنیومانەتەوە تەنیا هەژاری و برسێتی و دەربەدەری و راگواستن و تەعریب و تەبعیس و كۆمەڵكوژی و ئەنفال و گۆڕە بەكۆمەڵەكان و غازی كیمیاوی و ئابڵوقەو بڕینی بودجە و مووچە بووە كە مەینەتیی كوردستان تا ئێستاش هەر بەردەوامە و بێگومان تا لەگەڵ عێراق بمێنین، هەر بەردەوام دەبێت، مەگەر بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نەبێت، بەوەش دیارە دەوڵەتی كوردستان جیاوازیی لەگەڵ عێراق دەبێت لە هەموو روویەكەوە. كە بەشێك بووین لە عێراق ئێمە جیاواز بووین، ئەدی ئەگەر سەربەخۆ بووین؟ بێگومان جیاوازتر و پێشكەوتووتریش دەبین.
ریفراندۆم موڵكی هەموو میللەتە، موڵكی حزبێك، یان سەركردەیەكی سیاسی نییە، بۆیە نابێت خۆمان بە شتی لاوەكییەوە خەریك بكەین بۆ پەكخستنی ریفراندۆم، چونكە ئەم دەرفەتە و ئەم ریفراندۆمە پەیوەستە بە چارەنووس و خەونی گەورەی میللەتێكەوە كە سەدان ساڵە چاوەڕوانی بەدیهێنانی ئەو خەونە دەكات، دەریایەك خوێنمان بەخشیوە لەپێناو ئەو رۆژە مێژووییە، بەشداریكردن لەو رۆژەدا زامی جەرگی ماڵباتی شەهیدان ساڕێژ دەكات، ئەم دەرفەتە دووبارە نابێتەوە، رەنگە هیچ سەركردەیەكی بەجەرگی كوردستانی نەبێت جگە لە بارزانی بە هەموو بوێریی و هێزێكەوە تەحەددا دەكات بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم لەو هەلومەرجە سەختەی ناوچەكەدا، ئەوانەی بزووتنەوەیەكی ناشارستانییان لە سلێمانی دروست كردووە دژی ریفراندۆم پاشماوەیەكی كەمن، تەنیا نوێنەرایەتیی خۆیان دەكەن، چونكە چاك دەزانین كە خەڵكی سلێمانی بەدڵ و گیان لەگەڵ ریفراندۆمدان، رەنگە ئەوانە بۆ چەند هۆكارێك ئەم بزووتنەوەیان دروست كردووە، ئەوان لەگەڵ ئەمەشدا دژی ریفراندۆم نین بە قسەی خۆیان، بەڵام دەڵێن لەگەڵ كاتەكەیدا نین، ئەوانەی داوای دواخستنی ریفراندۆم دەكەن، لە راستیدا لەگەڵ ئەنجامدانی نین، چونكە دواخستنی سووكایەتییە بە ئیرادەی گەلی كوردستان، ئەوەشی پێیوایە ریفراندۆم كارتی فشارە لەسەر بەغدا، دیسان سووكایەتییە بە گەلی كوردستان، چونكە لە مۆرال و رەوشتدا نییە حەزو ئارەزووی گەلەكەمان بكەینە كارتی فشار بۆ سەر حكومەتی بەغدا بۆ بەدیهێنانی چەند بەرژەوەندییەكی تەسك، گرنگترین ئامانج بەرژەوەندیی باڵایە، ئەویش سەربەخۆییە.