هەلومەرجی نێودەوڵەتی رۆڵی هەیە لە ئەنجامدانی گۆڕانكاریی نەرێنی و ئەرێنی لە كاروباری ناوخۆییدا و بەپێی ئەو بارودۆخەی كە بووە هۆی ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێست لە ئاست دەوڵەتێكی دیاریكراودا وەربگرێت، گرنگترینیان كاریگەریی راستەوخۆیە بۆ سەر دانیشتوان.
رەنگە كورد لە هەموو دانیشتوانی دیكە كەوتبنە ژێر كاریگەریی ئەو گۆڕانكارییانەی كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەسەر ئەو گەلانەدا دەیسەپێنێت كە ئەو نەتەوە بەشكراوانەیان تێدا دەژی، بەڵام رەنگدانەوەی پەرەسەندنە نێودەوڵەتییەكان لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی دیكە جودایە، واتا جیاوازیش هەیە لە رەوشی كورد لە دەوڵەتێكەوە بۆ دەوڵەتێكی دیكە، ئەمەش لە كۆتاییدا كاریگەریی دەبێت بۆ سەر چارەنووسی ئەو دەوڵەتە كوردییەی كە ئومێد وایە دابمەزرێت لە میانی كۆكردنەوەی پارچەكانی ئەو خاكانەی كە سنووری دەستكردن.
لە كاتێكدا لە دەرئەنجامی شەڕی ساڵی 1991ی عێراق - كوێت دەستێوەردانی مرۆیی هاتە ئاراوە بۆ راگرتنی ئەو پێشێلكارییانەی حكومەتی عێراق لەهەمبەر مافەكانی گەلی كورد بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارە 688ی ساڵی 1991، هاوكات دامەزراندنی ناوچەی پەناگەی ئارام، دواتر پێكهێنانی هەرێمی كوردستان بەپێی میكانیزمی یاسایی كە واقیعی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی دەیسەپێنێت، بەڵام هەوڵەكانی حكومەتی توركیا بۆ ئەوەی ببێتە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپا سەریانكێشا بۆ ئەوەی زنجیرە رێوشوێن و رێكارێك بگرێتەبەر لە چاكسازیی دەستووری و یاسایی كە رۆڵی گەورەیان هەبوو لە لاوازكردنی دامەزراوە سەربازییەكە كە ماوەیەكی زۆر كۆنتڕۆڵی كۆڵەگەو بنەماكانی دەوڵەت و دەزگاكانی كردبوو، ئەویش بەوەی كە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بكاتە دامەزراوەیەكی مەدەنی كە تەنیا دەسەڵاتی راوێژكاریی هەبێت، دوای ئەوەی كە پێشتر دامەزراوەیەكی سەربازی بوو ئەركەكەی لەوەدا بوو كە هەموو جموجۆڵێكی دژ بە بیرۆكەی سیكۆلاریزم و ئەتاتوركیزم لێكدەدایەوە وەك هەڕەشەیەك بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، دواتر رووبەڕووبوونەوەو سەركوتكردنیان. بۆیە پەراوێزخستنی رۆڵی دامەزراوەی سەربازی هۆكارەكەی ئەو هەوڵانەی حزبی دادو گەشەپێدانە هەر لەوەتەی لە ساڵی 2002 دەسەڵاتی لە وڵاتە گرتۆتە دەست، دیارە ئامانجیش لەوەدا بە پلەی یەكەم دژایەتیكردنی سیكۆلاریزم بووە.
لەگەڵ ئەوەشدا ناكرێ رۆڵی ئەو چاكسازییانەی كە رەهەندی نێودەوڵەتییان هەیە لە پێشكەوتنی سیاسییانەی كورد نادیدە بگیرێن، ئەمە وێڕای ئەو ئۆپەراسیۆنە سەربازییانەی پارتی كرێكارانی كوردستان (PKK) كە حكومەتی توركیای ناچاركرد ئاوڕ لەو رەوشە نالەبارەی ئەو نەتەوەیە بداتەوە كە دەیان ساڵە لەوەتەی دامەزراندنی دەوڵەتی تازەی توركیا ژێر دەستەیە.
كەواتە دەرئەنجام ئەوەیە كە زۆربەی ئەو چاكسازی و هەمواركراوانەی دەستووری و یاسایی لە بەرژەوەندیی كورددا بێت، ئەمەش لەمەدا دەردەكەوێت:
1- بۆ یەكەم جار كورد توانی سەربكەوێت و سنووری 10% ی لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی لە 15ی حوزەیرانی رابردوو تێپەڕاند و بەلیستێكی یەكگرتوو بێتە نێو پەرلەمانەوە نەك وەك كاندیدی سەربەخۆ كە لە خوولەكانی رابردوو پەیڕەودەكرا.
2- حزبی دادو گەشەپێدان نەیتوانی بە تەنیا حكومەتی زۆرینە پێكبێنێت و شكستی هێنا لە ئیئتلاف لەگەڵ حزبەكانی دیكەدا، بەتایبەتیش ئەو حزبانەی كە بۆچوونی ناسیۆنالیستی یان سیكۆلاریزمییان هەیە.
بەڵام لە ئێران، بارودۆخەكە بەتەواوی جودایە، مەبەستیش لێرە ئەو رێكەوتنەی نێوان شەش دەوڵەتەكەو ئێرانە دەربارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی( یۆلیۆ2015)، ئەمەش لەوەدا دەردەكەوێت كە ئێران خۆشحاڵیی خۆی بەم هەنگاوە دەربڕیوەو بە سەركەوتنێكی بۆ خۆی و ئەوان و ملكەچبوونی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ مەرجەكانی خۆی لەقەڵەمداوە، نەك بە پێچەوانەی ئەوەی كە دەخوازرا.
بۆیە لە حاڵەتی ئێراندا پەرەسەندنە نێودەوڵەتییەكان بوونە هۆی بەهێزكردنی دەوڵەت نەك لاوازكردنی هەروەك حاڵەتی عێراق(1991-2008) و توركیا( لەوەتەی 2002 تاكو ئێستا)، چونكە رەزامەندیی پازدە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایش بەكۆی دەنگ لەسەر ئەو رێكەوتنە، هەروەها بە رەزامەندیی یەكێتیی ئەوروپا بە هەنگاوێكی بەرایی دادەنرێت بۆ لابردنی سزاكانی سەر ئێران، سەرەڕای قەدەغەكردنی ئێران لە مامەڵەكردن بە دۆسییە ئەتۆمییەكەی و سووربوونی لەسەر پارێزگاریكردن لە هاوپەیمانە تەقلیدییەكانیان (روسیاو چین).
كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئومێدی بە چۆنێتیی پابەندبوونی حكومەتی ئێرانە بەو رێكەوتنە بۆ دانانی سنوورێك بۆ توانای ئێران لە پیتاندنی یۆرانیۆم، بە چاوپۆشیی لە هەڵوێستی ئەو وڵاتە بە پابەندبوون یان نا، بۆیە هەڵگرتنی سزاكان دەبێتە هۆی بەهێزكردنی بنەماكانی دەوڵەت و كۆنتڕۆڵكردنی بە سەنتڕالییەت زیاد لە دانیشتوانەكەی.
لەگەڵ ئەوەشدا، لە میانی خۆشحاڵیبوونی رەوتی چاكسازیی و پارێزبەندیی پارێزگاران بەرامبەر ئەو رێكەوتنە دەبینین تۆی دووبەرەكی لە ریزی ئێرانییەكاندا سەری هەڵداوە، چونكە رەوتی چاكسازیی وای دەبینێت كە دەرفەتێكە بۆ بەدەستهێنانی پەرەسەندنی گرنگ لە كەرتی ئابووریدا، لەكاتێكدا كە پارێزگاران بە هۆكارێكی دادەنێن بۆ دەستێوەردانی بیانی بە پاساوی وەبەرهێنان و كەرتە بیانییەكانی دیكە. ئەمەش هەڵوێستێكە هەڵوێستی ئەتاتوركەكان و پارێزبەندیی ژەنەڕاڵەكانی دەزگا سەربازییەكانمان بیردێنێتەوە لە مەسەلەی هاتنی توركیا بۆ نێو یەكێتیی ئەوروپا، چونكە وای دەبینن كە تەنیا بریتییە لە هۆكارێك بۆ لاوازكردنی ئەنتەرناسیۆنالیزمی توركی و بەرزكردنەوەی دەنگی كەمایەتییەكانی غەیرە تورك، هەروەها بەرپرسیارێتیی لاوازیی و شپرزەیی دەوڵەت دەخەنە ئەستۆی ئەردۆغان، كە ئەولەویەت بە مەسەلەی وەرگرتنی توركیا دەدات وەك ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپا بەر لە گرنگیدان بە كێشەكانی ناوخۆ. ئەمە وێڕای لێكدانەوەیان بۆ پێوانەكانی كۆبنهاگن كە پێویستە لەسەر دەوڵەت پێوەی پابەند بێت بۆ ئەوەی ببێتە ئەندام لە یەكێتیی ئەوروپا بە پاساوی بێ بنەما كە دوورە لە راستییەوە، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی كە ئەندامن لە یەكێتییەكەو پاڵپشتیی تەواویان لێدەكرێت، هەروەك لە حاڵەتی یۆناندا دەرحەق هەردوو كەمایەتیی مەكدۆنیا و توركیای موسڵمان.
هەڵوێستی ئابووریی ئێران بە هەموو رەنگدانەوەكانییەوە لە داهاتوودا دەبێتە هۆی روودانی گۆڕانكاریی گرنگ سەبارەت بە رەوشی دانیشتوانی غەیرە فارس، بەتایبەتیش هاتنی كۆمپانیای بیانی مانای وەبەرهێنانی سامانەكانی ئەو ناوچانەیە كە كورد و ئەهوازییەكانی تێدا نیشتەجێیە، كە زۆربەیان ناوچەی دەوڵەمەندن بەڵام پشتگوێخراون چونكە تاران پەرەپێدانیان تێدا ئەنجام نادات.
بەڵام لە توركیا هەڵوێستی مێژوویی پەیوەستە بە چەمكی سیكۆلاریزم و ناسیۆنالیزمی ئەتاتوركی كە هەردووكیان بە كۆڵەگەی دەوڵەتی توركیا دادەنرێن، جا ئەگەر توركیا بێتە نێو یەكێتیی ئەوروپاوە یان نا، بۆیە شپرزەبوون و پاشگەزبوونەوە لەو دوو چەمكە هاتەدی، هەروەها رووبەڕووبوونەوەی ئەم چەمكانە بە كودەتای سەربازی هەروەك ئەوەی كە لە ساڵی 1960و 1980 روویدا، كارێكی دوورە و زۆر قورسیشە لەم هەلومەرجەدا بێتەدی.
دەمێنێتەوە سوریا، كە ئومێدی بە پاڵپشتیی ئێرانە، پەیوەندییەكی هاوسەنگیان هەیە، چونكە هێزی بەشار ئەسەد لە هێزی ئێراندایە، پێچەوانەكەیشی راستە، بۆیە دەكرێ بگوترێت كە ئەوەی لەسەر كورد لە ئێران پیادەدەكرێت لەسەر كوردیش لە سوریا بە هەمان شێوەیە، ئەمە سەرباری ئەوەی كە خەریكبوونیان بە شەڕەوە لەوەتەی 2011 بە زیانی ئەو وڵاتە دەشكێتەوە لە شەڕی سیاسیدا لە هەردوو حاڵەتدا ئەگەر رژێمی ئەسەد بمێنێتەوە یان لەناوبچێت.
لەگەڵ ئەمەشدا، مێژوو ئەو نزیكبوونەوەیەی نێوان هەر سێ پێكهاتەی عەرەب و تورك و فارس لە مەسەلە جەوهەرییەكەدا دەچەسپێنێت كە بریتییە لەوەی نەهێڵن قەوارەیەكی كوردی لە ناوچەكەدا پێكبێت، هەروەها راستیی هەڵوێستی كورد هەڵوێستێكی تەماشەكەرانەیە لەهەمبەر ئەو پەرەسەندنە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییانە كە هێزە بیانییەكان چارەنووسیان دیاری دەكەن و پشت بە بەرژەوەندییەكانیان دەبەستن زیاتر لە بەرژەوەندیی خودی ئەو نەتەوەیە، بۆیە دەبێتە بارمتەیەكی دووفاقیانەی پێوانەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەبارەت بە چەمكەكانی مافی مرۆڤ و مافی گەلان لە دیاریكردنی چارەنووسدا.