ژەنەڕاڵ شارل دیگۆل سەرۆكی فەرەنسا (1890 – 1970) لە ماوەی (١٩٥٩-١٩٦٩)، چەندین جار جەختی لەوە كردەوە كە «دەستوور ڕۆح و دامەزراوە و پیادەكردنە»، بۆیە ئێمە پرسیار دەكەین: ژەنەڕاڵ دیگۆل زاراوەی «ڕۆح»ی لەكوێ هێناوە؟ ئەم زاراوەیەی لە فیكری كلاسیكی وەرگرتووە، كە زاراوەی ڕۆحی یاساكانی مۆنتسكیۆی بەكارهێناوە، زاراوەی «ڕۆح» مانای دیاریكراوی هەیە، بەو مانایەیە كە ئێمە پێی دەجووڵێین، ئەمەش وای لێدەكات هاوواتای «پرەنسیپ» بێت، بەو مانایەیە كە ژیانی دەوڵەت پێكدەهێنێت، ئەمە ئەو مانایەیە كە ژەنەڕاڵ دیگۆل بەكاری هێناوە.

ئێمە دەپرسین: ئایا دەستوور وەك هەر بوونەوەرێكی زیندوو ڕۆحی هەیە؟ ئایا دەكرێت بڵێین سرووشتی دەستوور بەستوو و جێگیر نییە، بەڵكو بە خەسڵەتێكی دینامیكی ناسراوە؟ دواجار دەستوور، ڕۆحێكی زیندووی هەیە، بە هۆی پرەنسیپە سەرەكییەكان لەپێناو ڕێكخستنی چالاكییەكانی دەسەڵات لە دەوڵەتدا. لەم خەسڵەتەدا دەستوور وەكو «بوونەوەرێكی زیندوو» بە شێوەی «سەركردەیەكی دەستووری» لە دەوڵەتدا هەڵسوكەوت دەكات، واتە بریتییە لە «كردەوەی سەركردایەتی» لە ڕێگەی ئەو پرەنسیپە جەوهەرییانەی (ڕێسا بنەڕەتییەكان) كە دەستوور لەخۆی دەگرێت.

ئامانجی دەستوور دامەزراندنی دەزگاكانی دەوڵەت و دەسەڵاتەكانیەتی، دواتر دەكرێت دەوڵەتەكان بەپێی شێوازی حكومەت پۆلێن بكرێن، ئایا تۆتالیتاری، ستەمكاری، یان دیموكراسین، واتە دەوڵەتی یاسا، كە دەوڵەتێكی حوكمڕانیی دامودەزگای دەستوورییە، بۆیە سەروەریی یاسا لە دەستوورەوە دەست پێدەكات و لەوێ كۆتایی دێت. دەبێت ئەم دەستوورەش دەستوورێكی دامەزراو بێت، بۆ دەوڵەتێكی عەقڵدار و بۆ پراكتیكی سیاسیی دیموكراسی، كە لەسەر بنەمای هاوسەنگیی نێوان دەسەڵات و ئازادی بێت، هەموو دەسەڵاتەكانیش لە دەوڵەت دەبێت پابەند بن بە ڕێزگرتن لە باڵادەستیی دەستوور. بەم شێوەیە چەمكی دەستوور لە چوارچێوەیەكی سیاسیدا دەمێنێتەوە، بەو مانایە كە دەستوور بە دەقی بنەڕەتی دادەنرێت بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگەیەكی سیاسی، ڕێسای باڵا دیاری دەكات، كە دەبێت پێوەی پابەند بن، بەم شێوەیە دەستوور سیمای باڵادەستی هەیە و، لە ڕێی پێداچوونەوەی دادوەرییەوە گەرەنتی دەكرێت.

پێش هەموو شتێك دەستوور بە مەبەستی بنیادنانی هەیكەلبەندیی دەوڵەت و دیاریكردنی بەرپرسیارێتی و پسپۆڕییەكانی دەسەڵاتدارانی دەوڵەتە، دواتر هاوسەنگییەكی سیاسی لەنێوان هێزە سیاسییەكانی هەڵگری دەسەڵات لە دەوڵەتدا دروست دەكات. دەستوور پەیوەندیی نێوان ئەو هێزە سیاسییانە ڕێكدەخات و سنوورەكانیان لە پیادەكردنی دەسەڵاتدا دیاری دەكات.

لەسەر بنەمای ئەم ڕۆڵە گرنگەی دەستوور لە ژیانی سیاسیدا، سرووشتی دەستوور سیاسییە و ئەم سیمایە بە ڕوونی لە سیستەمێكی سیاسیدا دەردەكەوێت بە «جەختكردنەوەی دەسەڵات» لای تاكێك، یان توێژێكی كۆمەڵایەتی، یان حزبێكی سیاسی. لەم حاڵەتەدا، دەستوور بە بۆچوونی فەقیهی دەستووری فەرەنسی (مۆریس دوڤەرجێر Duverger1917-2014 ) دەبێتە پڕۆگرامێكی ئایندە كە لەگەڵ واقیعی سیاسیدا ناگونجێت، لەم سیستەمەدا دەستوور گرنگیی خۆی لەدەست دەدات.

لە دەستووری زۆربەی وڵاتانی پەرەنەسەندوو، چەند دەقێكی دەستووری دەبینین كە باس لە دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی نموونەیی دەكەن، كە وەك پڕۆگرامێكی ئایندەیی دەردەكەوێت. دەسەڵاتدارانی سیاسی لە هێنانەوەی ئەو دەقانە ئامانجێكی دیاریكراویان هەیە، ئەویش بەدەستهێنانی شەرعییەتە، بەڵام لەهەمان كاتدا باوەڕیان بەو دەق و پرەنسیپانە نییە، كە لە دەستووردا هاتووە، ئەمەش بە مانای باوەڕنەكردنە بە (ڕۆحی دەستوور)، دواتر بەم شێوەیە شێواندنی ئەم ڕۆحییەتەیە.

ئەم بابەتە دەرفەتێكی گەورەمان بۆ دەڕەخسێنێت، بۆ ئەوەی بزانین بەها دەستوورییەكان چۆن وڵاتەكانمانیان گەیاندووەتە ئەو شوێنەی كە ئەمڕۆ تێیدایە، هەروەها چۆن ئەم بەهایانە دەتوانن بمانبەنە ئەو شوێنەی كە دەمانەوێت ڕووی تێ بكەین، ئەمەش لە بەشێكی زۆریدا بابەتێكی میتافیزیكییە، چونكە داڕشتنی دەستوور پەیوەندیی بە پرەنسیپە بەراییەكانی پەیوەست بە سرووشتی مرۆڤ و بوونی لە كۆمەڵگەدا هەیە.

ڕۆحی دەستوور، یان جەوهەری دەستوور، بە بڕوای فەقیهی ئەڵمانی (كارل شمیت Schmitt ١٨٨٨-١٩٨٥)، پەیوەندی بەو پرەنسیپە جەوهەرییانەوە هەیە، كە پەیوەستن بە ڕێكخستن و دەسەڵاتەكانی دەوڵەتەوە، ئەم پرەنسیپانەش بریتین لە بڕیارگەلی سیاسی، كە بوونی سیاسیی گەلی دەوڵەت دیاری دەكات، دواجار هەموو ئەو پێوەر و ڕێسایانەی، كە دواتر دێن و بە یاسا دەستوورییەكان كۆد دەكرێن، سنووردار دەكات، لێرەدا دەتوانرێت ئاماژە بە ماددەكان بكرێت لە چوارچێوەی یەكەمین دەروازەدا بە ناونیشانی (پرەنسیپە بنەڕەتییەكان) لە دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ ی كۆماری عێراق، كە لە چەمكی (شمیت)دا لە شێوەی «بڕیاری سیاسی» دادەنرێت.

لەم خاڵەوە دەتوانرێت جیاوازی بكرێت لەنێوان جەوهەری دەستوور و یاسا دەستوورییەكان و، ناكرێت جەوهەری دەستوور بە هەمان ئەو ڕێكارانەی كە بۆ هەمواركردنەوەی یاسایەكی دەستووری دەگیرێنەبەر، هەموار بكرێتەوە. چونكە هەمواركردنەوەی جەوهەری دەستوور پێویستی بە ئیرادەی دەسەڵاتداران هەیە، واتە ئەو حوكمڕانانەی كاروباری حوكمڕانی بەڕێوەدەبەن و، ئەوانەی لە دەسەڵاتی دامەزرێنەردان كە دەستوور دادەڕێژن و جەوهەرەكەی دیاری دەكەن، ئەم دەسەڵاتەش باڵایە و دەسەڵاتی ڕەهای هەیە لە هەڵبژاردنی ئەوەی كە دەكرێت هەموار بكرێتەوە، كە كاریگەری لەسەر ئەو ماددانەی دەستوور نییە، كە قەدەغەكردنی هەمیشەیی، یان كاتییان لەسەرە. ئەم دەسەڵاتە دامەزرێنەرە نوێنەرایەتی ئەو هێزە سیاسییانە دەكات كە لە حوكمڕانیدا بەشدارن و دیدگای تایبەتی خۆی هەیە لەبارەی ڕێسا و دەقە دەستوورییەكان، چونكە سەبارەت بەو دەقانە بیروبۆچوونی هەیە و، دەقێكی دیكەی شاردراوەی هەیە، كە بریتییە لە ڕۆحی دەستوور، دەسەڵاتی دادوەریش كە بریتییە لە دادگای باڵای دەستووری، ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێت لە گوزارشتكردن لەو ڕۆحە لە بڕیار و لێكدانەوەكانیدا. كەواتە چۆن دەكرێت ڕۆحی دەستوور و دادگای باڵا پێكەوە گرێ بدەینەوە؟

پێش هەموو شتێك ڕێگە نادرێت، دادگای باڵا دەستوەردان لەو بوارەدا بكات، كە پرەنسیپی بنچینەییانەی تێدایە و گوزارشت لە جەوهەری دەستوور دەكەن، دواجار ڕۆحی دەستوور. واتە دادگا بۆی نییە ئەو بابەتانە هەموار بكاتەوە، یان لێكدانەوەی بۆ بكات، بۆ ئەو پرسانەی كە دەگەنە ئاستی گۆڕینی سیستەمێكی دەستووری بۆ سیستەمێكی دیكەی دەستووری، كەواتە پرسیار ئەوەیە: كەی ئەو دادگایە دەتوانێت دەستوەردان لەم پرسەدا بكات؟

پەرەسەندنی ئێستای دادوەریی دەستووری لەگەڵ كۆنتڕۆڵكردنی بزووتنەوەیەكی دیموكراسی لە جیهانی هاوچەرخدا هاوتەریبە، هەروەها ڕێزگرتنی دەسەڵاتی دادوەریی دەستووری لە پرەنسیپە جەوهەرییەكانی دەوڵەت لەخۆدەگرێت، كە لە ناوەرۆكی دەستووردا هاتوون، چونكە دەبێت لەوە دڵنیا بین كە دەسەڵاتی گشتی لە دەوڵەتدا بەپێی ئەو پرەنسیپانە هەڵسوكەوت دەكات.

لە گفتوگۆكردن لەسەر ئەزموونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا، یاساناسی فەرەنسی (ئیدوارد لامبیرت 1866-1947 Lambert) لەو كتێبەی كە ساڵی 1921 دەرچووە، (حكومەتی دادوەران و بەرهەڵستیكردنی -Le gouvernement des juges et la lutte)، ڕەخنە لە پرسی پێدانی دەسەڵات بە دادوەرەكانی دادگای باڵا لە ویلایەتە یەكگرتووەكان دەگرێت، كە دەسەڵاتی یاسادانانی وەلاوە ناوە، ئەوەش دانایی نییە. یاساناسە بەناوبانگە نەمساییەكە (هانس كیلسن 1881-1973 Hans Kelsen) باسی دۆخی دادوەرەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای كردووە و، گەیشتە ئەو ئەنجامەی كە ئەركە و پێویستیشە دەستووری هەر وڵاتێك چەند دەقێكی تێدا بێت، بۆ پێداچوونەوەی دادوەری، بەڵام نابێت ئەم دەسەڵاتە بدرێت بە دادگا ئاساییەكان، هۆكاری ئەمەش بۆ گرنگیی سیاسەتی گشتی دەگەڕێتەوە، هەروەها بۆ ئەو ناوەرۆكە سیاسییانەی كە داگاییكردنی دەستووری لەخۆدەگرن. بەڵام لە واقیعدا دادگای دەستووری ڕووبەڕووی كۆمەڵێك كێشە دەبێتەوە، كە لە ئەنجامی جێبەجێكردنی دەقەكانی دەستوور، یان بە پێچەوانەوە دێنە ئاراوە.

دەستوور چاودێریی دەستووری لەسەر پرەنسیپە جەوهەرییەكانی دەستوور چارەسەر ناكات و ڕێكیان ناخات، كە بریتین لە ڕۆحی دەستوور، هەروەها بێدەنگیی دەستووریش لە هەمبەر ئەم پسپۆڕییە مەترسیدارە، بەڵگەیە كە ئەم گرنگییە بە دەسەڵاتی دادوەریی دەستووری نەدراوە، كە لەبەر مەترسی و گرنگیی ئەم پسپۆڕییە ناكرێت گریمانە بكرێت، بەڵكو پێویستە ڕوونكردنەوەیەك لەناو دەستووردا هەبێت، كەواتە نەبوون، یان دیارینەكردنی دەستوور بۆ چاودێریی دەستووری لەسەر دەقە جەوهەرییەكانی دەستوور، وەك قەدەغەكردنی دەستووری وایە بۆ پرسی چاودێریی دادگای دەستووری لە پرسی هەمواركردنەوەی دەستوور بۆ پرەنسیپە جەوهەرییەكانی دەستوور. لەبەر ئەوە ڕەنگە نەتوانرێت پرۆسەی هەمواركردنەوەی ماددە دەستوورییەكان بابەتێك بێت بۆ دەسەڵاتی چاودێریی دادگای باڵای دەستوور، بەڵكو ئەم بابەتە دەسەڵاتێكی دیكەی هەیە تایبەت بە هەمواركردنەوە، كە پێی دەوترێت «دەسەڵاتی دامەزرێنەری دروستكراو»، یان بە سادەیی (دەسەڵاتی هەمواركردن). لەم چوارچێوەیەشدا دەكرێت، ئاماژە بە ماددەی 93ی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بكرێت، كە دەسەڵاتەكانی دادگای باڵای فیدراڵی بە (8) دۆسیە دەستنیشان كردووە، بەڵام ئەو پرسانە ناگرێتەوە كە پەیوەستن بە هەمواركردنەوەی دەستوور، بەڵام مەترسیدارترینی ئەو دەسەڵاتانە پرسی لێكدانەوەی دەقەكانی دەستوورە، كە دەكرێت لە ڕێگەی لێكدانەوە دادگا هەوڵ بدات، لێكدانەوە و ڕوونكردنەوەیەك بدات بۆ دەقێكی دیاریكراو، كە داوا لە دادگا بكرێت لێكی بداتەوە بەو ڕێگە و پڕۆگرامەی كە ببێتە هۆی «لادان» لە مانای دەقەكەدا. بۆیە پێویستە دادگای فیدڕاڵی دوور بێت لە چوونە ناو كێشەكانەوە، كە دەقێكی دیاریكراو لە ناوەرۆكە ڕاستەقینەكەی دەربهێنێت، هەروەها خۆی لە ڕەخنەكان بەدوور بگرێت سەبارەت بە «دەرچوونی» لە پسپۆڕییەكەی و «بازدان» بۆ پسپۆڕییە وەرگیراوەكانی دەسەڵاتی دامەزرێنەر سەبارەت بە هەمواركردنەوەی دەستوور.

لێرەدا باشتر وایە ئاماژە بە بڕگەی یەكەمی ماددەی ٦١ ی دەستووری ساڵی ١٩٥٨ی فەرەنسی بكەین، هەروەها مادەی ١٩٢ی دەستووری 2014ی میسر كە لە ساڵی 2019 بە تەواوی هەموار كرا و ئێستا بەركارە، چونكە لە هەردوو حاڵەتدا چاودێریكردنی ئەنجومەنی دەستووریی فەرەنسا و ئەنجومەنی چاودێریكردنی دادگای باڵای دەستووریی میسر، چاودێریكردنی ماددە دەستوورییەكانی تایبەت بە هەمواركردنەوەی ماددە دەستوورییەكان ناگرێتەوە.

ئەم ئاراستەیە سەرئەنجامی ئەو كێشە جددییانەیە كە ڕووبەڕووی دەستووری 2005ی عێراق بوونەتەوە، ئەمەش بۆ هۆكارێكی پەیوەست بە سرووشتی دەستووری عێراق دەگەڕێتەوە، كە دەستوورێكی چەقیوە و، بۆ هەمواركردنەوەشی، میكانیزمێكی ئاڵۆزی داناوە لە چوارچێوەی ماددەی ١٢٦دا، كە لە شوێنێكی دەستووردا دانراوە كە شوێنی سرووشتی خۆی نییە، بە شێوەیەك ماددەكەی لە چوارچێوەی بڕگەكانی كۆتایی و ئینتیقالیدا دانران، هەروەها ماددەیەكی تایبەت دانرا كە بریتییە لە ماددەی 142، بۆ چارەسەركردنی دۆخێكی هەڵاوێركراو و بەپەلەی هەمواركردنەوە، بەڵام تا ئێستا ئەو ماددەیە جێبەجێ نەكراوە، كە ماوەی چوار مانگی بۆ دیاری كرابوو، كە بۆ تەواوكردنی كارەكانیشی لێژنەیەكی تایبەتی لە ئەنجومەنی نوێنەران بۆ ئەو مەبەستە پێكهێنرا. كەواتە ئەمە میكانیزمێكە بۆ هەمواركردنەوەی دەستوور، كە یاساغە بۆ دادگای فیدڕاڵی كە دەستی بۆ درێژ بكات، چونكە لەم ڕووەوە دەسەڵاتی دەستووری نییە. لەبری ئەم كێشەیە، دادگای فیدڕاڵی دەیتوانی بڕیارگەلێك لەسەر هەر دەقێكی دەستووری دەربكات، كە بەپێی بەرژەوەندیی باڵای گەل پێویستی بە لێكدانەوەیەكی ورد هەبێت. لە هەموو ئەو كێشانەدا، لە ڕەفتاری سیاسی و دادوەریی عێراقدا تێبینی دەكرێت، «لەبیركردن» لەئارادایە، ڕۆحێك لە دەستووردا هەیە كە دەبێت پەنای بۆ ببرێت، بۆ مەبەستی ڕێكخستنی كاروباری دەوڵەت و كۆمەڵگە، چونكە «ڕۆحی دەستوور» كاردەكات بۆ دامەزراندن و چەسپاندنی پرەنسیپە جەوهەرییەكانی پەیوەست بە دامەزراندنی قەوارەیەكی پێشكەوتووی سیاسی و كۆمەڵایەتی.