هونەرو هونەرمەند دوو وشەی پێكەوە بەستراون، ئەگەر یەكێكیان لەوی دیكە جیا بكرێتەوە، ئەوە بێگومان تای تەرازوو بە لاسەنگی دەوەستێت .
ئەو فەرهەنگەی كە هونەرمەند پەروەردە دەكات، وەك ئاوێنەی روو تەخت وەهایە، كە هونەرەكەی تێدا دەبینێتەوە. زۆرجار ئەو پرسیارە لە هونەرمەند دەكرێت و پێی دەڵێن: چی تۆی كرد بە هونەرمەند؟ بێگومان لە وەڵامدا دەڵێ: هونەری راستەقینەی نەتەوەكەم، دیارە هونەریش بەها و ماكی تایبەتی خۆی هەیە و بە هەموو كەسێك ناڵێن هونەرمەند، تا خەسڵەتی هونەریی نەبێت، ئەوەش بەهۆی ئەوەیە كە ئەو هونەرمەندە، پابەند بێت بە خۆشەویستیی نیشتمان و زێدی خۆی. هەڵبەتە مەبەستی من ئەو هونەرمەندانەیە كە بە شێوەیەكی گشتی لە هەموو بوارەكانی هونەردا كاردەكەن، بەڵام بە شێوەیەكی تایبەتی مەبەستم هونەرمەندی ئاواز و گۆرانی و موزیكی هەموو دەڤەرەكانی كوردستانە، لەوانەش هونەرمەندانی هەورامان، چونكە زیاتر ئاشنایەتیم لەگەڵیاندا هەیە. زۆر جار لە مەجلیسەكانی هونەرمەندانی هەوراماندا دادەنیشم، باسی ئەوەیان لەگەڵدا دەكەم كە راژەی هونەری رەسەنیی خۆیان بكەن، نەكەونە شوێن لاسایی و چاولێكەریی هونەری بێگانە، چونكە هونەرمەند دەبێت لە خۆیەوە دەست پێبكات و ستایلی خۆی هەبێت.
هەر لە دێر زەمانەوە واتایەكی دی هونەر و ئاواز و گۆرانی و شایلۆغان لە هەوراماندا باو بووەو ئارەزوویان لێ بووە. هونەر و ئاواز و گۆرانی بەلای منەوە لە ئاوایی و گوند و لادێكاندا پاكژ و خاوێنترە لە رووی دەنگەوە، بەڵام لە بواری تەكنیك و پێشكەوتنەوە تا ئێستا لە شارەكاندایە. ئەوەش هۆكەی بۆ دوو لایەن دەگەڕێتەوە:
یەكەم: ئەو رژێمانەی كە حوكمی كوردستانیان كردووە، هەموو گوند و ئاواییەكانیان وێرانەخاك كردووە، چونكە لانكەی پەروەردەكەری هونەرمەندی پێشمەرگە بوون و سەرچاوەی شۆڕش لە گوندەكاندا بڵێسەی سەندووە .
دووەم: نەبوونی ئاو و كارەباو خزمەتگوزارییەكان لەهەموو ئەو گوندانەدا، تا رووخانی رژێمی عێراق و هاتنەكایەی بواری میللی و نەتەوەیی لە ساڵی (1991) ـەوە، بەڵام ئێستا هونەرمەندانی لادێكانمان لە گەشەدان .
هونەرو موزیكی هەر میللەت و نەتەوەیەك بۆ هێشتنەوەو فەرهەنگ و هونەری ئەو نەتەوەیە كاریگەریی گەورەی هەیە. ئەو نەتەوانەی كە دەنگ و رەنگیان كپ كرابوو، وەك نەتەوەی ئێمە، هەردەم لەلایەن داگیركەرانی وڵاتەوە، رێگەیان نەداوە بە بیرو هۆشی خۆیان هونەر پەخش بكەن، تا ئێستاش كە راگەیاندنی خۆماڵیمان هەیە، هونەری كوردستان لە هەموو كەناڵ و رادیۆ و (tv) یەكاندا بە یەكسانی پەخش ناكرێت، ئەوەش بە هۆی نەبوونی كەسی شیاوە لە شوێنی شیاو، دەنا ئەو وڵاتانەی كە شێوە دیالێكتیان زۆرە كەناڵی شێوەییشیان زۆرە.
بە پێچەوانەوە لە كوردستاندا (30) كەناڵی لۆكاڵی و دەزگای سەتەلایت هەیە، كەچی لێرەو لەوێ وەك دقنەی فەقێ گۆرانییەكی هەورامان لێ دەدرێت! دیارە ئەوەش نەبوونی هزری نەتەوەیی و نەبوونی كاری شارەزا وای كردووە، كە دیالێكتی هەورامان بە هەموو ماچۆگۆ زمانەكانیەوە فەرامۆش كراون! خۆ ئەگەر هونەرو ئاوازی گۆرانیی هەورامان لە هونەری كوردی بكرێتەوە، دیسان تای تەرازو لاسەنگ دەوەستێت، هەروەها پەروەردەی هونەریش دوادەكەوێت.
بێگومان تا زیاتر هونەر پێشبكەوێت، گەل و وڵات ئاوەدان و زیاتر ناسراو دەبێت بە هەردوو دیوی وڵات و جیهاندا، ئەو هەموو ئاواز و گۆرانییانە كە ئەمڕۆ پێشكەش دەكرێن بە تایبەتی هەندی گۆرانیبێژی نەزان، ئەوەش دووبارە ناپەروەردەیی و دواكەوتوویی ئەو بەناو هونەرمەندە لە رەوتی هونەری جیهان نیشان دەدات.
لە كتێبی هەورامان باشتر بناسن، لە لاپەڕە (96)دا هاتووە: «مۆسیقای هەر گەل و نەتەوەیەك پشتیوانییەكی گەورەیە بۆ فەرهەنگ و هونەری ئەو گەلە، مۆسیقای هەر گەلێكیش سینگ بە سینگ و پشت بە پشت هاتووەتە خوارەوە و مۆسیقای هەورامان تا ئەندازەیێ لەناو هەورامییەكاندا رەسەنی خۆی پاراستووە و گۆرانییەكانی هەورامانیش لەگەڵ ژیانی خەڵكیدا پەیوەندی هەیە» پەیوەست بوونی ئاواز گۆرانی هەورامان لە بناغەدا لە كانگای هەڵقوڵاوی ژێرخانی خۆیەوە، سەرچەمەكەی لە تاڤگەی بەفراوی (بڵ) و (وەزەنێ) و (بەڵخە) و سیروانی دواو، لەژێر تاپیرە بەردینەكانی (كۆسەی هەجیج) و (پیر شالیاری زەردەشتی) ئارامی و رەسەنایەتی و پەروەردەی هونەرو هونەرمەندی هەورامانی، بەیەك ئاراستەی پتەو جێگیر كردووە.
- لەهەمان سەرچاوە لە لاپەڕە (96)دا هاتووە: مۆسیقای هەورامان بریتییە لە سێ چەشن، یەكەم مۆسیقای ناوخۆیی كە هەر ساڵ یەكێ لە گۆرانییەكانی گوڵ ئەكا، دووەم مۆسیقای فۆلكلۆری بە شمشاڵ ئەگوترێ، سێیەم مۆسیقای سیاچەمانە كە لەدەنگی جۆربەجۆر پێكدێ و دەنگی سینگ و دەنگی گەروو و دەنگی سەر لەوەدا تێكەڵاوە و ئەمەش هۆی سەرسووڕمانییە كە لە هەرسێ دەنگەكە كەڵك وەرئەگرن».
هەر ساڵێك چەند ئاوازێكی نوێی رەسەن بە كۆرپەیی لە وڵاتی خڤەنیرەتە دێتە كایەی پێشكەوتن و هونەرمەندی پەروەردەكراو دێنێتە بەرهەم .
ئاوازی فۆلكلۆری بە فۆرمەلەی هەورامانی نەبێت (ئەدا) و شێوازی تێكدەچێت، تەنها گەرووی هونەرمەندی پەروەردەكراو بە بەفراوی چیای شاهۆ، ئەو ئاوازە لەنگ نابێت .
ئاوازی بەرزە چڕی سیاچەمانە، ئەوەش سروود گەلی گاتاكان و نەوەدو نۆ پیرەی هەورامانە، بۆیە بنەمای ئەو قوتابخانەیە هەر هەورامانە، ئەوەش دەوڵەمەندی زمانە، وشەی رەسەن هونەرمەندی گۆشكراوی ئاهورایی نەبێت، ئەو ئاوازانە بە هەموو گۆرانیبێژێك، ئەو ئاوازانە ناچڕێنەوە، هەر وەكو فەرموویانە هەموو سیاچەمانەچڕێك گۆرانیبێژە، بەڵام هەموو گۆرانیبێژێك سیاچەمانەبێژ نییە.
لە هەمان سەرچاوەدا، لە لاپەڕە (97)دا هاتووە: لە دەوری كۆنا لە هەورامان خەڵك هەموو سروودیان ئەخوێندەوە و سروود یەكێ لە هەوا كۆنەكانی هەورامانە و بریتییە لە حەوت چەشن: سروودی هجران، سروودی حەیران، سروودی سۆز، سروودی خەسرەوانی، سروودی خاكی، سروودی كوردی، سروودی نەتەوایەتی، وەكو قاسیدی تووكانی (1224ی كۆچی) لەم بارەوە ئەڵێ:

«چاوەش نەوایێ لێدەرچەنی رۆد
تۆ واچە پەرێم گۆرانی و سرۆد
سرۆدی كوردی و سرۆدی هیجرانی
سرۆدی خاكی و سرۆدی حەیران
سرۆدی میللی و سۆز: خەسراوانی
بچڕ پەرێ وێت هەتا مەتوانی
گیان و زرگان پەرێ وێت شادكەر
خانا نەكیسا و باربەد یادكەر
چاوەش جەكونی وە ئاواز رۆد
لێدەر چەند هەواو واچە چەند سرۆد
تا من شادی كەم پەرێ وێم ئارۆ
چونكە ئی دنیا سوودێ نەدارۆ»