(بەشی چوارەم و كۆتایی)

دوو ساڵ پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە توركیا، كۆنفرانسێك لە قاهیرە بۆ تاوتوێ كردنی قۆناغی پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت بەسترا. كۆنفرانس جەختی كردە سەر شەرعیەتی خەلافەت، بەڵام پاش مشتومڕێكی زۆر، كۆنفرانس بەو سەرەنجامە گەیشت كە دامەزراندنی خەلافەتێك بە هەمان مەرجەكانی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی شتێكی نزیك لە مەحاڵە. تەنانەت محەمەد رەشید رەزاش، كە یەكێ لە لایەنگرە دڵسۆزەكانی پڕۆژەكە بوو، لە كۆنفرانسەكەدا وازی لە پڕۆژەكە هێناو شتێكی پێشنیار كرد كە نزیك بوو لە ڤاتیكانی كاتۆلیكەكان. محەمەد ئیقبال، یەكێ لە بیرمەندە موسڵمانەكانی هیندستان، لەو گۆشەنیگایەوە بۆ مەسەلەكە چوو كە دابەشبوونی جیهانی ئیسلام بە سەر ژمارەیەكی زۆری یەكەی سیاسیدا، چانسێكی باش بۆ دامەزراندنی خەلافەت پێكناهێنێ. لەولاشەوە پاشای میسر فوئادی یەكەم وازی لە خۆكاندیدكردن هێناو هاشمییەكانی حیجازیش كە خۆیان لە هەموو كەس بە شایستەتر بۆ خەلافەت دەزانی، زۆری نەبرد پەشیمان بوونەوە. بەمجۆرە، لەساڵی 1926 بەدواوە، كەف و كوڵی دامەزراندنەوەی خەلافەت دامركایەوە و موسڵمانان بە كردەوە مەسەلەكەیان لەبیری خۆیان بردەوە.
كێشەی خەلافەت لەوەدا نییە كە كەسێك بۆ پۆستەكە كاندید بكرێ، بەڵكو لەوەدایە كە پۆستەكە بەبێ بوونی یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانەكان هیچ بەهایەكی نییە. نەبوونی كۆدەنگی لەسەر چۆنێتیی ملكەچبوونی یەكە سیاسییەكانی جیهانی ئیسلام بۆ یەك كەس، گەورەترین تەگەرەی بەردەم دامەزراندنەوەی خەلافەتە.
ئەو مەرجانەی لەسەردەمی كۆیلەداری و دەرەبەگایەتیدا بۆ خەلیفە دانراون، لەسەردەمی سەرمایەداری و دەوڵەتی نەتەوەیی و شارستانێتیی پشت ئەستور بە پیشەسازی، شیاوی جێبەجێ كردن نین. بەپێی كتێبێك كە چاپی یەكەمی لە ساڵی 1952دا دەرچووەو تا ساڵی 1976 حەوت جار لەقاهیرە چاپ كراوەتەوە، تەنها خەلافەتەكەی چوار خەلیفەكەی پاش پێغەمبەر محەمەد بە سیمبول و نموونەی راستەقینەی خەلافەت دادەندرێ.1 موسڵمانەكان بە درێژایی مێژوو مۆدێلێكی تۆكمەیان بۆ خەلافەت پێشكەش نەكردووە. تەنانەت لە (خەلافەتی راشیدین)یش كە تەمەنی لە30 ساڵ كەمترە، سیستمی سیاسی پاشایەتی نییە، بەڵام ئەوەندەش بەلای ئەوەدا داناشكێنێ كە بتوانرێ روخساری كۆماری پێ بدرێ. لەو سیستمەدا گەورەترین كێشە چۆنێتیی هەڵبژاردنی خەلیفەیە كە تێیدا نوێنەرە ناهەڵبژێردراوەكانی گەل، نەك گەل، خەلیفە هەڵدەبژێرن. لەسەردەمی دووەم خەلیفەدا ئەنجومەنێك كە نوێنەرایەتیی چینی باڵای كۆمەڵگەی دەكرد، مافی هەڵبژاردنی خەلیفەی پی سپێردرا و هەر ئەو ئەنجومەنەش بوو كە سێیەم خەلیفەی هەڵبژارد.
لەسەردەمی تازەدا مەسەلەی خەلافەت زۆرتر وەك مەسەلەیەكی ئایدیۆلۆژی وایەو هەندێ لە حزبەكان، لەوانە حزبی تەحریری ئیسلامی، دامەزراندنی خەلافەتیان كردۆتە ئامانجی سەرەكیی خۆیان، بەڵام بەبێ ئەوەی مەرجەكانی خەلیفە و دەسەڵاتەكان و میكانیزمی هەڵبژاردنی دیاری بكەن. ئەمە بەم مانایە نییە كە بزووتنەوە ئیسلامییەكان لە گوتاری ئاشكرایاندا دەستبەردای بانگەشەكردن بوون بۆ ئامانجی گێڕانەوەی خەلافەت. ئەم مەسەلەیە هەمیشە وەك بەشێكی پڕۆگرامی پەروەردەی حزبی ماوەتەوە، بەڵام بە كردەوە هیچ كات گێڕانەوەی خەلافەت ئامانجی راستەقینەی ئیسلامیزم نەبووە.
لانیكەم لە دوو مۆدێلدا بە روونی دەردەكەوێ كە موسڵمانەكان كاریان بۆ گێڕانەوەی خەلافەت نەكردووە. لەهەر یەك لەسعودیە و ئێران دوو سیستمی ئیسلامی لەسەر بنەمای تێگەیشتنێكی قوڵ بۆ شێوەی پراكتیزەكردنی شەریعەت دامەزراون. ئەگەرچی لەهەردوو مۆدێلدا ئیسلام بە تەواوی بەسەر ژیانی گشتیدا زاڵە، بەڵام هیچ یەكێ لەم دوو وڵاتە پەیڕەوی لە سیستمی خەلافەت نەكردووە. لە كۆپییە سوننییەكەی ئیسلامدا، “پاشا” رۆڵی خەلیفە دەبینێ و لە كۆپییە شیعییەكەدا كە لە رووی سیاسییەوە بە پێشكەوتووتر دادەندرێ، “رابەر” ئەو رۆڵە دەگێڕێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە راگەیاندنی خەلافەت لە موسڵ لەلایەن رێكخراوی داعشەوە هیچ بەهایەكی نییە و زۆر زەحمەتە بە وێستگەیەكی كاروانی خەلافەتیش دابندرێ. لەسەردەمی دەوڵەتی ئەمەوی بەدواوە، ئیسلام جگە لەوەی لەسایەی سیستمی خەلافەتدا تێكەڵ بە شارستانێتی بوو، هەنگاوی بۆ ئەوە هەڵهێنا كە ببێتە دیاردەیەكی جیهانی، لەكاتێكدا خەلافەتەكەی داعش لە مۆدێلی دەوڵەتی جەنگ بەولاوە هیچی تر نییە.
بەكردەوە، داعش خراپترین كاتی بۆ راگەیاندنی خەلافەت هەڵبژاردووە. هەرچەند هێشتا ئەو فاكتەرانە روون نین كە داعشیان هانداوە خەلافەت رابگەیەنێ، بەڵام گەڕانەوە بۆ ئەو سیستمەی كە موسڵمانەكان لە ساڵی 1926 بە شێوەیەكی ئارەزوومەندانە دەستبەرداری بوون، بەڵگەی ئەوەیە كە داعش كەموكوڕییەكی گەورەی لە خوێندنەوەی مێژوودا هەیە. لەم هەلومەرجەی ئێستادا داعش بۆ بەخشینی رەوایی بە پێگە ئایدیۆلۆژییەكانی، تەنانەت ناتوانێ لە ناوبانگی خەلافەتیش سوودمەند بێ، بەتایبەتی كە خەلافەتەكەی داعش تێكەڵ بووە بە گۆڕینی شەبەنگی دیموگرافی، وەك لە كردەوەكانی جینۆسایدكردنی ئێزدییەكان و دەركردنی مەسیحییەكاندا دەبینرێ.

1. الدكتور محمد ضيا و الدين الريس، النظريات السياسية الاسلامية، الطبعة السابعة، مكتبة دار التراث، القاهرة، 1976، ص 173.