هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەتوركیا لەساڵی 1924، هەرایەكی زۆری لەناو موسڵمانانی هیندستان دروست كرد. موسڵمانانی هیندستان خۆیان بە بەشێكی جیهانی ئیسلام دەزانی و لەكاتی جەنگی یەكەمی جیهاندا زۆر بەتەنگ ئەوەوە بوون كە دەوڵەتی عوسمانی بتوانێ خۆی لەبەردەم بریتانیا و فەرەنسا و رووسیادا راگرێ. پاش تێكشكانی دەوڵەتی عوسمانی لەجەنگ و داگیركردنی ئیستانبول لەلایەن هاوپەیمانەكانەوە، موسڵمانەكانی هیندستان لەساڵی 1919دا بۆ پشتیوانیكردن لەخەلافەت بزووتنەوەی خەلیفەیان دامەزراند.
دامەزراندنی بزووتنەوەی «خەلیفە» لە هیندستان، ئاماژەیەكی روونە بۆ ترسی موسڵمانانی هیندستان لە ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت. بۆیە كاتێك مستەفا كەمال لە ئەناتۆلیا بزووتنەوەی بەرگریی بە هاوكاریی كورد دەست پێكرد، موسڵمانانی هیندستان ئەم هەوڵەیان بە كارێكی مێژویی دایە قەڵەم، بەتایبەتی كە گوتاری سیاسیی بزووتنەوەی كەمالیست لەو قۆناغەدا رووی لەوە بوو كە ئامانجەكەی بووژاندنەوەی خەلافەت و رزگاركردنی خەلیفەی دەستبەسەرە. سەركەوتنی مستەفا كەمال لە شەڕی سەقاریا و وەرگرتنەوەی ئزمیر لە یۆنانییەكان لەساڵی 1921، ناوبانگێكی زۆری بۆ دروست كرد. لەم سۆنگەیەوە موسڵمانەكانی هیندستان وەك پاڵەوان سەیری (مستەفا كەمال)یان كرد و، ئۆمێدی ئەوەیان خواست كە بتوانێ سەروەری بۆ ئیسلام بگێڕێتەوە. لەهیندستان شیعە و سوننەكان هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی كە تێكشكانی توركیا مەترسییە بۆ سەر ئیسلام وەك هێزێكی جیهانی.
بەڵام لەساڵی 1924دا موسڵمانانی هیندستان تووشی شۆك بوون، نەك هەر بە بیستنی هەواڵی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، بەڵكو هەروەها بە بیستنی ئەوەی كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لەسەر دەستی ئەو كەسە هاتۆتەدی كە لەمەوبەر بە پاڵەوانیان زانیوە. لەسەر ئەم بنەمایەو لە پێداچوونەوەیەكی دراماتیكیدا، كەمالیزم بەجۆرێكی تر هەڵسەنگێنرا، كە بزووتنەوەیەكە لەبری خزمەتكردنی ئیسلام، زیان بە ئیسلام دەگەیەنێ.
گەیل میناولت وای بۆ دەچێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت بزووتنەوەی خەلیفەی داڕماند و وای لێ كرد، واز لە بیروباوەڕە پان ئیسلامیستییەكانی بێنێ و زۆرتر بەكاركردن بۆ دابینكردنی مافە سیاسییەكانی موسڵمانانی هیندستانەوە سەرقاڵ بێ[1].
لە بەرەنجامی كۆتاییدا هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت وای لە موسڵمانانی هیندستان كرد، میانڕەوتر و پرەگماتیتر و بەشێوەیەكی واقیعبینتر بیر بكەنەوە. هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت ساغی كردەوە كە دامەزراندنی یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان شتێكە زۆرتر لە ئەفسانە دەچێ.
ئەمە بەم مانایە دێ كە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە توركیا، بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ موسڵمانانی هیندستانی هانداوە واز لە تیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ موسڵمانانی جیهان» بێنن. ئەم بۆشاییە ئایدیۆلۆژییە چانسێكی باشتری بۆ دەركەوتنی تیۆریی دروستكردنی دەوڵەتی پاكستان وەك «نیشتمانێكی ئیسلامی» دابین كرد. لەم سۆنگەیەوە، چەند لەساڵی 1947 نزیك ببینەوە، چانسی تیۆریی «نیشتمانی ئیسلامی» بەهێزتر دەبێ و چانسی تیۆریی «یەك دەوڵەت بۆ هەموو موسڵمانانی جیهان» زۆرتر پاشەكشە دەكا. تەنانەت ئەبو ئەعلای مەودودی، یەكێ لە گەورەترین تیۆریسینەكانی ئەو كاتە، كە داوای دەكرد دەوڵەتێكی ئیسلامی لە رۆژئاوای هیندستانەوە تا مەغریب پێكبهێنرێ، وازی لە داواكەی هێنا و پشتگیریی دامەزراندنی دەوڵەتی پاكستانی كرد.
بیركردنەوەی موسڵمانانی هیندستان بە پێچەوانەی بیركردنەوەی هەموو موسڵمانانەوە بوو. لەكاتێكدا هەموو موسڵمانان سەرقاڵی دروستكردنی «دەوڵەتی نەتەوەیی» خۆیان بوون، تەنها موسڵمانەكانی هیندستان بیریان لە دەوڵەتی خەلافەت دەكردەوە، ئەمەش لەگەڵ لۆجیكی مەسەلەكاندا نەدەگونجا. لەبەرەنجامی كۆتاییدا، ئەوانیش، لەژێر فشاری هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت و بێئومێد بوون لە زیندووكردنەوەی، بەرەو جیابوونەوە لەهیندستان و دامەزراندنی پاكستان وەك نیشتمانێكی ئیسلامی هەنگاویان نا.
__________________
[1] Minault، Gail، “the khalifat Movement، Oxford Universty Press، 1982، pp. 203- 204.