كاتێك مستەفا كەمال ئەتاتورك لەساڵی 1924 خەلافەتی هەڵوەشاندەوە، پەی بەوە بردبوو كە ئەم كارەی دەنگدانەوەیەكی گەورەی لە جیهانی ئیسلام لێ دەكەوێتەوەو لەناو توركیاش بەرهەڵستی دەكرێ، بەڵام پێشبینی نەدەكرد هاووڵاتییەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕش بكەن. بەكردەوە نیوەی پێشبینییەكەی راست دەرچوو، چونكە هاووڵاتییە توركەكانی بۆ گێڕانەوەی خەلافەت شۆڕشیان نەكرد، بەڵام هاووڵاتییە كوردەكانی بڕیارەكەیان رەتكردەوەو بڕیاریاندا بەچەك رووبەڕووی ببنەوە.
ئەگەرچی ئەدەبیاتی نەتەوەییمان جەخت دەكاتە سەر روخساری نەتەوەیی شۆڕشی ساڵی 1925ی كوردی باكوور بە سەركردایەتیی شێخ سەعید پیران، بەڵام هاندەری ئايینی لەم شۆڕشەدا فاكتەرێك نیيە كە بتوانرێ بشاردرێتەوە. ئەمەش نیشانی دەدا كە مێژووی سیاسیمان پێویستی بە پێداچوونەوەیەكی ریشەیی و رەخنەگرانەیە. دەبێ مێژوو وەك ئەوەی كە بووە، نەك وەك ئەوەی كە دەخوازرێ، تاوتوێ بكرێ.
ساڵێك پێش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، توركیا لەساڵی 1923 لە لۆزان رێككەوتننامەی لەگەڵ هاوپەیمانان واژۆ كرد، تێیدا مافی دروستكردنی دەوڵەت بەپێی پەیمانی سیڤەر لە كوردی باكوور سەنرایەوە. مایەی تێڕامانە كە كوردی باكوور لەكاتی واژۆكردنی رێككەوتننامەی لۆزاندا هیچ بەرهەڵستییەكی نەنواندەوەو پێی لەسەر پەیمانی سیڤەر دانەگرت! كەچی ساڵێك پاش هەڵوەشاندەنەوەی خەلافەت، گەورەترین شۆڕش لە كوردستان لەنیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم هەڵگیرسا. شۆڕشەكە ئەم پرسیارە لەبەردەمماندا قوت دەكاتەوە كە بۆچی كورد لەدژی هەڵوەشاندەوەی پەیمانی سیڤەر شۆڕشی نەكردووە، كەچی لەدژی هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت شۆڕشی كردووە؟
گومانی تێدا نیيە كە فاكتەری نەتەوەیی لە شۆڕشی 1925 فاكتەرێكی ون نيیە، بەڵام هەرچۆنێك هەڵسەنگاندن بۆ مەسەلەكە بكرێ، لە سەرەنجامدا هەر ئەوە دەردەكەوێ كە فاكتەری نەتەوەیی، بە بەراورد لەگەڵ فاكتەری ئایينی فاكتەرە لاوازەكە بووە. ئەگەرچی سەركردایەتیی شۆڕشەكە گوزارشت لە هاوپەیمانییەكی ئایينی - نەتەوەیی دەكا، بەڵام لە سۆنگەی لاوازیی چینی بورژوازییەوە، رۆڵی سەركردە لیبراڵەكان كە رەچەڵەكی زۆربەیان دەچێتەوە سەر زەویدار و دەرەبەگە گەورەكانی دانیشتووی شارەكان، لە شۆڕشەكەدا وەك رۆڵێكی لاوەكی ماوەتەوە. سەركردایەتیی راستەقینە زۆرتر لە دەستی شێخە نەقشبەندییەكاندا بوو. هەر لەسەر دەستی ئەوانیش شۆڕشەكە بەرگێكی سوننەگەرای لەخۆیەوە پێچاو وایكرد كوردە عەلەوییەكان بەشداریی تێدا نەكەن، بگرە دژایەتیشی بكەن.
هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت خۆی لەخۆیدا فاكتەری نەتەوەیی ورووژاند. تا پێش هەڵوەشاندنەكە، دەوڵەت كورد و توركی بە «موسڵمان» دادەنا، بەڵام پاش هەڵوەشاندنەكە دەوڵەت ناسنامەی توركبوونی بە هاووڵاتییەكانی بەخشی. ئەمە بەم مانایە دێ كە نەمانی خەلافەت هیچ پەیوەستێكی لە نێوان كوردو توركدا نەهێشتووە تا لە ژێر ئاڵای یەك دەوڵەتدا بژین.
كورد پاش هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت، چووە سەر ئەو باوەڕەی كە لێرە بەدواوە ناتوانێ لە دەوڵەتێكی عەلمانیدا بژی، چونكە لەبیركردنەوەی ئەو كاتەی كورددا كوفر و عەلمانیەت یەكسانن بەیەكتری و موسڵمان نابێ سەر بۆ دەسەڵاتێكی نائايینی كەچ بكا.
لەناو گەلانی موسڵماندا كورد تاكە گەلە بزووتنەوەی چەكداری بۆ گێڕانەوەی خەلافەت هەڵگیرساندووە. دوو راگەیاندنەكەی شێخ سەعید پیران گەوهەری شۆڕشەكە دەردەخەن. لە راگەیاندنی یەكەمدا جەخت كراوەتە سەر جیابوونەوە لە توركیا و گێڕانەوەی خەلافەت. لە راگەیاندنی دووەمدا بانگەشە بۆ میر سەلیمی كوڕی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم وەك پاشای كوردستان كراوە. هەردوو راگەیاندن ئەگەر بە شێوەیەكی بابەتییانە شی بكرێنەوە، ئیسلام و كوردایەتی پێكەوە گرێ دەدەن، بەڵام تای تەرازووی فاكتەری ئایينی لەتای كوردایەتییەكە قورسترە. تائێستا هیچ بەڵگەیەك لەسەر ئەوە نيیە كە میر سەلیم ئاگاداری ئەو جموجووڵەی كورد بووەو هیچ لەبارەی ئەوەوە نەزانراوە كە ئاخۆ لەم مەسەلەیەدا پرسی پێ كراوە، یان نا، یاخود رەزامەندیی نیشان داوە، یان رەتیكردۆتەوە. بەڵام بەوەی كە لەو كاتەدا میر سەلیم لە سووریا ژیاوە، دەرفەتێك بۆ ئەوە پێكدێ كە رەنگە پەیوەندیی پێوە كرابێ.
جەرجیس فەتحوڵڵا لەو بڕوایەدایە كە شێخ سەعید خەلافەتی لە كوردایەتی بەلاوە گرنگتر بووەو لەم بۆچوونەدا پشت بەو بەڵگەیە دەبەستێ كە ئەگەر كوردایەتی بەلاوە گرنگتر بوایە، دەچوو شێخ عەبدولقادری نەهری، یان یەكێ لە نەوەكانی میر بەدرخانی بۆ پاشایەتیی دەوڵەتی كوردستان كاندید دەكرد1.
دیارە هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت لە توركیا، كاریگەریی گەورەی لەسەر چارەنووسی كوردستانی باشوور بەجێهێشت، چونكە راپەڕینی كوردی باكوور لەدژی ئەنكەرە بۆ گێڕانەوەی خەلافەت، لەسەرەنجامدا هەڵوێستی توركیای لە كێشەی ویلایەتی موسڵ لەق كرد. كاتێك كۆمیسیۆنی كۆمەڵەی گەلان دەستی بە مشتوماڵكردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ كرد، نەیتوانی ئەوەی لەبەرچاو نەبێ كە ئەگەر كوردی باكوور هەوڵی جیابوونەوەیان لە توركیا دابێ، بۆ دەبێ كوردی باشوور رادەستی توركیا بكرێن؟ سەرەنجام مەسەلەكە بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بەو ئاراستەیە رۆیی كە كۆمەڵەی گەلان كوردستانی باشوور پێشكەش بە عیراق بكا، نەك بە توركیا.
لەباری سەرنجی مێژووەوە، هەڵوەشاندنەوەی خەلافەت كە فاكتەری سەرەكیی هاندانی كوردی باكوور بووە بۆ بەرپاكردنی شۆڕش لە دژی كەمالیستەكان، لەبەرەنجامی كۆتاییدا، كێرڤی كوردایەتی بەرەو هەڵكشان بردوو لە بزاڤێكی (ئايینی- نەتەوەیی)ـەوە كردی بە بزاڤی دروستكردنی نەتەوە. بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەمە تەنها پاش ئەوە هاتەئاراوە كە شۆڕشەكە سەركوت كراو كورد لە تۆمارە فەرمییەكاندا وەك گرووپێكی جیاواز لە تورك نەمایەوە.

1. جرجیس فتح اللە، یقظة الكرد تاریخ سیاسي 1900- 1925، دار آراس للطباعة والنشر، اربیل، 2002، ص 307.