كاتێك ئەمریكا لە ئەیلوولی ساڵی 2011دا هێزەكانی لە عێراق كشاندەوە، ئەوا بەغدایان بۆ بەرپرسیارێتی وڵاتێك جێهێشت كە تا راددەیەكی ماقوڵ سەقامگیر بوو. لە ساڵی 2010دا و بەهۆی توندوتیژی سیاسییەوە نزیكەی 4،109 كەس لە عێراقدا كوژران. ژمارەی كوژراوەكان بۆ ساڵی 2011 (4،147) كەس و بۆ ساڵی 2012(4،574) كەس. ئەگەرچی ئەم ژمارانە جێی نیگەرانین و هەر حاڵەتێكی كوژرانیش مایەی كارەساتە، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت كە بەپێی سایتی Iraqbodycount.org، رێژەی كوژراوان بەهۆی یاخیبوونەوە زیاتر بوو لە 29،000 كەس لە ساڵی 2006 و 25،813 كەس لە ساڵی 2007دا. لەگەڵ ئەوەشدا، لە ساڵی 2013دا، رێژەی كوژراوەكان پاشەكشەی كرد- - نزیكەی 10،000 كەس لەو ساڵەدا. پێدەچێت ئەو قەسابخانەیەی كە لە ساڵی 2014دا هاتۆتە ئاراوە ببێتەهۆی ئەوەی ژمارەكە لەو ژمارەیە تێپەڕببێت، ئەویش بەهۆی ئەو شەڕەی لە دەوروبەری فەللوجە و روممادی و ناوچەكانی دیكەی روودەدەن كە ناوچەی سوننەنشینن لە عێراقدا.
ئایا چی روویدا؟ كاتێك ئەمریكا عێراقی جێهێشت، بە دەیان هەزار سەربازی عێراقی مەشقێكی پیشكەوتوویان پێكرا لەلایەن هێزە هاوپەیمانەكانەوە لە عێراق و ئەردەندا، و بودجەی بەغدا لە رەوشێكی باشتردابوو وەك لە بودجەی واشنتۆن. بەدەستهێنانی داهاتی نەوت بە بەردەوامی مژدەی دەستەبەركردنی داراییەكی زۆری هەڵگرتبوو بۆ هەر پرۆژەیەك كە پێویست بێت لە عێراقدا جێبەجێ بكرێت. لە كۆتاییدا، هەڵبژاردنەكانی ئازاری ساڵی 2010 لە عێراق سەریان كێشا بۆ حكومەتی یەكێتی نیشتمانی، كە لیستی دەوڵەتی یاسایی بە سەرۆكایەتی نوری ئەل مالیكی، و لیستی ئەل عێراقیەی ئەیاد عەللاوی، و هاوپەیمانی كوردستانی، بزووتنەوەی سەدریەكانی موقتەدا ئەل سەدر و ئەوانی دیكەی كۆكردەوە. كاتێك زۆر شتێك لە بەرژەوەندی وڵاتەكەدا بوو و كاتێك هاوپەیمانییەكی حكومڕان لە هەموو گروپە سیاسیە گرنگەكانی عێراق پێكهاتبوو، چۆن ناسەقامگیری دەتوانێت شێوەیەی ئێستا بگەڕێتەوە؟
بەشێكی ئۆباڵی گەڕانەوەی ئەو توندوتیژییە سیاسییە سەختە بۆ عێراق دەكەوێتە ئەستۆی ئەو شەڕە ناوخۆییەی لە وڵاتی دراوسێی سوریادا لە ئارادایە. هەر لە ئازاری ساڵی 2011وە، بەرهەڵستی عەرەبی سوننە دژ بە رژێمەكەی ئەسەد سوریای كردە گێژاوی نائارامی و شەڕێكی پڕ لە پشێوی. ناسەقامگیریش رێگای پەڕینەوە و پەلكێشانی خۆی هەیە لەم بارودۆخانەدا، بە تایبەتی كاتێك عەرەبە سوننەكانی عێراق خاڵی هاوبەشی زۆریان هەیە لەگەڵ براكانیان لە دەوڵەتە دراوسێكەدا. لەگەڵ ئەوەشدا، نابێت ئۆباڵێكی زۆر بخەینە ئەستۆی شەڕەكەی سوریا بۆ ئەوەی لە عێراقدا روودەدات. زۆرێك لە جیهادیستەكان لە عێراقدا وڵاتەكەیان جێهێشت بۆ ئەوەی پەیوەندی بەو شەڕەوە بكەن كە لە دەوڵەتی دراوسێیاندا بەرپابووە، كە ژمارەیەكی زۆریان لە شەڕەكەدا كوژران. ئەردەن، و توركیا و ئیسرائیلیش سنوریان هەیە لەگەڵ سوریادا، بەڵام هیچ یەكێك لەم وڵاتانە ناكۆكیەكی ناوخۆیی ئاست بەرزیان بەخۆوە نەبینی لە ئەنجامی شەڕی ناوخۆیی دەوڵەتە دراوسێكەیان. تەنها لوبنان، كە هاوشانی عێراق، وڵاتێكی زۆر دابەشبووە، لە دۆخێكدا خۆی بینیوە كە ناسەقامگیریەكی روو لە زیاد بەخۆوە ببینێت دوای ئەوەی بزووتنەوەی حزبوڵای لوبنانی پەرۆشانە دەستی بە شەڕكردن كرد لەبری رژێمەكەی ئەسەد. هەروەها حكومەتی لوبنان هەمان هێزی سەربازی عێراقی نییە، و سەلماندی كە توانای ئەوەی نییە رێگری بكات لە شەڕكردنی عەلەویەكان و سوننەكانی لوبنان لە تەرابلوس.
لە راستیدا دەكرێت بەشێكی گەورەتری ئۆباڵی سەرهەڵدانەوەی توندوتیژی لە عێراقدا لە ناو عێراق خۆیدا بدۆزرێتەوە. كارەكانی بەڕێز مالیكی لە دوای دانیشتنی حكومەتە نوێیەكەی لە تشرینی دووەمی ساڵی 2010دا ئەو تەنگژەیەی هێنایەئاراوە كە وڵاتەكە خۆی تێدا دەبینێتەوە كە تەنگژەیەكە بەرەو خراپتر دەچێت. لە هەمووشی گرنگتر، بەڕێز مالیكی ئیلیتزاماتەكانی خۆی پێشێلكرد كە بەپێی رێككەوتنەكەی هەولێری ساڵی 2010 دەبوو جێبەجێیان بكات- - كە لە كۆتاییدا ئەم –ڕێككەوتنە- بووەهۆی ئەوەی پشتیوانی كوردەكان بە دەست بهێنێت، لەگەڵ رازیبوونی عەرەبە سوننە رق لە دڵەكان، بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ. بەڵێنە شكێنراوەكانی مالیكی بۆ عەرەبی سوننە، و كورد و ژمارەیەك لە گروپە عێراقیەكانی دەرەوەی پارتە سیاسییەكەی، لە بارەی كۆمەڵێك پرسی پەیوەست بە دابەشكردنی دەسەڵات و دەستورەوە، بوونەهۆی زیادبوونی موعارەزە بۆ حكومەتەكەی.
پێویستە ئەوەمان لە یاد بێت كە حكومەتەكەی بەڕێز مالیكی نەك هەر تەنها بەڵێنەكانی شكاند لە ئاست كوردەكاندا لەبارەی كۆمەڵێك كێشەوە، و وەرزێكی نوێی بە رووی سەركردە سوننەكاندا كردەوە وەك تاریق ئەل هاشمی، ساڵح موتڵەگ (بۆ ماوەیەك)، رافیع ئەل عیساوی و تەنانەت خۆپیشاندەرە سوننە ئاساییەكانیش. ئەنجومەنەكانی بێداربوونەوەی سوننە، سەحوە، كە هاوكاری ئەمریكایان كرد بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەنبار، سەڵاحەددین، نەینەوا، دیالە و تەنانەت بەغداش لە ساڵی 2007دا، بەڵام بەشێكی زۆری ئەم بەرنامەیە پەكی كەوت كاتێك جڵەوی جێبەجێكردنەكەی كەوتە دەستی حكومەتەكەی مالیكی. واتە لەبری ئەوەی ئاوێتە بكرێن لە سیستمی ئەمنی عێراقدا، كار و پێگەكانیان لەدەستداو و لە هەمان كاتدا سەركردەكانیان دووچاری دورخستنەوەی سیاسی هاتن لەو –حكومەتەی- پێی دەووترێت « حكومەتی یەكگرتوو.» لە هەر دە كەسێكی زیندانیكراو لە عێراقدا نۆیان عەرەبی سوننەن، كە رێژەی-عەرەبی سوننەش- لە سەدا بیستی دانیشتوانی وڵاتەكەیە.
لە هەمان كاتدا، زۆرێك لە پارێزگاكان بەڵێنی شكێنراویان لە بەغداوە بینی. 30 ملیار دۆلار بۆ تۆڕی كارەبا «خەرجكرا»، بەڵام هێشتا كارەبایەكی ئەوتۆ دابین نەكراوە. هێشتا سەرجەم خزمەتگوزاریەكانی دیكەی حكومەت كە بەڵێنی دابینكردنیان دراوە بۆ زۆربەی خەڵكە ئاساییەكە دەستەبەرنەكراون. تەنانەت ئەو بەڵێنەی بەم دواییە درا بە پێدانی 5 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت بە پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان، كە بەم دواییە لە پەرلەمانی عێراق تێپەڕێنرا، بە شێوەیەك لە شێوەكان كرایەوە بە 1 دۆلارەكە كە لە پرۆژە بودجەی مالیكی لە كانونی یەكەمدا هاتبوو كە ئامادەكرابوو بۆ بودجەی عێراقی ساڵی 2014. لە ساڵی 2011 و 2012دا، تەنانەت بەڕێز مالیكی بە دروستكردنی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلە هەڕەشەی بەرپاكردنی توندوتیژی كرد لە نێوان كورد و حكومەتەكەیدا، كە ئەم هێزە نوێیە جوڵەی پێكرا بۆ ئەوەی هەوڵی ناچاركردنی پێشمەرگە بدات لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان دووركەوێتەوە. ئەمەش لەبری چارەسەركردنی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان بە پێی ماددەی 140ی دەستوور، كە مالیكی لە رێككەوتنی هەولێری 2010دا بەڵێنیدا ئەم كارە بكات، بەو پێیە-ئەم هێزە- هێزێكی سەربازی نادەستووریە و راستەوخۆ لەبەردەم خۆیدا بەرپرسیارە (كە فەرماندەكەی لەلایەن پەرلەمانەوە دانەمەزرێنرا كە بە گوێرەی یاسا دەبێت وابێت) و بەردەوام بوو لە رەوانەكردنی بۆ كوردستان. ئەوە تەنها روودانی خۆپیشاندانەكان بوو لە بەشە عەرەبیە سوننەكەی عێراقدا، لەگەڵ بڕیاری مالیكی بۆ ئەوەی بە زەبری هێز خۆپیشاندەران سەركوت بكرێت، كە هێزی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلەی ناچاركرد دەست لە رووبەڕووبونەوەی كورد هەڵبگرن و رووبكەنە ناوچەكانی سلێمان بەگ.
بە دڵنیاییەوە بەڕێز مالیكی و حكومەتەكەی هۆكاری خۆیان هەیە بۆ گرتنەبەری سیاسەتەكانیان، و بانگەشەی ئەوە دەكەن كار بۆ بەرژەوەندیی عێراقیەكان دەكەن. تەنانەت وا دەردەكەوێت روونكردنەوەكانیان بە ئەندازەیەكی دیاریكراو روونكردنەوەی باش بن. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر هەڵسەنگاندنێك بۆ بژاردە هەر گرنگەكان بكەین كە حكومەتی مالیكی لە ساڵی 2010وە گرتوونیەتیەبەر، ئەوا پێدەچێت زەحمەتە بێت كە بژاردەیەكی لەمە باشتر هەبێت بۆ هێنانەئارای نائارامی و توندوتیژیەكی سەخت لە عێراقدا.

* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری